І бөлім. Ұлттық валютаның экономикадағы маңыздылығын зерттеу
ІІ бөлім. Ұлттық валютаның қалыптасу кезеңіне шолу жасау
ІІІ бөлім. ҚР-ның валюта жүйесін және девальвациядан өтуін талдау
«Қазақстан-2050» стратегиясы еліміздің экономикалық, әлеуметтік жағдайын түпкілікті түрде жақсарту мақсатын көздейді. Осы стратегияда әлемдік экономикадағы қолайсыз ахуалды ескере отырып, біз инфляциядан әрбір қазақстандықтың кірістерін қорғауды қамтамасыз ететін және экономикалық өсім үшін лайықты деңгейін ұстап тұруымыз қажет. Әлемде не болып жатқанын бәріміз көріп отырмыз. Бұл дағдарыстың жаңа толқыны ғана емес, әлемдік экономика әлі еңсере алмай отырған дағдарыстың жалғасы. Экономиканы көтеріп, дамыту жөнінде Н.Ә.Назарбаев былай деп айтқан: «Жаңа экономикалық үлгілерге сай болу үшін біз мемлекеттік басқарудың тиімділігі мен саласын едәуір көтеруге, жекеше сектор мен ұлттық капиталға жәрдемдесуге, оларды ынталандыруға және олардың белсенділігін арттыруға тиіспіз». Экономикада ұлттық валютаның ішкі және сыртқы тұрақтылығына жету, инфляциялық үдерістерді тежеу, елдің банк жүйесінің қызметін жақсарту, экономикалық өсімді қамтамасыз ету қазіргі кезде өте өзекті мәселе болып саналады. Ұлттық валюта нарығын, оның айырбас бағамының, артуы мен төмендеуінің, экономикалық зардаптарын қарастыру. Сондай-ақ ұлттық валюта жүйесі – деген қоғамда ұдайы өндірісті қалыптастыруға және халықаралық төлем айналымын қамтамасыз етуге қажетті валюта ресурстарын пайдаланатын экономикалық қатынастардың жиынтығы. Ұлттық валюта бұл бір елдің ақша бірлігінің басқа бір елдердің ақша бірліктеріне бейнеленген бағасы. Әрбір елдің ұлттық валюталарын салыстыру олардың өндіріс және айырбас процесінде пайда болатын объективті құндылық қатынастарына негізделеді. Республика экономикасында жүргізілген реформалардың барысында Ұлттық банктің міндеттері алмасып, кеңейіп, құрамында валюта қатынасы да бар ақша-несие саласын реттеу әдістері мен тетіктері жетілді. Ақша түсімінің көлемі мен бағыттарына бақылау жасаудан басқа валюталық реттеудің алдына қойған бірқатар маңызды міндеттердің арасынан теңгенің айырбас бағамын тұрақтандыруды, капиталдың кемуінің алдын алудың тетігін жасауды, елге валютаның ақшалай түсімінің толық түсуін қамтамасыз етуді қарастырған. Ұлттық валютамыз енгізілгенен бері қаржы-несие бағытында жүргізілген саясаттың дұрыс болғандығына көзіміз жете түседі. Теңгеміздің беделінің қазір өз елімізде ғана емес, тысқы жерлерде де жоғары екендігін әрбір қазақстандық орынды мақтаныш қылады. Ұлттық валютаны енгізгеннен кейін экономиканың тұрақтылығына, бағаның қалыпты жағдайға келуіне қол жеткізуіміз қажет.
Қорытынды: Қортындылай келгенде, Ұлттық теңге енгізілгелі нарық жүйесіне негізделген экономика қайта түлеп, жансыз организмге қайтадан қан жүгірді. Өтпелі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық дағдарысты кезеңнен сүрінбей өттік. Бұл еліміздің сынақ жылдары болды. Біз бұл сыннан да сүрінбей өттік.
Бүгінде Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың «Мәңгілік Ел» идеясы — Қазақ Елінің жарқын болашағына жетелер шамшырағы іспеттес. Келешекте еліміз «Азия жолбарыстары» елдерімен иық тіресер, экономикасы дамыған елге айналары сөзсіз. Ол үшін адами капиталды дамыту арқылы білім мен ғылымды жетілдіруге бар күшімізді салуымыз керек.
Ұсыныс:
- Қоғамдағы экономикалық көрсеткіштерді үздіксіз қадағалау қажет;
- Ұлттық валютаның балама құндылығының тұрақтануына жағдайлар жасалуы қажет;
- Ұлттық валютаның девальвациядан алдын алу тетіктерінің жасалуы қажет;
- Ұлттық валютамыздың шет мемлекеттерде өз орнын қалыптастыра алуы қажет.
Ұлттық валютаның айналысқа шығуын зерттей отырып, елдің тәуелсіздігінің нығаюына, халықтың сеніміне ие болып, өзінің тарихында тәуелсіз егемен мемлекеттің міндетті рәмізі екенін дәлелдеу жолдарын қарастыра отырып. Валюталық, реттеудің тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу және экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттің саясатына жәрдемдесу болып табылады. Нарықты экономикаға өту кезеңіндегі әралуан қаржылық сараланымдар мен экономиканың басты салалары арасындағы капиталдардың қайта құйылымы процесіндегі валюталық реттеудің мәнін ашу, сонымен бірге өтеплі кезеңдегі сыртқы экономикалық қызметті валюталық реттеу түрлері мен әдістерін анықтау болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін ұлттық валютаның экономикадағы маңыздылығының қалыптасу кезеңіне шолу жасай отырып ҚР – ның валюта жүйесін және девальвациядан өтуін талдау мәселесін қарастыру деген міндеттер қойылған. Зерттеу жұмысының нысаны – қайта реттелу және ғаламдану жағдайындағы қазақстандық және әлемдәк валюта нарықтары. Зерттеу пәні ретінде Қазақстан экономикасындағы болып жатқан, әлі болуға тиіс құрылымдық жаңғыртулар валюталық реттеу мәселесін жүйелі түрде зерттеуді қажет ететіндегі әрі шешімін табуға тиіс қайсыбір өзекжарды мәселелер мен қаржы-қаражат қозғалысындағы пікір-талас тұғызатын қайшылықты процестер зерттеу жұмысымың тақырыбын таңдауға, осы саланың мақсаттары мен міндеттерін анықтауға игі ықпалын тигізді.
Ұлттық валюта-қаржылық қатынастардың ырықтану мен ғаламдану жағдайындағы қызметі халықаралық еңбек бөлісіне біріккен экономикасы ашық елдерде валюталық реттеу экономикалық саясаттың басты тірегі ретінде қарастырылады. Сондықтан валюталық реттеу ісін құру қажеттігі туындады. Бұл валюталық реттеу, бір жағынан, халықаралық еңбек бөлісіне қатысушы елдерге пайдасы тиетіндей, екіншіден, халықаралық бәсекеде ұлттық өндіруші мен экспортқа шығарушының құқығы сақталатындай дәрежеде жасалуы тиіс.
