— 8 наурызды әйелдерге сыйлық сыйлау күні деп қана қарайтын көзқарасты қалай өзгерту керек?
— 8 наурызды атап өту, бұл күні әйелдің құқығы, теңдігі туралы сөз қозғау ситуацияға, ол әйел кім екеніне байланысты. Жалпы, әйел туралы айтып отырғанымызбен олар әртүрлі екенін ұмытпаумыз керек. Мысалы, мен Лейламын, жасым 27-де. Алматыда тұрамын, мүгедектігім жоқ. Осының бәрі мүмкіндігімді кеңейтуге, айналысатын ісіме немесе гендер теңсіздігіне ұрынбауым үшін үлкен роль атқарады, бірақ менің жағдайым дәл сіздікіндей емес қой. Сондықтан мұндай тақырыпта барлық әйелдің атынан сөйлемеуіміз керек. Әйелдердің жағдайы, мамандығы және талап-тілегі әртүрлі.
Біз ұйымдастыратын FemAgora фестивалінің мақсаты да сол — «әйелдер бірдей, бәрі бірнәрсені қалайды» деген таптаурын түсінікті жою. «Әйелдер мынадай» деп бір сөйлеммен сипаттау тағы мүмкін емес. Сондықтан фестивальде гендер теңдігін, әйел жұмысын көрсетуді мақсат етеміз. Біз 8 наурызды Әйел құқығы күні, олардың ынтымағы, істейтін жұмысы бағаланатын күн деп білеміз.
FemAgora гендер экономикасының, сексуал қабілет пен зорлық-зомбылықтың ғана фестивалі емес. Ол — гендер теңдігін жан-жақты қарастыратын мультитәртіпке негізделген шара. Ұйымдастырушылар, сарапшылар мен қатысушылар бұл күні жұмысын, ашқан жаңалығын көрсетеді, ойын айтады. Осылайша әйелдің әрнәрсеге ықпалы, айтары бар екенін көрсеткіміз келеді. Құқығын ашық қорғап жүргендер, күн сайын тыныш қана гендер теңсіздігімен күресетін немесе өзінің таңдауы туралы ештеңе айта алмайтындар бар. Қайсының болса да, күресуге, өмірін жақсартуға хақы бар. Айналада көп әйел қызметте табысқа жетіп, өзге қыз-келіншектерге үлгі болып жүр. Қоғамдағы әйел ролін көрсету үшін осының өзі жетіп жатыр.
Мұндай шарадан әр әйел өзі сияқты ойлайтын ортасын табуы керек. Тек фестиваль арқылы феминизмді орнату ойымызда жоқ. Гендер теңсіздігін ойлайтын, бұдан кішкене болса да, хабары бар адамдар қатысып жатса, содан артық нәрсе күтпейміз. Барлық әйелді шақыру, оларды гендер теңдігіне үлес қосуға үндеу мақсат емес. Ең бастысы — осы ортаны қабылдай алатындарға, қызығатындарға мүмкіндік беру.
— Халық педагогикасындағы қыз бала құқығын шектейтін тәрбиені қалай өзгерту керек?
— Қалай өзгертуге болатынын, жалпы, тәрбиедегі кейбір тыйымды бұзу қаншалықты мүмкін екенін білмеймін. Жаңа бастамалар, зерттеу жүргізу, осы тақырыпта шара ұйымдастырудың өзі стереотиптерді жоюға үлес қосатын шығар. Мысалы, бір басылым «әр мақаламызда гендер теңдігі болғанын қадағалаймыз, бұл тақырыпта кеңесшіміз бар» деп, осы бағытқа ауысса, оның оқырманы да ойын өзгертеді. Әкесі үй шаруасына көмектесуден бас тартса, қызы неге көмектеспейтінін сұрап, жағдайға және үйдегі адамдарға әсер ете алады. Кішкентай өзгерістің өзі қоғамдағы кейбір үлкен қасаң түсінікті жоюға ықпал етеді.
Біріккен Ұлттар Ұйымы елдерде гендер теңдігі сақталуын қадағалайды. Мемлекет пен ондағы ұйымдар осыған сүйеніп, заңын, саясатын өзгерте алады. Сонымен бірге әрқайсымыз осы нәрсеге бағдарланып, бұл біз үшін маңызды екенін білдіріп жүруіміз керек. Өзім сексизм көзқарасындағы медиаресурстарды оқымаймын. Ерлер, әйелдер деп бөлмейтін кәсіпорындарға ғана барамын, сондай жердің қызметіне ақша төлеймін.
