Рухани құндылықтың бірі — салт-дәстүр. Қазақ халқының салт-дәстүрі саналуан. Оның бәрі түрлі наным-сенім мен ырымға негізделіп жасалады. Әрбір дәстүрдің түбінде жақсы ниет жатыр. Этнограф Болат Бопайұлы Baribar.kz тілшісіне салт-дәстүрдің мәні не екенін және бұрын олар қалай жасалғанын айтып берді.
Болат Бопайұлының айтуынша, барлық қазақ дәстүрінің шығу тарихы қуанышты, сүйінші хабарды жеткізуге, жақсы істі жариялауға арналған. Береке мен бірлікті жарастыру, қуанышты бөлісу, ұрпаққа бақыт пен бақ тілеу, бата беру, өз жұртымен, нағашы жұртымен, қайын жұртымен және ел жұртымен бас қосуға арналған.
Қазақ халқының барлық тойында әуелі шашу шашылады. Шашу — қуаныштың жолын ашу, той жаршысы, той бастау салты. Үй салса да, отау тіксе де, құда-құдағиды қарсы алса да құрт-кәмпитті ашып, шашу шашқан.
Қыз ұзату
Бұрын қызды келін болуға анасы, жеңгесі, әпкесі дайындаған. Олар «қызға қырық үйден тыю» деген тыйымды ұстанып, әдебін бойына жиып тәрбиелеген. Қыз бойжетіп, отбасын құруға дайын болған кезде, қыздың үйіне жігіт жақтан «жаушы» келеді. Жаушы келіп «сіздің қызыңыз бар, біздің ұлымыз бар, құда болайық» деп құда түсуге рұқсат сұрайды.
Жаушы болып әулеттің тілге шешен адамдары барған. Олар қызды сұрау үшін шыттай киініп алады. Қыз жақ «құда келді» деп дастархан жаяды. Жаушы дастархан басында шаруаның жайын айтып, қызды алуға рұқсат сұрайды. Қыз жақтан рұқсат берілгеннен кейін жігіттің туыстары қыз жаққа құда түсіп, танысуға келеді, — дейді Болат Бопайұлы.
Үкі тағу, сырға салу. Маманның сөзіне қарағанда құдалар танысқаннан кейін, жігіт жақтың туыстары қызға үкі не сырға салып кетеді. Қазір біз білетін сырғаның орнына бұрын үкі, сырға, алқа, сақина таққан. Сосын міндетті түрде бергек кигізетін. Бергек деген — жаңа түскен келіннің әшекейлі баскиімі. Бұл «қыз тұрмысқа шығайын деп жатыр» дегеннің белгісі. Қыз ұзатылғанша өз үйінде бергекті киіп жүреді. Жігіт жақ қыздың қалың малын сырға салудан бастап ұзатуға дейін өтей беретін.
Ауқатты құдалар болашақ келініне үкі ғана тағып немесе сырға салып қана қоймай, алтын-күмістің бәрін түгел тағып кеткен. Жігіт жақ қызға сырға салуға келгенде қыздың осы рәсімге киетін көйлегін, аяқкиімін, бергегін және құдаларға арналған киітті де алып келеді, — дейді этнограф.
Этнограф сырға салудан кейін құдалық болатынын айтады. Құдалықта құда-құдағилар бір-біріне деген құрметін білдіріп, бағалы сыйлық сыйлайды. Киіт ретінде құдалар ақша, мал, әшекей-бұйымдар берген. Жағалы киім, яғни тон, шапан да міндетті түрде апарылатын. Құдалық кезінде құдалардың отбасындағы әр адамды сый-сыяпатсыз қалдырмайтын.
Болат Бопайұлының айтуынша, құдалықтан кейін қоржын той жасалады. Қазақтар қоржын той құдалар арасындағы арақатынасты шыңдап, бекітеді деп санаған.
Қоржын тойға құдалар сыйлығын қоржынға салып әкеледі. Бір қоржынның ішінде дәнді дақылдар, азық-түліктер болса, екінші қоржында асыл бұйымдар болатын. Оған қоса қоржын тойға түйеге артып кілем апарған. Тойға жиылған әйелдер қоржынды сөгіп, «жұғысты болсын» деген ырыммен сыйлық алып кететін, — дейді ол.