Соңғы он жылдықтың ішінде қазақстандық экономиканың қайта құрылуы құрылымдық жаңғыртуларды жүзеге асыру процесінде валюталық реттеу стратегиясына түбегейлі басқаша талдама жасау қажеттігін дәлелдеп отыр. Сыртқы экономикалық және валюталық қатынастарды ырықтандыру ісін тым асығыс тәжірибеге енгізу әкімшіл-әміршіл экономика жағдайында мемлекеттің монопольды рөлі рыноктық іс-әрекетке автоматты түрде керісінше ықпал ету арқылы валюталық түсімдердің бастырмалы әкетілімі (шетке шығуы), экономиканың долларлануы, капиталдың тұрақтанбауы, валюта-қаржы рынок саясатындағы жауапсыздық қарыздардың өсуіне әкеп соқты. Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі валюталық реттеудің мүмкіншіліктерін толық ашуға, валюталық қатынастарға әсер етудің әдістері мен түрлерін қолданудағы қателіктерден сақтануға, реттеу процестерін жүзеге асыру арқылы мемлекеттің рөлін анықтауға мүмкіндік тұғызады. Экономикада ұлттық валютаның ішкі және сыртқы тұрақтылығына жету, инфляциялық үдерістерді тежеу, елдің банк жүйесінің қызметін жақсарту, экономикалық өсімді қамтамасыз ету қазіргі кезде өте өзекті мәселе болып саналады. Міне, осындай келеңсіз мәселерді қарастыру менің ғылыми жұмысымның өзекті мәселесі болып отыр. Қазақстандағы валталық реттеудің экономиканың маңызды салалардың арасында қаржы-қаражаттарды оңтайлы үйлестіруге мүмкіндік беретін, капиталдың шетке шығуына жол бермейтын, толықтай механизмі қалыптасып әрі тұрақтанып үлгірмеген қазіргі жағдайында валюталық реттеу ісін жүйелі түрде зерттеп, зерделеп отыру ең өзекті мәселелердің біріне айналып отыр.
Осы валюталық қатынастарға және оларды реттеуге байланысты мәселелер бұл күндері ресейлік және қазақстандық экономист ғалымдар мен тәжірибеге алмастырушылардың еңбектерінде кеңінен көрініс тапты. Олар – И.Г.Балабанов, Л.Н.Красавина, В.И.Мельников, А.Г.Мовсесян, А.Челекбай, А.Есентугелов, А.А.Рогачев, т.с.с.
Осы ғалымдардың қатарында шетелдік экономистері Дж.М.Кейнс, М.Фридмен, С.Фишер және басқа да ғалымдарды атап өтуге болады.
І тарау. Ұлттық валютаның экономикадағы маңыздылығын зерттеу.
Ұлттық валютамызмыз, яғни теңгеміздің пайда болуы, оның бар болуы қазақстан республикамыздың тәуелсіз республика екендігінің тағы бір дәлелі болып табылады. Ұлттық валютамыздың пайда болу тарихын білу ол әр қазақстандық азаматқа тән. себебі, валюта біздің қазіргі өміріміздің басты айналым көзіне айналды.
Ұлттық валютамыздың тарихы туралы, оның қалай өмірге келгені, қалай пайда болғаны туралы көптеген мәліметтер бар.
1992-1993 жылдардағы Қазақстан республикасының ұлттық банк төрағасының көмекшісі Валентин Назаров «бостан елдің еркін валютасы» деген еңбегі бар. Онда 1992 жылы елімізде экономикалық дағдарыстың өршуі, және де ифляцияның пайда болуы, осыған орай ұлттық валютамызды енгізу туралы көптеген мәліметтер келтірген. Ал Қазақстан республикасы ұлттық банкінің төрағасы Григорий Марченко жалпы теңге туралы жіне де оның таризы мен келешегі туралы өз пікірін жазған. Ол өз валютамыздың енгізілуінде қандай өзгерістер болғандығы туралы, теңгенің ішкі және сыртңы нарықта алған орны туралы, инфляцияның өскендігін ашық жазған. Сауық Тәкежанов 1990-1993 жылдардағы экономикалық реформа, бюджет және қаржы мәселері жөніндегі Қазақстан Республикасының жоғарғы кеңес комитетінің төрағасы «Теңгенің алтын өлшемі» деген еңбек жазған.
Ал, Ерік Асанбаев Қазақстан Республикасының экс-вице президенті «Теңге» кітабының пайда болуына улес қосқан. Оның айтуынша: Егеменді Қазақстанның тұңғыш валютасы туралы осынау кітап, менің пікірімше із суытпай еліміздің жаңа тарих беттерін толтыруға арналуы тиіс. Ал сол тарихымыз оңайға түскен жоқ. 90-шы жылдардың бас шенінде өз валютамызды енгізу қажеттігі Қазақстанға көптеген мән-жайларымен өктемделінді. Біріншіден, рубль сол кезде құлдырай құнсызданды және мемлекеттік дума депутаты Павел Буничтің сөзімен айтқанда, «ағаш сом» атауына ие болды. Екіншіден осы себеппен кәсіпорындардың өзі рубльді пайдалатын шаруашылық мәмлелерден бойын аулақ сала бастады. Үшіншіден, рубль қожайыны Ресейдің өзі бағаны еркін жүзуге жіберіп, кәсіпорындардың айналымдық қаражатын индекстемейтін болды, — деп өз пікірін айтқан.
Менің бұл тақырыптағы ең басты мақсатым қазақ халқымыздың тұңғыш ұлттық валютамыздың қандай мақсатта және қандай себептермен пайда болғанын, оның тарихын, оның даму жолдарын және де теңгеміздің келешегін толық қанды зерттеп, оқырманға ашық жеткізу.
Бұл мақсаттарды жүзеге асыру үшін өз алдыма мынадай міндеттер қойдым:
— Теңгенің қалай және қашан пайда болғанын
— Ұлттық валютаны енгізу туралы шыққан жарлықты
— Оның қолданыстағы маңызын
— Теңгенің алдағы болашағын зерттеу
Ұлттық Теңгенің пайда болуы және оның даумы
Теңге – Қазақстан республикасының мемлекеттік нышаны. Әнұран, ту және елтаңба сияқты ұлттық валюта да мемелкеттік нышандардың қатарына жатады. «Банкнота фабрикасының құрметті қонақтар» кітабында ол ашылған күн – 1995 жылы 19 мамырда ҚР президенті жазып қалдырған мынадай жазу бар: «Біздің еліміздің экономикалық тіуелсіздігінің жарқын туындысы – біздің астанамызда теңгенің алғашқы пайда болуы, халықтың және болашақ ұрпақтың игілігіне қызмет етсін». Ұлттық валютаның сол кезде тұсауын кескен ҚР Жоғарғы кеңесінің жоспарлау – бюджет комиссиясының төрағасы С.Тәкежанов болды. Ол ұсынған теңге деген ат республиканың Жоғарғы кеңесінің және үкіметінің мүшелері арасындағы жабық пікір таласта жеңімпаз болды.
