Сценарист Бекзат Мырзахметова қазақ ауыз әдебиетін таспалай бастау керек дейді. Ол бұл салаға шындап көңіл бөлі, қаражат бөлінсе, қазақ киносы шетелдің танымал туындыларының жетістігін қайталай аларына сенеді. Baribar.kz сценариспен осы тақырыпты талқылады.
«Тапсырыс берушілер сценаристерді үнемі шектейді»
Қазақ ауыз әдебиетін таспалау, жыр-дастандардағы кейіпкерлерді көрерменге таныстыру көптен бері Бекзат Мырзахметованың ойында жүрген. Бірақ ол мұны халыққа жаңаша ұсынғысы келеді.
Біздің ауыз әдебиетімізді таңғажайыпқа толы, Marvel–ді де, DC Comics-ті де жолда қалдыратын дайын сценарилер жиыны дер едім. Бірақ, өкінішке қарай, қазір бар сценаридің өзін таспалай алмай отырмыз. Тапсырыс берушілер сценаристерді үнемі шектейді. Ықшамдап, қиял-ғажайыпты алып тастап жазуды сұрайды. Басты себеп — әрине, қаражат. Графика жасау үшін көп ақша керек, рас. Олар алты нөлі бар цифр тұратын дүниені төлей алмайды, — дейді ол.
Батыр қыздың жиынтық образы
Бірақ ол жақын күндері қаражат табылса, тапсырыс берушілерге ұсынар кейіпкерлері дайын тұрғанын айтты. Бекзаттың айтуынша, қазақ ауыз әдебиеті дегенде көбі жағымсыз кейіпкерлерді еске алып, батыр қыздар да болғанын ұмытып кетеді.
Мысалы, Орталық Қазақстанда Қаныкей қыздың зираты бар. Ол туралы аңызды әкем айтып берген. Жаугершілік заманда қалмақтар бір елді басып алып, сол елдің Қаныкей деген сұлу қызын алып кетіп бара жатады. Күң болуға бара жатқан Қаныкей түнде елін сағынып жылап отырады. Бір кезде қалмақтардың «ел қалың ұйқыда жатқанда көрші ауылды басып аламыз» дегенін естиді. Сонда Қаныкей ол ауылдың қыздары да өзі сияқты күң боп кетер ме деп алаңдап, киіз үйден қашып шығады. Атқа мініп, «аттандап», көрші ауылды оятып үлгереді. Сонда қалмақтар да басып үлгермей, Қаныкей қыз бір ауылды құтқарады. Бірақ өзі өліп кетеді.
Қазақ ауыз әдебиетіндегі осындай батыр қыздардың жиынтық образын жасауға болады. Ондай туынды экранға шықса, «Марвел Капитаннан» да, «Малифисентадан» да асып кетер еді, — дейді Бекзат.
«Мыстан бір күнде мыстан болған жоқ»
Алайда сценарист мифология кейіпкерлері арасындағы ең зұлымдары, тылсым күш пен таңғажайып өмірге ие болғандардың басым бөлігі — әйел екеніне де келіседі. Бірақ ол сценарист барынша ізденсе, фильмде кейіпкерді сәтті ақтап алуға болады деп есептейді.
Дулат Исабековтің «Мыстан бір күнде мыстан болған жоқ. Оны мыстан еткен — қоғам» деген сөзі бар. Осы сөзге дәлел болатын қызық желі құрастыруға болады. Аңыз-әңгімелерге сенсек, Мыстан бір байдың қызы болған. Сүйгеніне қосыла алмаған соң және тағы басқа сыртқы факторлардың әсерінен, дала кезіп, мыстан болып кеткен. «Алпамыс жырында» да Мыстан деген кейіпкер бар. Онда да Мыстан батырға жайдан-жай өшігіп алған жоқ, — дейді Бекзат Мырзахметова.
Мыстанның да тісін жұлып тастап, басқа нәрсеге айналдырып ала салады деген сияқты тылсым күші көп.
Жезтырнақ деген кейіпкердің қолы — жез, былай айтқанда кәдімгі металл. Тор балтасымен әлемді құтқарады деп таң қалып жүрміз ғой. Жезтырнақ та сол темір тырнағымен әлем құтқара алады. Осының бәрін 3D графикамен елестетіп көріңізші, қандай керемет туынды шығар еді, иә?! — дейді сценарист.
Бекзат әйелдер кейпіне қатысты тағы бір идея айтты. Ол кинотуындыға «Қырық қыз» мүсіні туралы аңызды арқау етіп, қазақ даласындағы әйелдер кейпін ашуға болады дейді.