Одан соң өлі-тірі дәстүрі болады, яғни, жігіт жақ қыз жаққа мал әкеледі. Этнографтың сөзіне қарағанда, бұл да — құдаларға деген құрметті білдіретін салт. Өлі-тіріге сиырдың мүйізіне, жылқының жалына, түйенің шудасына қуаныштың белгісі ретінде қызыл шүберек байлайды.
«Әруақ риза болмай, тірі байымайды» деп қазақтар қайтыс болған туыстарды ұмытпас үшін, олардың құрметіне жігіт жақ әкелген малды сояды. Сойылған малдың мүйізіне ақ шүберек байлайды, — дейді этнограф.
Қыз ұзату — қызды отбасылық өмірге шығарып салу рәсімі. Болат Бопайұлының айтуынша, ұзатуға қыздың туыстары жиылып, қыз сыңсу айтады. Сыңсу — қыз айтатын қоштасу жыры. Қыз басындағы бергекті шешіп, сіңлісіне, болмаса, құрбысына «жұғысты» болсын деп береді. Тағы бір «жұғысты болсынның» салты — құрбыларына, сіңлілеріне үкі, шыт, әшекей тарату.
Этрографтың сөзіне қарағанда, ұзатуда киіз үйдің босағасынан бастап 40 метр сырмақ төселеді. Қыз сырмақ біткенше адымдап, туыстарына, жақындарына сыңсу айтады. Қырық бірінші қадамда ол жігіттің атына мініп, өз ұясынан ұшады.
Қыздың ұзатуында күйеужігіт жақтың туыстары тойдың құрметті қонақтары болады. Той аяқталған соң, қызды алып кетеді, — дейді маман.
Қыз жасауы. Ұзатылған қызбен оның жасауы да еріп барады. Қыз жасауы — бойжеткеннің жаңа отбасында қолданатын заттары. Оның ішіне киім-кешек, төсек-орын кіреді. Бойжеткен жаңа өмір бастап жатқаннан кейін қыз жасауындағы заттың бәрі жаңа болуы керек. Бірақ қазақ жасау ретінде қазан мен пышақ бермейді. Себебі пышақ — құдалар қырықпышақ (қырықпышақ тұрақты тіркесінің мағынасы – араздасу) болады, ал қазанмен бірге бақ кетеді деген ұғым бар.
Сөйтіп қалыңдықты күйеуі өз отбасына әкеледі. Қыз күйеуінің шаңырағына келіп, сол жерде бірден неке қиылып, беташар рәсімі болады. Беташарда қыз қайын жұртына сәлем салып, үлкен кісілерден бата алады, — дейді ол.
Болат Бопайұлы сәлем салу қазақ келіндерінің үлкендерге сый-құрметтің, әдептің, мәдениеттің, тәрбиенің белгісін білдіретін дәстүр екенін айтады. Сәлем таңертең тұрғанда, дастарханға ас қойылған кезде үлкендерге салынады. Келіншек жігіттің отбасына өзінен кейін жаңа келін түскенше сәлем салуы керек.
Этнографтың сөзіне қарағанда, жаңа түскен келін таңертен шаңырақтың түндігін (шаңырақ үстінен жабылатын төртбұрышты киіз) ашады. Бұл — «даланың жарығы үйге түседі, ал келіннің жүрегіндегі нұр үйге кіреді» деген ұғымның белгісі.
Оның айтуынша, одан соң келін от жағып, ата-енесіне, күйеуіне шай құяды. Отбасында келіннің бар екенінің белгісі ретінде отынды келіннен басқа ешкім бірінші болып жақпайтын.
Балаға байланысты салт-дәстүрлер
Маман келіннің аяғы ауыр болған күннен бастап енесі оны көзінің қарашығындай қорғайды дейді. Сонымен қатар жүкті әйелге ауыр жүк көтертпей, түнде далаға шығартпай, ең пайдалы тамақ беріп, келінге қамқор болады. Жерік асы болса, оны тауып беріп, қыздың көңіліне қарап, ренжітпеуге тырысады.