1992 жылы инфляцияның деңгейі 250 пайызды құрады! 1993 жылы шілдеде Ресей келісімді бұзды, Қазақстанға 3 күн бұрын хабарлай отырып, өзінің ұлттық валютасын енгізді. Баға шарықтай түсті. Халықтың жинақ шоттарындағы ақшасы қарқынды түрде құнсызданды. Қазақстанға ескі үлгідегі кеңес купюраларының ағыны қаптап кетті. Дүкендердің сөрелерінен тауарлар әп-сәтте жоқ болып кетті.
Қазақстан Президенті мен Үкіметінің аса зор жігер күшіне қарамастан, біртұтас экономикалық кеңістікті құру мен рубль аймағын сақтаудың жолы болмады. Бөлшектену үдерістері Ресейдегі ақша айырбасынан кейін күрт ушығып кетті. Ұлттық валютаны енгізуді 1961-1991 жылдарғы кеңестік сом төлем құралы болып табылмайтын ТМД –ның басқа өңірлерінен ескі ақша тасқынының алдын алу үшін тездетуге тура келді. Ұлттық валютаны енгізу жөніндегі құрамында Премьер-министр С.А. Терещенко, Қазақстанның Вице-президенті Е.Асанбаев, Үкіметтің бірінші вице-премьері Д.Сембаев, Ұлттық банк төрағасы Ғ.Байназаров, қаржы министрі Е.Дербісов пен Экономика министрі Б. Ізтілеуов бар ҚР-ның Мемлекеттік комиссиясы құрылды.
Мемлекеттік комиссияның алдында сол тұста бірмағыналы жауапты талап ететін салмақты мәселелер тұрды. Атап айтқанда, мүқият талдаудан соң нұсқаның ішінен ұлттық валютаға тікелей көшу туралы шешім қабылдады. Біз сол кезде республика осындайда тәуелсіз ақша-несие саясатын ілезде жүргізе бастайды дейтін тұрғыдан келдік. Сонымен қатар теңгенің тікелей енгізілуі халықты болашақтағы белгісіздіктен құтылтады. Және ең ақыр аяғы ұлттық валюта оның шетел валютаға қатысындағы шынайы бағамын айқындауға мүмкіндік берді. Тек теңгенің бағалар ақырына дейін «босамаған» кезед енгіщілгені теріс жәйт болды.
Мемлекет басындағылардың сол кезде шығарған жарлығы:
Қазақстан Республикасының ұлттық валютасын енгізу туралы
ҚР Конституциясының 78-бабына және ҚР Жоғарғы Кеңесінің 1993 жылғы 29 қазандағы қаулысына сәйкес қаулы етемін:
- ҚР-ның аумағында 1993 жылғы 15 қарашада сағат 08:00-ден бастап ҚР-ның ұлттық валютасы – теңге айналысқа енгізілсін.
- 1993 жылғы 18 қарашада сағат 08:00-ден бастап теңге ҚР-ғы бірден-бір заңды төлем құралына айналды. Теңге 100 мыңнан тұрады. ҚР-да қолдағы ақша банкноттар мен монеталар түрінде айналыста болады.
- Теңгені ҚР-ның аумағында меншік нысандарына карамастан барлық жеке заңды тұлғалар төлемдердің барлық түрінде , сондай-ақ ешқандай шектеусіз салымдар мен шоттар қосу үшін банктер қабылдауға міндетті.
- Осы Жарлық қол қойылған сәтінен бастап күшіне енеді.
ҚР-ның Президенті Н.Назарбаев Алматы, 1993 жылғы қарашаның 12-сі Мемлекет басшысының ақша реформасын нақты жүзеге асыру басталар қарсаңында телевидение мен радио да оның мақсатын және қажеттілігін түсіндіре отырып, сөйлеуі Қазақстандықтарды біршама тыныштандырды. Айырбастау 1993 жылы 15 қарашада сағат сегізде басталды және 20 қарашада сағат жиырмада теңгені орнықтырып аяқталды. Айырбастау коэффициенті бір теңгеге 500 рубль болды. Алғашқы теңгелер Англияда шығарылды. Бакноталардың пайда болуымен бір мезгілде Өскемен қаласында Үлбі металлургия зауытында алғашқы Қазақстан монеталарын шығаруға дайындық басталды. Ал, елді қағаз ақшамен өзі қамтамасыз етуі үшін Алматыда банкнота фабрикасын құру шешілді. Осы жөніндегі шешім 1992 жылы мамырда қабылданды және ҚР Президентінің «ҚР-ның ұлттық мемлекеттік банкінің баспа фабрикасын құру туралы» Жарлығында белгіленді. «Қазақстан теңге сарайы» РМК тіркеу туралы куәлікті 1998 жылы қарашада алды. Ұлттық валютаны енгізгенге дейін Қазақстанның саяси ұстанымы ТМД елдері экономикасын біріктіруге бағытталған еді. Шындығында, бірыңғай валютаны пайдалана отырып, кооперацияның артықшылықтарын толайым қолдануға және өз тиімділікпен ынтымақтасуға болар еді. Алайда, қазақстандық басшылық пен ТМД-ның басқа қатысушыларының талпыныстарына қарамастан, рубль аймағы ұзаққа бармады. Ресейлік рубльдің енгізілуі шын мәнісінде ыдыраудың басталуын білдірді және басқа мемлекеттерді өз ұлттық валюталарын енгізуге итермеледі. Қазақстан теңгені тура он жыл бұрын енгізді. Тарихи даму тұрғысынан бұл мерзім көп емес, бірақ экономикалық тұрғыда өз валютасының Қазақстан үшін маңыздылығын шынайы да бүкпесіз бағалауға толық жеткілікті. Теңгені енгізу түбегейлі экономикалық түрлендіру жағдайларында жүргізілді. 1992 жылдың қаңтарында бағаны әкімшілік реттеу жағдайында жасырынған инфляцияны босатқан бағаның ырықтану үдерісі басталды. Мемлекет біртіндеп тұтыну, өнеркәсіп тауарларына, ауыл шаруашылығы өнімдеріне бағаларды, энергия тасымалдаушылар тарифтерін реттеуден бас тартты. 