«Моана» туындысында қыздың бейнесіне ұқсайтын бір Табиғат-ананы көрсетеді. Кейін тіпті ол жер бір елде бар екен деген әңгіме шықты. Осылай, олар әлем назарын өзіне аудыра алды. Тура сол сияқты бізде де «Қырық қыз» мүсіні бар. Оның да түрлі тарихы бар, түрлі аңыз бар. Біреуін алып, кинотуынды жасасақ, қандай керемет болар еді. Ол қырық қыз неге қазақ жерінде тұр, қай жерден келе жатып, қазақ жерінде қатып қалды, не болды дегенді ашсақ, шытырман оқиғаның ең кереметі сол болар еді. Оның қатып қалғанының өзі таңғажайып дүние ғой, — дейді Бекзат.
Батырлар жырының тәрбиелік мәні
Сценарист қазақ ауыз әдебиетіндегі, оның ішіндегі батырлар жырынан да керемет суперқаһармандар шығаруға болатынын айтады. Оның айтуынша, біздің батырлардың шетелдік киноғаламшар қаһармандарынан артықшылығы да бар.
Біз сүйетін Қобыланды, Алпамыс туралы жырларға қиял-ғажайып элементтері қосылған. Батырларымызды шетелдің суперқаһармандарынан ерекшелейтін дүние — олардың жануар досы болғаны. Әсіресе, әдебиетімізде жылқыға ерекше сипат берген: айшылық алыс жерлерді бір-ақ күнде шауып өтетін, қанат бітіп, қырық құлаш қорғандардан секіріп өтетін болған. Осының бәрін көркем туындыларда көрсетсек, Marvel немесе DC-ден қай жері кем, мысалы?! Тіпті жырларда аттың сөйлейтін, ақыл айтатын жерлері бар, — дейді ол.
Бекзат мұндай туындылардың тәрбиелік мәні де зор болатынын, кез келген аудитория үшін пайдалы болатынын айтады. Батырлар жырының басты нысанасы — батаның маңызын түсіндіру бола алады.
Әр жырда «Әкесінің батасын алмай жорыққа шығып еді, сол үшін сәтсіздікке ұшырады» деген ой қозғалады. Осылай, қазақ халқы үшін батаның орны қаншалық маңызды екенін де көрсетуге болады, — дейді сценарист.
Бекзат Мырзахметова осындай идеяларды жүзеге асыру керек деп есептейді. Ол қаражат жағынан қысыла берер болса, Қазақстанның кино саласында да ешқандай ілгерілеу болмайтынын айтады.
Біз ақша жетпейді деп жүргенде жырларымыз ұмыт болады немесе басқа елдің киносы үшін тегін желі болады. Жетпейді десең, ешқашан жеткізбейді. Өзім кішкентайымда «Зенаны» көріп өстім. Ол жерде анау айтқандай графика да жоқ. Бірақ бірдеңе жасауға тырысқан. Зена да — жиынтық образ. Ол да қылышты жақсы ұстап, елін қорғау үшін күреседі. Оны жасағандар жоқтан бар жасап алған. Ал біздің тарихымызда батыр қыз көп қой. Бұл сөзім арқылы шетелдің жасап жатқан керемет туындыларын құнсыздандырғым келмейді. Тек өзімізде сонша материал бола тұрып, ештеңе жасай алмай отырғанымызға ішім күйеді, — дейді ол.
Сең қозғала бастады
Бірақ Бекзат кейінгі жылдары сең қозғала бастағандай болды дейді. Себебі ұлттық арнадан аңыз кейіпкер Қорқыт туралы сериалдың сценариін жазуға тапсырыс түскен.
«Қорқытты» жазу туралы ұсыныс түскенде де жабық жатқан қазан ашылып, кейіпкерлерге қызығушылық пайда болған екен деп қатты қуандым. Жақында экраннан көрсетілетінін естіп, тағы бір қуандым. Бірақ біз Қорқыт жайлы тек мектепте оқыдық. Ол туралы тек қорқытып дүниеге келгенін, неге аты «Қорқыт» екенін, қобыз қалай жасалғанын, Қорқыттың өлместің жолын іздегенін, бірақ түбінде бәрібір қарақұрт немесе жылан шағып өлтіргенін білеміз. Басқа түк жоқ. Бұл санаулы дерекпен төрт серияға қандай сценарий жазып бересің. Сол үшін этнограф-кеңесші таптық. Көп кітап берді. Кімге барсақ та, өлімге қатысты дерек айтып берді. Артық дерек таппадық, — дейді ол.
Оның айтуынша, Қорқыт туралы да, қобыз туралы дерекке қатысты да дау көп. Ол осындай нәрселер сценарист үшін қиын болды дейді.
