Ақкесене — Қыпшақ дәуірінің ескерткіші. Бекіністі Х-ХІ ғасырлардағы Тараз әміршісі Қарахан тұрғызған. Ақкесене мұнарасы Жамбыл облысындағы төменгі Талас ауданында орналасқан. Аңыз бойынша мұнара жаудан қорғану және айналаны шолып, бақылап отыру үшін салынған деседі.
Ақкесене Талас ауданындағы Үшарал ауылынан 35 шақырым жерде орналасқан. Ғалымдар ғимаратты осы күнге дейін бірнеше рет зерттеді. Алғаш 1896 жылы археологтар экспедициясы Ақкесененің орнын тауып, оның сол кездегі қалпы, ахуалы туралы тұшымды дерек келтірген. Экспедиция оның мұнараға ұқсас екенін, кесененің ортасында жоғары алып шығатын айналма саты болғанын анықтаған. Ал 1945-49 жылдары Жамбыл облыстық тарихи-өлкетану мұражайы зерттеу жүргізіп, оның тұрғызылған уақытын шамамен болжады. 1980 жылы «Қазжобажаңғырту» мекемесі жүргізген жұмыс қана нәтижелі болған. Олар нысанды жан-жақты қарап, бүге-шүгесіне дейін зерттеді. Соның нәтижесінде аумағы бір гектар болатын бекіністің іргетассыз қаланғаны анықталды.
Бекініс қабырғаларының биіктігі — 2,5-3 метр, оның қалану әдісі де ерекше. Кірпіштері жалпақ етіп құйылған. Оларды алдымен үш қатар бойы көлденеңінен қаласа, келесі қатарлары қырынан қаланған. Осы әдіс 24 рет қайталанған. Кірпіштердің төменгі жағы көміліп, ал жоғарғы жағы жауын-шашын мен желдің әсерінен бүлінген. Сондықтан ол алғашқы қалпынан әлдеқайда аласарған болуы да мүмкін. Қабырғалардың түйіскен тұсында биік мұнара бар. Ол шикі кірпіштен қаланып салынған. Дөңгелекше болып келетін мұнараның диаметрі — 11 метр, ал биіктігі — 9 метр.
Кесене пішіні конус тәріздес. Мұнараның басына ішіндегі айнала салынған баспалдақтар арқылы шығады. Оның төбесінде арнайы жасақталған қарауылдар күзетіп отырған. Олар жау жақындап келе жатқанда бағыты мен санын шамамен есептеп, тез арада жауынгерлерге жеткізіп отырған. Дегенмен қазіргі күнге зерттеушілер көрген тепкішектердің аздаған қалдығы ғана жетті.
Ғалымдардың болжамынша, бекіністің өзі Х-ХІІ ғасырларда салынған, оның мұнарасы XVII ғасырда тұрғызылған. 1983 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті жүргізген зерттеу нәтижесінде бекініс маңынан қыш ыдыстар табылған. Олардың көбі — бидай сақтайтын хум, құмыра сияқты ыдыстар. Табылған заттар университеттің археология және этнография кафедрасында сақтаулы тұр.
Ақкесененің жанында Көккесене де орналасқан. Олардың бұлай аталуын әркім әрқалай түсіндіреді. Түркі тілінде ақ батыс жақ, көк шығыс жақ дегенді меңзейді, яғни бірі батыста, екіншісі шығыста орналасқанын білуге болады. Жергілікті халық арасында кесенелер туралы аңыз да бар. Тараздың әміршісі Қарахан жолаушылап келе жатқан керуенбасыны қонақ етіпті. Билеушінің көрсеткен құрметіне риза болған қонақ оған өзінің көкейінде жүрген тілегін жеткізген.
«Мен жүрмеген жол, аспаған асу аз. Бірақ Мойынқұмнан қауіпті жер кездестірмедім. Үш күндік жол азабы үш айға бергісіз болды. Осы маңнан жолаушыға бағыт беріп, қараңғыда жол көрсететін белгі салып берсеңіз, көп адамның алғысына бөленер едіңіз», — деген керуенбасы. Оның сөзін жерге тастамаған Қарахан қос бекіністі салдырған деседі.
Бекініс туралы осы аңыздан басқа дерек жоқтың қасы. Аңызға сүйенген күннің өзінде дуалы мен мұнарасының екеуі екі заманда салынғанын қалай түсіндіруге болады? Оның үстіне, осы бекініске қатысты ұрыс-шайқастар да белгісіз. Мұның бәрін зерттеп, көп сұраққа жауап табу уақыт еншісінде. 2007-2008 жылдары «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында бекініс мұқият қалпына келтіріліп, туристер тамашалайтын тарихи ескерткіштер қатарына енді.