Гендер теңдігіне өзіміздің күнделікті таңдауымыз арқылы жетеміз. Кәсібі жүріп тұрған мекемелер де тұтынушының талабына қарай жұмыс істейді. Мемлекеттің гендер теңдігіне назар аударуы да сол ел халқының таңдауына байланысты.
— Ұлттық намыс дегенде ғана өре түрегеліп, адам құқығы дегенге бейжай қарайтын тобыр санасын өзгерту мүмкін бе?
— Фридрих Эберт қоры Қазақстан азаматтарының нені құндылық деп білетіні туралы зерттеу жүргізді. «Өзіңізді қай топқа жатқызасыз?» деген сұраққа көбі «Қазақстан азаматымын» деп жауап берген. Нақты қазақ, орыс деп ұлтқа бөлінбегені таңғалдырады. Елімізде болып жатқан ұлтаралық қақтығыстарға қарап, ойланып қаласың. Мұндай статистика біз іске келгенде басқа екенімізді көрсетіп тұрған шығар. Зерттеуде әр адам жынысына қарамай тең құқылы екенін алға тартып тұрғанымызбен өмірде «үй шаруасын кім істеу керек?» дегенде көбі әйелді нұсқап жатады. Біз үнемі «адам құқығы деген не, азаматтық деген не?» деген сұрақтарға жауап бермейміз. Бұл — мемлекет үшін де үлкен проблема.
Мемлекет білім беру саласы, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы халыққа оның құқығын түсіндірмейді. Бәріміз бір елде тұрамыз, бірдей салық төлейміз, мемлекет алдындағы міндетіміз де бірдей. Бізді осы нәрсе біріктіретінін, басқаның бәрі жеке қызығуға байланысты екенін мемлекет басты орынға қоймайды. Өкінішке қарай, осының салдарынан халық кез келген іске өзінен басқа ұлтты кінәлайды. Кейде ұлтты емес, басқа гендерді жазғырады. Таразда болған жағдай, әйелдерді киім киісіне қарап кінәлау немесе бір қызды қоғам болып талқылау — барлық жағдайда кінәлаушы топты өзгеден билігі басым, кінәлауға ресурсы көп сияқты етіп көрсетеді. Мысалы, Таразда қазақтар көп. Олар өз жерінде отырғандықтан өзін басқалардан артық көреді. Дүнген халқы үшін де Қазақстан — өз жері, бірақ қазақтар азшылық өкілін басынып тұр. Қазақстанда дүнгендер көтерілмеді, мұндай болмайды да. Себебі елде олардың ондай мүмкіндігі, артықшылығы жоқ. Әйелдер де тура осындай жағдайда тұр. Әлі күнге дейін бірыңғай әйелдер жиналып, «мына ер адам ұнамайды, ол мынадай» деп айтқан жоқ. Көпбалалы аналар наразылық білдіріп жатыр, бірақ олар ерлерді кінәлап жүрген жоқ. Ал ерлер жиналып, «қыздар шетелге тұрмысқа шықты, ашық киінді» деген нәрселерді айтады.
Біздің қоғамда ерлер билігі басым, айрықша құқыққа ие адам ретінде көрінеді және олар мұны сезеді. Сондықтан өзінен басқаға мін тағады, кінәлайды. Осыдан кейін ерлер әйелдерді, қазақтар дүнгендерді, ауырмайтын адамдар мүгедектігі барларды басынады. Бір топ адамның басқа бір азаматты кінәлап жатқанын көрсек, біріншісінің бірнәрсені айтуға, істеуге мүмкіндігі басым болып тұрғанын түсінуіміз керек. Бірінші топтағылар онсыз да әлсіз топты басына береді. Мұндай жағдайларда үнемі дискриминация не екенін, гендер теңсіздігі қалай пайда болатынын, бұл нәрселерге қарсы тұру үшін не істеу керек екенін талқылап отыру керек. Егер мемлекеттің мұндай жағдайларды шешуге шамасы жетпесе, азаматтар күн сайын қадам-қадаммен үлесін қосып отыруы керек.
Қарақат Әбденнің қазақ қызы туралы кітабы шыққанда біраз белсенді, әсіресе журналист Фариза Оспан бұл ақымақтық екенін, біраз әйелдің шамына тиетінін айтты. Әйел құқығын шектейтін осындай әрекеттерде белсенділік таныту қоғам үшін, жас қыздар үшін маңызды. Бұл үрдісті басқа құрылымдар, мемлекеттік институттар қолдап, дискриминацияға қарсы келсе, жақсы болар еді.