1992-93 жылдардағы ақша жиынының бақыланбай ұлғаюы және банкілердің кәсіпорындарды теріс сыйақы мөлшерлемесімен несиелеуі, елге кеңістік сомдарды лақтыра салу инфляция деңгейі 2960,8 пайызды және тиісінше 2165,0 пайызды құрады, сөйттп экономикада дағдарысты тездетті. КСРО ыдырағаннан кейінгі республикалар арасында шаруашылық байланыстарының үзілуі, кәсіпорындардың қаржылық ахуалының нашарлауы, олардың негізгі және айналымдық капиталының, халықтың жинақ ақшаларының құнсыздануы республиканың инвестициялық әлеуетін күрт қысқартты. Халықтың атаулы жалақысы мен басқа табыстарының өсуі бағаның қарқынына ілесе алмады. Соның нәтижесінде олардың сатып алушылық қабілеті төмендеді, халықтың негізгі бөлігі қайыршылыққа ұшырады. Осы үдерістер экономикадағы жиынтық сұраныстың күрт қысқаруына әкеп соқты, ақыр соңында шынайы ішкі жалпы өнім 1992 жылы 5,3 %-ға, ал 1993 жылы 9,2 %-ға кеміді. Республика экономикасын инфляцияны күшейткен теріс үрдістерден қорғау мақсатында Президент пен республика Үкіметі үлттық валютаны енгізу туралы шешім қабылдады. Ұлттық валютаны енгізу жөніндегі алдын ала жұмыс босалқы ретінде 1992 жылдың күзінде басталды. Сол кезде оны енгізу жөнінде бағдарлама жасақталып, Қазақстан Республикасының Президенті бекіткен еді. Алайда, тек рубль аймағы болмайтыны айқындалған кезде ғана Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылдың 3-қарашасындағы Жарлығымен Қазақстан Республикасының ұлттық валютаны енгізу жөнінде Мемлекеттік комиссиясы және оны енгізуге байланысты іс-шараларды жүзеге асыру бойынша жұмыс тобы құрылды. Ұлттық валютаны енгізу жөніндегі іс-шараларды тым қысқа мерзімде жүргізу керек болды. Мұнда осы қадамға техникалық дайындықты қамтамасыз ету мен ақша-несиелік, салық – бюджеттік, әлеуметтік және сыртқы экономикалық салаларда шаралар кешенін жүргізу қажет еді. Күрделі экономикалық ахуалда басты назар ескі ақшаларды айырбастау шараларымен байланысты мәселелерді шешуге, сондай-ақ айырбастаудың шынайы ауқымын анықтауға аударылды. Ұлттық валютаны енгізудің әралуан нұсқалары пысықталып жатты. Аралық немесе қосаралас валютаны, «купондарды» не оның қайсыбір алмастырғыштарын енгізбей, тез арада толыққанды валютаны тікелей енгізу шешілді. Уақыт осындай қадамды ақтады, өйткені уақытша ақша белгілерін енгізген еддер шын мәнісінде екі ақша реформасын бастан кешірді. Валюталық түзімді ұйымдастыру саласында күрделі мәселелерді шешу күн тәртібінде тұрды. Валюталық бақылаудың дәрежесі мен нысандарын түбірінен өзгерту шешілді. Шетел валютасын Қазақстан банкілеріне шет жерден қайтаруды қамтамассыз ететін уәкілетті банктердің атқарымдарымен экспорттаушылардың міндеттрін айқын белгілеу керек. Сондай ақ реттелетін құбылмалы айырбас бағамының түзімін таңдаудың ерекше маңызы болды. Ұлттық валютаны енгізу тұсында Қазақстан ұлттық банкі курделі, қарама қайшылық жағдайда 452 млн.доллар мөлшерінде алтын валюталық қорды құра алды. Жаңа купюралардың қажетті қоры құрылды, олар өз банкнот фабрикамыздың жоқтығынан қатаң құпия түрде ең қысқа мерзімде Ұлыбританияда басылып шығарылды. Ақша реформасының қарсаңында Қазақстан Республикасының президенті теледидар арқылы 1993 жылдың 12 қарашасында Қазақстан Республикасының азаматтарына оның мақстаты мен қажеттігін түсіндіре мәлімдеме жасады. Теңге 1993 жылдың 15 қарашасынан еліміздің бүткіл аумағы бойынша айналысқа енгізілді. Бірінші кезеңінде қарашаның 15 нде 17-сі бойынша ұлттық валютамен қатар 1-500 сомдық банкноттардың қосарлай жүруіне жол берілді. Ал 1993 жылдың 18 қарашасынан ұлттық валюта Қазақстан Республикасы аумағында жалғыз заңды төлем құралы болып табылады. Банктер мен басқа да шаруашылық субьектілердің барлық активтері мен пассивтері теңгеге қайта есептелінді. Айналыстан 1961 – 1992 жылы үлгідегі руббль купюрлары 950,6 млрд. Соммасында алынып тасталынды. Айырбас нәтижелері еліміздің аумағындағы бар руббльдің мөлшері туралы болжамды растады. Алдын ала есептеулдер бойыншы республикада шамамен 1,3 триллион сомға дейін қолма- қол ақша жиналды. 1,2 триллион құралды. Дер кезінде жұргізілген дайындық іс шаралары айырбасты белгілеген мерзімді аяқтауға және ақша реформасының мақсаттарына жетуге мүмкіндік берді. Осы мұғдарда әрбір есепшіге, бухгалтерлік жұмыскерге, ақша жинаушыға түскен жүктің бірнеше есе ауыртпашылық жағдайында банк жүйесі мекемелердің жұмысын айрықша атап көрсету керек.Ұлттық валютаны енгізу Ұлттық банкке экономикалық, ақша – несиелік және валюталық саясатты дербес жүргізуге мүмкіндік жасады. Енгізілген тұстан теңге құбылмалы айырбас бағамының түзімінде қолданыла бастады. Осы оқиғалардан соң ілезде Қазақстандық банк аралық валюта биржасы құрылды. Жаңа қаржы институты валюта бағамын түзілдіру мен реттеу үшін керек болды. Биржалық сауда саттық алдымен аптасында екі рет, сонан соң 3 рет және ары қарай 1995 жылдан бастап күнделікті жүргізілді.
1994 жылы Қазақстанның жаңа тарихында алғаш рет егеменді мемлекеттің экономикасы ұлттық валютаға негізделді. Бұл жыл күрделі болды. ТМД – қа қатысушы елдердің қаржылық жүйелерінің бөлінуі тиісті өзара үйлесімсіз, валютаны енгізу мерзімдерін, бұрын қол қойылған келісімдерді бұза жүргізілді. Бұған экономикалық қиындықтар, банк жүйесінің өркендеуі мен қаз тұру мәселелері қосылды.
АҚШ долларына қатысты теңге бағамы 1994 жылы 8,6 есе кеміді. Бұл бірқатар себептердің салдарынан болды. Ең алдымен 1994 жылы инфляция шығандап 1158,3 пайызға жетті. Өзара есепке жазу сәтсіз жүргізілді. Теңге бағамына 12,6 пайызға жеткен өндірістің құлдырауы да теріс әсерін тигізді. Импорттық тауарларға қанағаттанғысыз сұраныстң көлемі едәуір болып қалды.Ал сыртқы сауданы ырықтандыру импорт көлемдерінің өсуін және оның экспорттан асуын тудырды. Сөйтіп бұл шетел валютасына сұраныстың артуына, демек, доллар бағамының өсуіне ықпал етті. Осы мезгілде кәсіпорындардың өкілетті банктер арқылы Қазақстандық банк аралық валюта биржасындағы тауарлардың, жұмыстардыаң, ісметтердің экпортынан түскен пайданың 50 пайызын міндетті түрде сатуын енгізуге тура келді. Бұл валютаның түсуін көбейтті және ұлттық валюта бағамын белгілі бір тұрақтандыруға келтірді.