Әйел толғатып жатқанда сыртта мал сойылады. Келін аман-есен босанғаннан кейін оған қойдың асық жілігінен сорпа қайнатып ішкізеді. Бала туғаннан соң әйел әлсірейді. Сөйтіп қалжасын жеп, күш жияды, — дейді этнограф.
Болат Бопайұлының сөзіне қарағанда, босанған әйел қалжадан бірінші болып ауыз тимейінше, ешкім тамақ жемеген. Қалжа «қалжыраған әйел есін жисын, күш алсын, бала жетім қалмасын» деген ырыммен жасалады.
Тойға келген әйелдер қойдың мойын омыртқасы сүйегін мұжиді. Сосын сүйектің арасына ши қыстырып, киіз үйдің босағасына іліп қойған. Бұл — отбасында мойны қатпаған шақалақ бар екеннің еске салып тұрады. Мойын омыртқасының сүйегі бала мойны қатқанша ілініп тұрады. Кейін де оны жерге тастамаған, басқа биік жерге қойған немесе бәйтеректің түбіне көмген, — дейді Болат Бопайұлы.
Бала туғаннан жеті күн өткеннен кейін оның кіндігін кеседі. Кіндікті қайшымен емес, айбалтамен немесе пышақпен кескен. Себебі бұрын қазақ бала ірің, шертпе ауруларымен ауырмайды деп есептеген.
Оның айтуынша, баланың кіндігін кескен соң, айбалтаға не пышаққа ақ шүберек байлап, сандыққа салып сақтайды. Кейін бала ержетіп, отбасы құрған кезде кіндік ата-анасы үйлену тойында сол затты сыйлық ретінде береді.
Этнографтың сөзіне қарағанда, баланың кіндігі кесілген соң, кіндік анасы туған анасына бала қарауға көмектесіп жүреді.
Балада кіндік ата-ана, сүт ана болады. Олардың баланың өмірінде рөлі үлкен. Себебі олар туған анадан кейін екінші ана болып, тәрбие беруге ат салысады. Кіндік әке-шешелер баланың өмірінде маңызды кезеңдерде, тұсау кескенде, оқуға түскенде, азамат болып, отбасы құрғанда, қуанышта да, қайғыда да жалпы өмірде ең ажырамас, қамқор туыс болып саналады. Кіндік әке-шешелер — қазақтардың өзара береке-бірлікті сақтап отыратын дәстүр, — дейді Болат Бопайұлы.
Ол жеті күн өткеннен кейін баланы бесікке салады дейді. Онда азан шақырып, ат қояды. Балаға есім қоятын, кіндігін кесетін адамды алдын ала таңдап қояды. Ат қойған адам батасын беріп, оған сыйлық ретінде не шапан кигізеді, не ат мінгізеді, не ақшасын береді.
Бесікті ақ қайын ағашынан жасаған. Ұл баланың шүмегі қалжа берілген кезде сойылған малдың басынан, ал қыздың шүмегі теріден, қағаздан жасалады, — дейді ол.
Маманның айтуынша, баланы қырқынан шығару — қазақтың маңызды дәстүрінің бірі. Ол кезде баланы қырық әйел легенге су толтырып, алтын, күміс бұйымдарды салып, баланың үстіне қасықпен су құйып жуындыратын. Қырқынан шығарғанда баланың сүт тырнағын, қарын шашын білімді, өнерлі, елге танымал, бақуатты адамдарға алғызған. Алынған тырнақ пен шашты тастай салмай, жидің немесе бәйтеректің түбіне көмген.
Этнографтың сөзіне қарағанда, ұл баланы қырқынан асырып, 41-күні қырқыннан шығарса, қызды 39-күні шығарады. Себебі ананың құрсағында қыз тоғыз ай, тоғыз күн жатады, ал ұл тоғыз ай он екі күн, яғни үш күн артық жатады. Сондықтан қыздың балиғат жасы тоғыз жас болады, ұлдың балиғат жасы — 12 жас.
Бала 40 күнге дейін барзахта, яғни екі дүниенің ортасында жатады. Оның есту қабілеті, өзі әлсіз болады. Көзі дұрыс көрмей, толық ашылмайды, мойны бос болады, еңбегі қатпайды, ал сүйегі өте жұмсақ болады. Бала 40 күннің ішінде толық қалыптасады. Оған қоса анасы сол уақытта әл жинап, қол-аяғын бауырына алады. Қырқынан шығару — баланың өмірге ресми келгенін білдіретін салт, — дейді ол.