Қобыздың сыртқы бейнесіне қатысты да дау көп. Бірі анасының жатыры десе, енді бірі төбесінен қарасаң, ұшып бара жатқан аққуға ұқсайды дегенді айтады. Кейбірі оның екі домалағы — шексіздік бейнесі дейді. Жалпы Қорқыт туралы тыңдай берсек, айтар адам да баршылық екен, — дейді ол.
«Қорқыт» — аңыз кейіпкер туралы түсірілген алғашқы тарихи туынды. Сондықтан сценарий жазу үшін Бекзат ұзақ дайындалған. Көп лекция тыңдаған. Бірақ сценарий үшін негізгі ілік 12 жырдан тұратын «Қорқыт ата» кітабы болыпты.
Жыр бойынша Қорқыттың жанында жүрген адамдарды сюжетке қостық. Көптің арасында Қорқыт өзі үшін өлмес өмірді іздеді, өзінің өмірін ұзартқысы келді деген жаңсақ пікір бар. Сериалдың басты философиясы — сол қате пікірді жою. Негізі ол мәңгілік дүниені іздеді. Мәңгілік дүние — ол музыка. Қорқыттың сол заманда шығарған сарыны осы күнге жетті. Осы тұста қобыз — шексіздік формасында жасалған деген пікір де орынды болар, — дейді ол.
Бірақ сценарист бұл туындыда өзі қалағандай қиялға ерік бере алмағанын айтады. Бірақ қиял-ғажайыпқа сәл де болса, жақындауға тырысыпты.
Мысалы, бұқа туралы аңыз бар. Қорқыт бұқаны жеңеді. Біз осы бұқа үшін кейіпкер жасап, бұқа образындағы адам рөлін қостық. Жырда шын бұқа ретінде берілген, жыр бойынша Қорқыт сол бұқаны тасқа айналдырып жібереді. Ал сериал бойынша бұқа кейпіндегі адам Қорқытты өлтіруі керек болады, бұған күші де жетіп тұрады. Бірақ Қорқыт амалын тауып, өзі бұқаны өлтіреді. Көрермен үшін адам-бұқа деген кейіпкер қызық болады деп ойлаймын, — дейді ол.
Бекзат өзі қалаған «Қазақ киноғаламшарын» құрастыруға алғашқы қадам жасалғанына қуанады. Көрермен сынап қала ма деген уайым да бар.
«Қорқыт» көрерменге тіл жағынан ауыр болуы мүмкін. Бірақ біздегі көп туындының кемшін тұсы да сол ғой, бізге салса, бәрін қазіргі сленг тілде сөйлеткіміз келеді. Ал біз көрерменді барынша сендіру үшін сериалдың тілін архаизм сөздермен жазып шықтық. Бұған этнограф Берік Жүсіпов көмектесті. Көрермен мұқият тыңдауы керек. Бірақ ұққан адамға, сериалдың тілі өте шұрайлы шықты. Әр диалогты кері айналдырып қайта тыңдағың келетіндей әдемі жазылды. Ерте заманда жазылған кітап оқып отырғандай боласыз, — дейді ол.
Сериал 16-17 желтоқсан күндері «Қазақстан» ұлттық арнасынан көрсетіледі. Бекзаттың айтуынша, түсірілім тобында Өзбекстан, Қызрғызстан мамандары да болған. Олардың бәрі түсірілім барысында қобызға және көне тілге қатты қызыққан.
Бекзат алда тағы осындай бағытты қолдаймын деген тапсырыс берушілер шыға қалса, жақсы идеялары дайын екенін айтты. Ол жиынтық образ бір кейіпкер арқылы қиял-ғажайып элементтерін қосып, көрерменге қазақтың салт-дәстүрлерінің шығу тегін түсіндіруге ниетті.
Шілдехана деген ысырап қылатын той емес екен. Бұрын «шіл» деген жын болған деседі. Жаңа туған нәрестенің бойына сол жын кіріп кетпеуі үшін, жынды алаң қылу үшін таңға дейін ойын-сауық ұйымдастыратын болған. Беташар не үшін жасалады десе, қазір келінді қайын жұртымен таныстыру үшін деп жатамыз. Ал бұрын жаңа түскен келін өліп қалды деген мағынамен бетін жауып әкелетін болған екен. Бұл да жын-перілерді алдау үшін жасалған амал екен. Байқағаныңыздай, алыстан іздеп керек емес. Тарихымыз, өз әдебиетіміз — дайын сценарий, — дейді ол.
Бекзат сұраныс болса, қазақ ауыз әдебиетінде біршама жауһар туынды түсіруге жететін дайын материал жеткілікті екенін айтты.
***
Тағы оқыңыз:
Мыстан кемпір, жезтырнақ: мифология кейіпкерлері қайдан шықты?