1995 жыл республикадағы толыққанды валюта нарықнамасын түзілдіруде бетбұрыс кезең болды. Жыл қорытындысы бойынша инфляция деңгейі 60,3 пайызды,ал долларға қатысындағы құнсыздануы 17,9 пайызды құрады.
Ұлттық валютаға деген ескелең сенім, сауда –саттық теңгерім сальдосының жақсартылуы, көшіп келушілер трансферттердің кемуі, сондай-ақ жаңа табыстық қаржы құралдарының іске қосылуы қолма-қол және қолма-қолсыз валютаға дүрлікпелік сұранысты жоқ қылуға жәрдемдесті. Нәтижесінде валюта рыногында тұрақтанудың алғашқы белгілері байқала бастады. Біртіндеп валюталық түсімнің міндетті сатып алуы 50-ден 30 пайызға кемтілді, сонан соң мүлдем алынып тасталды. Өз кезегінде, бұл жеткілікті түрде өтімділі және көлемдері бойынша едәуір банкаралық валюта нарықнамасының қалыптасуына қол жеткіздірді. Ұлттық банктің теңгенің айырбас бағамын түзілдіруге қатысуы ҚБВБ – на шабуылдармен шектелді. Олар валюта рыногындағы жағдаяттық қысқа мерзімдік өзгертулерінің нәтижесінде бағам саясаты асқын инфляцияны ауыздықтауға мүмкіндік берді. Мұндай түзімде тұрақтандыруға, сонан кейін экономиканың өркендеуіне қол жеткізілді. 1996 жылы Ұлттық банк реттелетін өзінің валюталық саясатын жүргізуді жалғастырды. Теңгенің АҚШ долларына қатысты бағамының бір мезгілдегі құлдырау кезінде инфляция тежелді. Ұлттық валютаға деген сенім артты. Ал, қаржы минимтрлігінің мемлекеттік қазынашылық міндеттемелері және Ұлттық Банкноталары секілді қаржылық құралдарды енгізу нәтижелері қолма-қол және қолма-қолсыз шетел валютасына елеулі сұранысты әжептәуір азайтуға мүмкіндік жасады. Долларға қатысты атаулы айырбас бағамының төмендеуі 15,4 пайызды құрады. 1996 жылдың 16-шілдесінде Қазақстан өзіне «Халықаралық валюталық қор келісімдері Баптарының» шарттарына қосылғаннан соң қайсыбір валюталық шектеулерді қолданбауға міндеттеме алды. Біздің еліміз сондай-ақ төлемдік балансқа байланысты себептер бойынша валюталық бағамдардың көбейтілуін іске асырмауға, импортқа шектеулерді енгізбеуге және күшейтпеуге міндеттемелер алды. Халықаралық ағымдық мәмілелер бойынша тқлемдер мен аударымдар жөнінде шектеулер алынып тасталды. Бұл теңгенің еркін айырбасталымдығын қамтамасыз етуге және шектеулерден азат көпжақты төлемдер жүйесіне көшуге мүмкіндік берді.
Ұлттық Банктің 1997-1998 жж.ішкі рыногындағы басқыншылығы жалғасты. Олар теңгенің атаулы бағам тербелістерін деңгейлестіру мақсатында жүзеге асырылды. Осы мезгілде республикамыздың тәуелсіздігінің 7 жыл ішінде ұлттық валютаның АҚШ долларна қатысындағы ең төменгі құнсыздану көрсеткішіне 2,8 пайызға қол жеткізілді.Әсіресе теңге бағамының күрт тербелістері қолма-қол шетел валютасы рыногында байқалды. Қазақстандықтар Ресейдегі оқиғалар бізде де көрініс табады деп күтті. Соның нәтижесінде құнсыздану болып өтті. Тамыз-қыркүйек айларында шетел валютасына дүрлікпелік сұраныс туындады.
Қазақстанның сауда-саттық серіктес елдеріндегі, ең алдымен Ресейдегі ұлттық валютаның елеулі құнсыздануы, сондай-ақ мұнай мен түсті металдарға қолайсыз жағдайы теңгенің шынайы мәнінде айтарлықтай қымбаттануына әкеп соқты. Бұл қазақстандық тауарлардың ішкі және сыртқы рыноктағы бәсекелестік қабілеттігін азайтты, сыртқы саудалық операциялар жөніндегі төлемдік баланстың теріс сальдосын ұлғайтты, экономикалық өсу қарқынына қолайсыз әсер етті.
Көтеріңкі бағамның еліміздің экономикасына теріс салдарларының алдын алу үшін Үкімет пен Ұлттық Банк 1999 жылдың 4-сәуіірінде реттелетін құбылмалы айырбас бағамы түзімінен еркін құьылмалыққа көшу туралы жария жасады.
Валюталық бағам түзімінің ауысуы және соның ізінше болған теңгенің құнсыздануы теңге бағамын асыра бағалауды жоюға мүмкіндік берді. Бұл тұтастай алғанда еліміздің әлемдік нарықнамада бәсекеге қабілеттілік айқындамаларын қалпына келтіруге ықпал етті. Ұлттық банк өзінің ішкі валюталық рынок сауда-саттығына қатысуын едәуір қысқартты және енді басым түрде шетел валютасын сатып алушы ретінде бой көрсетті. Сөйтіп өзінің алтын-валюталық резервтерін толтырып алды. Ұлттық Банктің ішкі валюталық рыноктағы әрекеттері бағамның ұтымды күтістерден асатын тербелістерге жол бермеумен шектелді. Сонда да еркін құбылмалы бағамның түзімі қазақстандық тауарлардың бағалық бәсеке қабілеттігін кемітетін валюталық бағамды артық бағалаудың алдын орады.
1999 жылдың сәуірінде жаңа түзімді енгізген кезде ұлттық валютаның 30,3 пайызға күрт құнсыздануы болды. Сонан соң құлдырау қарқыны мамырда 12,4 пайызға, маусымда 2,5 пайызға кеміді. Ұлттық Банктің валюталық рыноктағы белсенділінің едәуір төмендігін ескергенде, бұл валюталық рынокта ағымдағы нарықтық жай-күйге пара-пар салыстырмалы тепе-теңдікке қол жеткізгені туралы айғақтады. Одан арғы мезгілдерде теңгенің биржалық бағамының орташа айлық тербелістері 0,3 пайыздан аспады. Тұтастай алғанда, 1999 жыл үшін теңгенің АҚШ доллары бойынша биржалық бағамы 64,6 пайызға кеміді және жылдың аяғында 1 АҚШ доллары үшін 138,25 теңгені құрады. 1999 жылғы ішкі валюталық рыноктың дамуы көбінесе экономикадағы оңды алға жылжуларымен айқындалды. Сол жылы евро бойынша сауда-саттықтың басталуы маңызды жаңалық болды. 2000 жылы теңгенің биржалық бағамының тербелістері ұтымды күтіс шектерінде болып, орташа айлық өзгерістері 0,1-0,5 пайыз аралығын алды. Осы жылы АҚШ долларына қатысындағы теңге бағамы 5,2 пайызға кеміп, жыл аяғында 1 АҚШ доллары үшін 145,4 теңгені құрады.