Бала 40 күн бойы иткөйлек (жаңа туған нәрестеге арнап тігілген қырқынан шыққанша киетін ғұрыптық көйлек) киеді. Киімді иткөйлек деп атауының себебі — балаға тіл, көз тимесін деп ырымдаған. Иткөйлек шешкеннен кейін оны ата-анасы тұмар ретінде сақтап қоятын. Ер адамдар баласының иткөйлегін көбіне жауға барғанда тұмар ретінде қойнына салатын.
Тұсау кесу — «балаға жан салынып, жер бетінде бірінші рет қадам басты» деген ырым. Этнографтың айтуынша, бұрын баланың тұсауын ала жіппен, көк шөппен немесе тоқ ішекпен кескен. Баланы жеті метр сырмақтан жүргізіп тұсауын кесетін. Баланың тұсауын ақылды, дана, ел мойындаған жазушы, жырау, қоғам қайраткеріне кескізетін.
Тұсауды кіндікті кескендей айбалтамен не пышақпен кеседі. Баланың тұсауын қайшымен кессе, баланың аяғы қайшыланып, жолы байланады әрі сүріншек болады деген. Баланы жарақаттап алмас үшін пышақтың жүзін жерге қаратып кеседі, — дейді этнограф.
Қазір тұсаукесер рәсімінде тәй-тәй басқан балаға ақша, кітап, көліктің кілтін таңдатып жатады. «Бала қандай затты қолына алса, сол салаға икемі болады» деген ырым бар. Болат Бопайұлының сөзіне қарағанда, бұл ырым бұрыннан бері халқымызда болған. Мәселен, бұрын баланың алдына найза, қару-жарақ, кітап қоятын. Бұл — оның алғашқы қадам басқан кезіндегі бейімін, талғамын байқау ырымы. Бала батыр болса қару, оқымысты болса кітап алады.
Бұрын бұл ырым тек затпен шектелмеген. Баланың алдына молда, малшы, оқымысты, басқа да адамдар отырып, оны шақыратын. Бұрын малды байлап, балаға таңдатқызатын. Мысалы, тай, бота, қозының лағын, бүркіт және тағы басқа жануар да қойғызатын, — дейді ол.
Балаға байланысты тағы бір дәстүр — тілашар. Маманның айтуынша, бұл — баланың тілі шығып, сөйлей бастаған кезде жасалатын салт-дәстүр. Тілашарда баланың жақын ағайын-туыстарын дастархан басына жиып, малын сойып, шешен, ақын, ел сыйлайтын адам балаға бата беріп, тілін ашады. Тілін ашқан адамға міндетті түрде сый-сыяпат беріледі. Тіл ашқан адам балаға мәңгілік сақталатын сыйлық береді.
Тілашар жасалмаса, бала көңіліндегі ойын айта алмай, сөйлей алмай қалады деп есептеген. Тілашар баланың тек тілі шыққан кезде жасалмайды. Оны бала мектепке, медресеге барғанда да жасай беретін. Ол кезде тойға баланың ұстаздарын шақыратын, — дейді маман.
Ұл бала бес-жеті жасқа толғанда сүндет тойы жасалады. Бұл — мұсылман, азамат болудың, тазалықтың, денсаулықтың кепілі. Сүндетке отырғызған баланың қолына қамшы беріп, ат мінгізеді.
Ал қыз бала үш-бес жасқа толғанда сырға той жасалады. Оны «қыз сырға тағатын жасқа толды, қызға айтылған сөздер сырғаға тисін» деген ырыммен жасайды. Сырға тойда қыздың құлағын тесіп, сырға тағып, оған мал сыйлайтын.
Этнографтың сөзіне қарағанда, бір үйдегі ұл мен қыздың жасы осы тойға сай келіп тұрса, сүндетке отырғызу мен сырға салу қатар жасалған.
***
Тағы оқыңыз:
«Келіннің міндетінен көз ашпадым». Тұрмысқа шыққан қыз орнын қалай табады?