Сол кітапқа органдар сараптама жасап, «біздің елде ер мен әйелдің құқығы тең, онда бұл контентті жариялауға болмайды» деп тыйым салуы керек еді, бірақ мемлекеттің халықаралық ұйымдар алдындағы міндетін қағаз жүзінде орындауға ғана күші жетеді. Сондықтан тек белсенділік танытып, жағдайға реакция білдіріп, үндемей қалмау арқылы ғана көмектесе аламыз.
— Өміріміздегі сексизм стереотиптерінен арылу мүмкін бе?
— 8 наурыз ХХ ғасырда жұмысшы әйелдердің ынтымағы күні ретінде аталды. Идеясы әйелдердің жұмыс істеуге құқылы болуы еді. Жұмыс істеген әйел үнемі үйде отырмайды, уақытын басқарады, өзіне тиесілі қаржысы болады. Демек, ол экономика жағынан, бір іспен айналысудан тәуелсіз бола бастайды, тіпті өзін асырау үшін ұнамайтын адамға тұрмысқа шығудың қажеті жоқ. Ертеректе әйелдер өзін дене күші жағынан қорғау, асырау үшін күйеуге шығу керек болды. Жалғыз жүрсең, кез келген адам тиісуі мүмкін еді. Күйеуің болса, қорғайтын адамы, асыраушысы бар деп, қоя беретін. Сол кездері әйелдің ешқандай құқығы болмады. Тек кейін жеке адам ретінде жұмыс істеуге, сайлауға қатысуға, баланы қаласа ғана тууға мүмкіндігі болды. 20 ғасыр бойы адамзаттың жартысының таңдау құқығы болмады, өзгеге тәуелді болып келді. Сондықтан әлем үшін бұл күн — үлкен дата. 8 наурызды кез келген гендер өкілі: ері де, әйелі де адамзаттың жетістігі ретінде атап өтуі керек.
Біздің қоғамда әйелге қатысты шешілмеген проблемалар бар. Бұл күні әйелдер осындай мәселелерді айтып, маршқа шығуы керек. Марш дегеніміз — «біздің осындай құқығымыз бар» деп жариялап, сап түзеп жүріп өту. Кейбір елде 8 наурызда әйелдер ереуілге шығады. Мұндай ереуілде әйелдер үйінен, жұмысынан шығып, сол күні жұмыс істеуден бас тартады. Бұл әйелдер жұмыс істемесе, өндірісте қандай көлемде тапшылық болатынын көрсету мақсатында ұйымдастырылады. Әдетте әйелдің жұмысы үйде де, еңбек ұйымдарында да көрінбейді. Ереуілге шыққандар «біздің жұмысымыз көрінбесе, онда бір күн болса да, бізсіз жұмыс істеп көріңіздер» дегенді алға тартады.
Қазақстанда митинг, марш саясаты шешілмей тұр. Оның үстіне, ұйымдасып, шағымын айтатын әйел де аз. Олардың ереуілге шығып, содан кейін үйіне аман-есен қайтатынына кепілдік жоқ. Сондықтан үлкен ереуілдер туралы айту әзірше қиын. Ұйымдастырғымыз келсе де, қауіпсіздік мәселесі шешілмей тұр.
— Біздің қоғамдағы кішкентай қыз балаға болашақ ана деп қарайтын түсінік туралы не айтасыз?
— Қыздарға болашақ ана деп қана қарауды дискриминация деп білемін. «Ер мен әйелдің айырмашылығы не?» деп сұрағанда көбі «әйелдер бала туа алады, ерлерде мұндай мүмкіндік жоқ» деп түсіндіреді. «Арамызда үлкен айырмашылық бар, тең емеспіз» дейді. Осы ойды алып қарасақ, біз әлі де әйелдерді «олар ана бола алады» деп, бәрін бірдей сипаттап тұрмыз. Арамызда бала көтере алмайтын немесе ана болуды қаламайтын әйелдер де бар. Кейбірі осы тақырыпта ойланып барып, шешім қабылдайды. Тек репродукция жағынан қарасақ, бала көтере алмайтын әйелдер еркек бола ма, қалай сонда?! Адам әртүрлі, біреуі жүре алады, кейбірі арбада отыруға мәжбүр, бірақ біз оларды жүру қабілетіне қарай бөліп-жармаймыз ғой.
Ана болмай-ақ өзін жақсы, бақытты сезінетін әйелдер бар. Демек, бәрі әйелдің репродукция қабілетіне емес, оның адам ретіндегі мүмкіндігі мен қалауына байланысты. Осылайша оның таңдау еркіндігі қалыптасады. Әйелдің құқығын бала туа алатынымен ғана өлшеп, бағаласа, одан таңдау еркіндігін тартып алып тұр деп есептеуге болады. «Қыз бала — болашақ ана» деген көзқарас та — осы дискриминация.