Теңгенің айырбас бағамының қазақстандық қор биржасында АҚШ долларына қатысындағы өзгеріс серпіні ішкі валюталық рыноктағы тұрақтылық туралы түйіндеуге мүмкіндік берді. Байқалған тыныштық заңды еді. Теңгенің нығаюына көбіне әлемдік өндірістің жандануы мен қазақстандық эскпорттың негізгі баптарына арналған баға жағдаятының арқасында оңды төлем балансы, алтын-валюталық резервтердің өсуі, сондай-ақ ресейлік рубльдің долларға қатысты нығаюы ықпал етті. Ұлттық валюталық бағам алып-сатарлық қысымға ұшырамады, шетел валютасының жеткілікті ұсынысы оған деген сұранысты толық қанағаттандырды.
Ұлттық банк теңгенің шынайы мәнінде едәуір нығаюына жол бермеуге бекер ұмтылмады. Бұл әрекеттер қазақстандық экспорттық тауарлаардың бәсекелестік қабілет деңгейін сақтауға мүмкіндік жасады. Шынайы айырбас бағамының индексі бойынша есептеулер қаржылық саясатттың дұрыстығын растады. 2000 жылы теңге бағамы бар-жоғы 2,8 пайызға өсті. 2001 жылдың бас кезінен ішкі валюта рыногындағы жағдай айтулы тербелістерге ұшыраған жоқ; теңгенің биржалық бағамының долларға қатысты өзгерістері елеусіз және біркелкі болды, теңгенің АҚШ долларына 148,95 – ті құрады. Мұнда қазіргі таңдағы экономика өркендеуінің көбінесе дүниежүзілік тауарлық нарықнамадағы қолайлы жағдаймен байланысты екенін терістеуге болмайды. Осылайша өзіміздің төл теңгеміз пайда болды. Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығында былай делінген:
Ұлттық валюта – теңге күні туралы. 1993 жыл, 15-қарашаның ҚР-ның ұлттық валютасы – теңге енгізілген күн ретіндегі тарихи маңызын атап өте отырып, сондай-ақ қаржы жүйесі қызметкерлерінің тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі рөлін арттыру мақсатында қаулы етемін.
- 15-қараша ұлттық валюта – Теңге күні, ҚР-ның жүйесі қызметкерлерінің кәсіби мерекесі болып жариялансын.
- Осы Жарлық қол қойылған күннен бастап күшіне енеді ҚР Президенті Н. Назарбаев Алматы, 1997 ж., қарашаның 13-і Жарлықтың үлгісі міне осындай болып жарияланды.
Теңгенің алғашқы атауы және алғашқы банкноттар
Ұлттық валютаны даярлауды қатаң құпия жағдайында жүргізілген. Жұмысты жүргізу үшін аса маңызды мемлекеттік іспен шұғылданатын команда жинау қажет болды. Ең алдымен қысқаша мерзімде ақша купюраларының нобайларын әзірлейтін суретшілер тобы керек болған. Валютаны шетелде басып шығаруды шешкен. Бастамашы топтың ішінде валютаның атауын таңдау ұзақ дау-дамай тудырған жоқ. Өйткені көршілес қырғыздар мен өзбектер өз валютасын «сом» деп атайтын болды да, біз қазақтар ақшасын баламалы «теңге» деп атауды ұйғардық.
Суретшілер, Қазақстан дизайнерлер одағының мүшелері республиканың халық депутаты Темір Сүлейменовтың маңына топтасты. Өз міндеттерін олар тамаша орындады. Біздің еліміз өз валютамыздың енгізілуіне ұзақ уақыт қарсы болған Халықаралық валюта қорымен бірнеше рет келіссөздер жүргізген. Ең ақыры олар тек 1993 жылдағы жаздың аяқ шенінде ғана өздерінің көзқарастарын өзгертті. Қазақстандағы ХВҚ өкілдерімен келіссөздердің жай-күіне қарамастан, теңгемен жұмыс толыққанды жалғаса берді. Алайда, оны Англия басып шығаратынын білгеннен соң олар кенеттен жасырын қысым жасай бастады, бірақ еш нәтиже бермеді.
Қағаз тиындарды жасау – төл валютамызды енгізу жөніндегі үлкен жұмыстың бір бөлігі ғана. Көп ұзамай теңге енгізілгеннен соң жаңа проблема туындады. Банкноттар тоза бастады, оларды әрдайым Англияда басып, ақшаны ұшақпен әкелетін. Бұл мәселені түбегейлі шешу керек болған. Солай, 1994 жылдың 22- сәуірінде ҚР Ұлттық Банкі мен ағылшындық «Томас Делару» компаниясы арасында банкноттық фабрика үшін техника мен технологияны жеткізілмдеу туралы келісім-шартқа қол қойылды. Осы компания банкнот өндіріс жөнінде әлемдегі ең ірі жекеменшік кәсіпорын екендігін бәрі біле бермейді және де ол ақша басу үшін 95 пайызға дейін шығарды.
1995 жылдың 29-сәуірінде бүкіл технологиялық желіні сынамалық іске қосу жүргізілді. Келісім – шартқа қол қою тұсынан 12 ай құрылыс жұмысы басталғаннан 9 ай өтті. Нысан 2 есе жылдам салынды. 1995 жылы 19 мамырда лентасын ҚР Президентң Н.Ә.Назарбаев республиканың жоғарғы басшылары мен «Томас Делару» компаниясының президенті Джерими Маршалдың көзінше қиды. Содан бері теңге Қазақстанда басылып шығарылатын болды.
Қорытынды
Қазақ халықының өз ұлттық валютасының пайда болуы тәуелсіз ел мемлекет екендігіміздің шынайы айнасы болып табылады. Өз валютамызды енгізу – біздің халықтарымызды бөлетін ТМД елдері арасына қойылған ешқандай жасанды кедергі болып табылмайтынын ашық жариялағанымыз. Тауарлардың, адамдардың барыс-келісінің, капиталдың өзара еркін қозғалысына да тосқауыл болмайды. Бұған қоса Қазақстан – Ресей келіссөздері барысында Ресейдің үкіметі мн реформасына байланысты Қазақстанға техникалық жіне басқа да көмектер беруге міндеттеме қаблыдады.
Қазақстан валютасын қолдау туралы Халықаралық валюта қорымен, Бүкіл дүние жүзілік, Еуропалық жіне Азия даум банкілерімен, сондай –ақ әлемнің бірқатар дамыған елдерінің үкіметтерімен келісімге қол жетті. Бүгін теңгеміз соңғы екі жылдың ішінде қалыптасқан 700 млн астам АҚШ долларының сомасында өзіміздің алтын-валюта резервімізбен қамтамасыз етіліп отыр. Бұл басқа валюталарға қарағанда тұрақты курсты сақтау үшін алғы шарттар жасайды, әрине, егер қатаң түрде ақша – несие, бюджет, салық саясатын жүзгізген жағдайда ғана.
Қазақстанның ұлттық валютаға көшуі бұрынғыдан да нақты әрі тәуелсіз жоспар бойынша әлеуметтік-экономикалық реформалар бағытын жалғастыруға мүмкіндік береді. Ақша реформасын дәйекті жүргізу бізге көп ұлтты Қазақстан халқының тұрмыс дағдайын бірте-бірте жақсартуға көмектеседі.
Бүгінгі күні Банкнот фабрикасы Мемлекеттік қоймамен бірге кейбір ретте Қазақстандағы қаржылық тәуелсіздіктің тірегіндей болды. Ол мемлекетімізде ақшаның ұлттық валютамыз – теңгенңғ қалыпты атқарымданып, жұмыс істеуін қамтамасыз етуде.
Ақырында біздің ұлттық Теңгеміз ТМД-да ең тұрақты валюталалардың бірі болып отыр. Ол әрі қарай алтын-валюталық резервтердің өсуімен, экономикалық нығаюымен ұлттық әлемдік ауқымда да бұдан да бетер орнықты болады деп үміттенеміз. Теңге ұлттық валюта ретінде біздің еліміздің тарихында тəуелсіздіктің тек экономикалық негізі ретінде маңызды рөл атқарып қана қоймайды. Теңге – біздің тарихымыздың толық қанды бөлігі, өз заманының белгісі. Ұлттық валюта — теңгені енгізген бері 20 жыл өтті. Бұл біздің еліміздің тəуелсіздігін жариялаған бастап болған айрықша мəнді оқиғалардың бірі болып табылады. Ұлттық валютаны енгізу елімізде жеке ақша-кредит саясатын жүргізуге мүмкіндік берді. 20 жыл ішінде теңге біршама нығайды жəне ТМД елдерінің анағұрлым тұрақты валюталарының бірі болып қалды. Қазақстандық ұлттық валюта – теңгенің айналыста 20 жыл болуы Қазақстанның қазіргісі мен болашағы үшін теңгені енгізудің тарихи маңыздылығына объективті баға беруге мүмкіндік береді. Өзіміздің ақша бірлігімізді енгізу Қазақстанның экономикалық егемендігін іске асыру үшін негіз болды. Ұлттық валютаны енгізумен нарық экономикасын құруға бағытталған құрылымдық қайта құрулар жылдамдатылды. Қазақстан өзінің ұлттық валютасы — теңгені күрделі жағдайда əзірлеп, қабылдағанын естен шығармау қажет. 90 — жылдардың басында біздің еліміз үшін осындай тарихи маңызы бар шешімді қабылдау үшін ауыр кезең болды: бұл өндірістің құлдырауы, экономикалық байланыстардың үзілуі, жаңа тəуелсіз мемлекеттерді бірден заттай тауар айырбастау дəуіріне енгізген бұрынғы одақтас республикалар арасындағы ақша-кредит қатынастарының құлдырауы. Қазақстанның 1991 жылы тəуелсіздікті жариялауы біздің елімізде нарық қатынастарының дамуына үлкен серпіліс берді. Жүргізілген айырбастау нəтижесінде айналыстан 1961-1992 жылдардағы үлгідегі 950,6 миллиард рубль сомадағы банкноталар алынып тасталды. Айырбастау нəтижелері республика аумағында жүрген рубль саны туралы болжамды растады. Ақшаны айырбастаудың аяқталуы Үкімет пен Ұлттық Банктің реформаның басты мақсаты — өндірістің құлдырауы жəне қарқынды инфляция қиын жағдайында ұлттық валютаның тұрақтылығы мен айырбасталуын қамтамасыз ету үшін бастаған үлкен жəне маңызды жұмысының басы екендігі түсінікті. Ұлттық валютаны енгізудің процедуралық мəселелеріне ерекше назар аударылды: жаңа валютаны айырбастау пункттеріне жеткізу, ақшаны айырбастаудың басталуы мен ұзақтығы, айырбастау коэффиценті. Теңге айырбастаудың бірінші күнінен бастап-ақ заңды төлем құралы болды. Ұлттық валютаның тек біздің елімізде ғана, сондай-ақ оның аумағынан тыс жерде беделі бірте-бірте өсіп келе жатыр. Өндірістің дамуына, елімізге шетел капиталының əкелінуінің ұлғаюына, ірі отандық инвесторлардың (зейнетақы қорлары) пайда болуына қарай ұлттық валютаның ғана емес, валюта нарығының нығаюы жүріп отырды. Бір мезгілде ұлттық валютаға деген сенім де өсті. Өз валютасының болуы Ұлттық Банкке тəуелсіз ақша-кредит саясатын жүргізуге мүмкіндік берді. Бюджеттік тапшылықты жəне директивті кредиттерді жабуға кредиттер беру тоқтатылған болатын. Осы мезгілде экономиканы кредиттеу толық екінші деңгейдегі банктерге берілді. Ұлттық Банк өзінің негізгі міндеті – ұлттық валютаның тұрақтылығын қамтамасыз етуді, яғни инфляцияның төменгі қарқынын жəне тұрақты бағамды қамтамасыз етуді шеше бастады. Қайта қаржыландыру ставкасымен, ішкі валюталық нарықта міндетті интервенция резервтерінің нормаларын ендіруге қоса, Ұлттық Банк өз бағалы қағаздарын (қысқа мерзімді ноталарды) шығара бастады, ашық нарықта операциялар жүргізе жəне «овернайт» кредиттерін бере бастады. «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк туралы» (1995 ж. наурыз) Заң ақша-кредит саясатын жүргізу тиімділігіне ықпал етті, осының негізінде Ұлттық Банк өз қызметінде тəуелсіз жəне тек Президентке бағынысты болды. Тек қазір 20 жыл өткен соң, теңгені айналысқа енгізу бізге ұлттық нарықтық инфрақұрылымды құру жөніндегі бірінші жəне қажетті қадамдарды жасауға мүмкіндік бергендігін толық сезінуге болады, жеке ақша-кредит жəне бюджеттік-салық саясатын, жəне тиісінше реформаның бастапқы кезеңінде макроэкономикалық тұрақтылықтың тиімді саясатын жүзеге асыру мүмкіндік берді. Ақшаға деген тұрақты жəне болжамды сұраныс тиімді ақша-кредит саясатын қалыптастыру үшін негізгі орталық болып табылады. Ақшаға деген сұранысты болжаудың екі тəсілі бар. Оның біреуі ақшаға деген сұраныстың міндетін бағалау үшін регрессивтік техниканы пайдалану. Екіншісі формальды негізде жəне ақша айналымы жылдамдығының үрдісіне байланысты. Бүгінгі күні қиындықтарға төтеп беру тактикасынан Қазақстан еліміздің алға жəне динамикалық басуының негізгі факторы болып табылатын экономикалық өсу стратегиясына көшкенін сеніммен айтуға болады. Қазақстан республикада нақты банк ісі дəстүрінің болмағандығына қарамастан іс жүзінде тиімді банк жүйесін жоқтан бастады десек болады. Атап айтқанда Қазақстанның осысекторы анағұрлым қайта құрылған жəне жылдам дамитын болып табылады, ал банк
технологиялары бүгіннің өзінде бұрынғы кеңестік кеңістікте талап етілетін, бəсекеге қабілетті, экспорттық өнім болып табылады. Қазақстанның банк жүйесі ТМД-да ең қарқынды дамып келе жатыр. Ұлттық Банктің банк жүйесін реттеу бойынша уəкілетті орган ретіндегі маңызды міндеттерінің бірі банк депозиторларының мүддесін қорғау мен халықтың банк жүйесіне деген сенімін көтеру болып табылады. Осы міндетті шешу үшін бірқатар маңызды шаралар қабылданған болатын. Қаржы секторындағы жетістік қаржы нарығына қатысушылардың қызметін реттеу мен қадағалау жөніндегі ауқымды жұмыстың нəтижесі. Тұрақты ұлттық валютаның болуы еліміздің нарық қатынастарының дамуы мен
экономикалық тəуелсіздігінің негізгі критерийлері болып табылады. Кез-келген валютаны «тəуелсіз» деп атау өте күрделі, бірақ теңге тəуелсіз мемлекеттің валютасы ретінде қалыптасқаны сөзсіз жайт. «Валюта» деген ұғымның өзі ақша есеп айырысуында жəне экономикалық алмасуға қатысу дегенді білдіреді, бұл дегеніміз дүние жүзілік экономика дамуының көптеген факторларымен өзара байланысты деген сөз. Кез келген валютаның ең маңызды қасиеті оның жеткілікті қорғалуында. Кең мағынада – сатып алу қабілеттілігі мен тұрақтылығы, жалған ақша жасаудан қорғалуға дейінгі мағынаны білдіреді, бұл мағынада Қазақстан өз жетістігін мақтаныш ете алады. Теңге əлемдегі анағұрлым қорғалған валютаның бірі болып табылады. Бұл жерде алдыңғы қатарлы технологиялар пайдаланылған. Қазақстандық теңге көне тарихы бар ел ретінде Қазақстан туралы, жасампаз еңбекпен айналысатын жəне болашаққа ұмтылған ел ретінде жақсы мəлімет береді. Теңгенің болашағы теңгенің басқа валюталарға қарағанда бұдан əрі нығаюы, сондай-ақ ұлттық валюта — теңгенің қорғаныш қасиеттерін күшейту болып отыр. Екінші деңгейдегі банктер эмиссиялайтын мемлекеттік секторда, сондай-ақ жеке секторда пайдаланылатын пластикалық карталардың таралуын айта кету қажет. Егер бұрын олар жалақы карталары ретінде қолданылып келсе, қазір, жиірек Қазақстан аумағында, одан да тысқары төлем құралы ретінде қолданылып жүр. Карталардың өзі банкноталармен қоса, ақшаны қолма-қол ақшаға айналдырушы электрондық кассирлер болып отыр. Бүгінгі күні теңге еліміздің ішінде тұрақты, халық сенім артқан валюта болып отыр. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының өзінің Банкнот фабрикасы жəне Теңге сарайы түріндегі ақша белгілерін шығаратын өндірісі бар. Банкноталар мен монеталарды шығару, олардың айналысын ұйымдастыру, жалған ақша жасаушылармен күрес бірте-бірте ғаламдық проблемалар болып отыр. Бірқатар мемлекеттер банкноталар мен монеталарды алдыңғы қатарлы технологиялары бар компанияларға ішінара жəне толық бере отырып, өздері оларды жасаудан бас тартады. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Банкнот фабрикасы қорғалған баспа үшін қазіргі заманғы баспа жабдықтарымен жарақтала отырып, тек ұлттық валюта банкноталарын ғана шығарып қана қоймай, мемлекеттік жəне коммерциялық тапсырыстар бойынша қорғалған полиграфиялық өнімді де шығарады. Қазақстан теңге сарайы Берлинде (Германия) беделді Монеталар сарайы көрмесінде жоғары бағаланатын монеталарды шығарады жəне оған деген мамандар мен коллекционерлер арасындағы қызығушылық күннен күнге өсіп отыр. Қазақстан теңге сарайы ISO-9001:2000 халықаралық стандарт бойынша сапа менеджменті жүйесін ендірді жəне монета өнімдері мен мемлекеттік наградаларды шығаруға сертификаттар алды. Кəсіпорындар үшін шығарылған наградалар ең үздік əлемдік стандарттарға сəйкес келетін зергерлік өнердің тамаша үлгілері болып табылады. Басқа орталық банктерден монеталар дайындауға алынған тапсырыстан басқа, ҚТС бірнеше халықаралық монеталар бағдарламасына, оның ішінде Олимпиада ойындары мен футбол бойынша əлем чемпионатына арналған бағдарламаға қатысуға шақыру алды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
- ҚР Президентінің «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы.
2.Сухов М.И. Государственное регулирование валютного рынка в России: актуальные проблемы // Деньги и кредит. 1995 г. №3.
3.Манделл Р.А Эволюция международной валютной системы // Проблемы теории и практики управления– 2000- №1,2.
4.Основы международных валютно-финансовых и кредитных отношений: Учебник./ Под ред. Круглова В.В. Москва – Инфра-М – 1998г.
5.Федоров Б.Г. Современные валютно-кредитные рынки. Москва – Финансы и статистика, 1989.
6.Экономика. Под ред. Булатова А.С. Москва – Бек, 1995.
7.Сухов М.И. Государственное регулирование валютного рынка России: актуальные проблемы // Деньги и кредит. 1996. №12.
8.Манделл Р.А Эволюция международной валютной системы // Проблемы теории и практики управления – 2000г
9.Челекбаев А.. В нынешних условиях необходимо определиться с режимом функционирования национальной валюты // Панорама — № 20, 1995г.
10.Жиленко Г. Экономика Республики Казахстан в годы реформирования // Экономика и статистика — №1, 2000г
11.Коканбаева З.А. Проблема диверсификации золотовалютных резервов: актуально ли золото сегодня? // Саясат, №3, 2001г.
12.Окшантаева Н. Проблемы международной ликвидности и формирование золотовалютного резерва Республики Казахстан // Саясат, № 4, 1999г.
13.Рогачев А., Садыков Е., Тусупбеков Т. Финансово-экономические проблемы рыночного хозяйства: социальный контекст. Алматы – Тулга – 1997.
14.Закон РК «Об амнистии граждан РК в связи с легализацией ими денегң № 173-ІІ ЗРК от 2 апреля 2001 г.
15.Шайынғазы С. Жан бағудан – жасампаздыққа // Егемен Қазақстан. – 2002, 27 қараша.
16.Қазақстан Республикасының «2003 жылға арналған республикалық бюджет туралың Заңы // Егемен Қазақстан. – 2002, 26 қараша.
17.Факторы и механизмы экономического роста. / под ред. Рогачева А.А. – Алматы, 2003г.
18.Экономика Казахстана в контексте индустриально-инновационного развития: труды международной научно-практической конференции. Часть І / под ред. Абишева А.А. 2004г
