Қазір ұлттық киім трендке айналды. Сондықтан ою-өрнекпен әшекейленген киім де көбейді. Baribar.kz қазақтың ою-өрнегі қалай жіктелетіні туралы және қолдану реті жайлы қолөнер шебері, этнограф Бұлбұл Кәпқызынан сұрады.
Шебер ою-өрнек алғашында тұрмыстағы қажеттік ретінде пайда болғанын айтады. Бұл өнер тек кейін келе мәдени мұраға айналған.
Бала кезде ою-өрнек, ши тоқу, кілем тоқу деген біз үшін жай ғана тұрмыстағы қажеттік болды. Қазақ ою-өрнегінің пайда болу тарихын киіз үйдің тарихымен байланыстырып түсіндіруге болады. Киіз үй алғашында қос, итарқа сияқты кішігірім құрылыс болған. Ретімен жетіліп, бүгінгі сипатқа ие болып отыр. Қазір жиналмалы әрі жылжымалы баспананың ең жетілдірілген түрі осы — киіз үй. Ал ою-өрнек сол киіз үймен бірге пайда болған. Киізді түстеп, жапқанда, шеберлер жай жамау болмас үшін, әсемдеп отырған. Түркітектес халықтар әсемдікті жақсы көрген. Біз ою-өрнек арқылы әуелі тұрмыстағы қажетімізді өтесек, екіншіден әсемдікке ұмтылысымызды көрсетуге тырыстық. Осылай, ою-өрнектің алғашқы үлгілері пайда болды, — дейді Бұлбұл Кәпқызы.
Бүгінде ою-өрнекті бірнеше топқа жіктеуге болады. Соның бірі — қолдану аясына қарай жіктеу. Оның өзі бірнеше түрге бөлінеді.
Біріншісі — тұрмыстағы қажеттікке қарай пайда болған ою-өрнек. Киіз үйді, оның ішіндегі сандықты әшекейлеу үшін қолданылған оюлар. Қазақ тіпті қылышқа дейін ою салған. Әйел адамның, ер адамның әшекей киім бұйымдары — бәрі-бәрі әшекейленген. Қазір киім-кешекке жапсырып ою салып жүрміз. Негізі бұрын олай істемейтін. Оюды тігіп, әдемілеп, зерлеп салатын болған. Қол кесте, біз кесте, зер кесте деген дүниелер болған, — дейді ол.
Екінші түрі — архитектуралық ою-өрнек. Этнографтың сөзіне қарағанда, оюдың бұл түрінің ең көнесін Қазақстанның оңтүстік өңірінен табуға болады.
Ою — латынның орнамент деген сөзінен шыққан, бейнелеу, сәндеу деген мағынаны береді. Бабаджа қатын, Қарахан, Арыстан баб, Қожа Ахмет Яссауи кесенелеріне, Отырардағы, Тараздағы моншаларға салынған ою-өрнектің бәрі — архитектуралық ою. Бірақ мұндай оюдың көбі — парсы оюы. Себебі бұл құрылыстың бәрін кезінде парсылар келіп салып кеткен. Дәл осы себептен бұл оюлар кейін қолданысқа енбей қалған, — дейді Бұлбұл Кәпқызы.
Танымдық негіздегі оюлар адамның төрткүл дүниені тануына байланысты пайда болған. Бұл оюлар көбіне дүниенің төрт бұрышы бар екенін меңзейді және шеңбер немесе шаршы бейнесінде болады.
Шеңбер дегеніміз – күн, шаршы – төрт құбыла. Қазақта «Төрт қабырғасы тең болсын», «Төрт құбыласы тең болсын» деген сөз бар. Жер бетінде бәрі тең. Өмір мен өлім, күн мен түн, жақсы мен жаман, ер мен әйел бір-бірін толықтырып, тұтас әлемді құрайды. Бір-бірінсіз тіршілік жоқ. Қазақ осының бәрін ою арқылы суреттеген, — дейді шебер.
Қазақ оюларының бір тармағы наным-сенімге байланысты пайда болған. Этнограф оюдың бұл түрі қазақтың ырымшыл халық екенін көрсетінін айтады.
Наным-сенімге қатысты туған оюларға тұмар ою, найзаүкі ою және басқасын жатқызуға болады. Қазақ тіл-көзден сақтасын деп киімге осы оюларды салған. Күні бүгінге дейін көзге ерекше түсіп тұратын дүние бізді көзден, бәле-жаладан қорғайды дегенге сенеміз, — дейді ол.
Оюлардың тағы бір түрі табиғатқа табынатын заманда пайда болған.
Біздің «Адам Ата, Хауа Ананың ұрпағымыз» дегенмен қатар «топырақтан жаралғанбыз» деген де наным-сеніміміз бар. Сондықтан табиғатқа қатысты ою-өрнек те көп. Жалпы оюдың көбі сол табиғи құбылыстардан алынған. Шыққан күн, аққан су, жауған жаңбыр, тау-тас, қозғалып тұрған жан-жануар, қанатын жайған құс және тағы басқасы. Мұның бәрі шеберлердің санасына бірден ою-өрнек болып көрінетін болған, — дейді Бұлбұл Кәпқызы.
Табиғатқа табынудан туған тағы бір ою түрі бар. Бұл — қазақ халқы кие тұтқан құбылыстарға қатысты туған оюлар.
Қазақ «Аруана» деп түйені жоғары бағалаған. Соған байланысты ботакөз, түйетабан деген ою бар. Түйенің жүнінен тоқылған киімді тек үстімізге киетініміз де содан. Қазір анықтап жатпай, мәнін жете түсінбей, не болса, соны кие беретін болдық. Қазақ түйенің киесі ұрады деп, түйе жүнінен тоқылған шекпенді де әйелдерге кигізбеген. Қазақ үшін аққу да — киелі құс, оған қатысты қазмойын деген ою бар. Сонымен қатар қазақ «Нан бар жерде ән бар» деп, нанды қашаннан киелі санаған. Бауырсақ ою осы қатарға кіреді, — дейді маман.
Этнограф қазақ ою-өрнекті тек жақсы, жағымды дүниені ырымдап салған дейді.
Ақын ойын өлең арқылы сездірсе, қолөнер шеберлері ойын ою-өрнек арқылы жеткізеді. Шеберлер лоюды ешқашан жаман нәрсені меңзеп салмаған. Ою қашаннан жақсылықтың нышаны болған. Құсқанат, құстұмсық деген оюлар салған. Дәл осы оюлар — еркіндікті білдіретін оюлар. Дүниеде құстан еркін ештеңе жоқ. Бұл ою ұл баланың киіміне қиялы шарықтасын, құс сияқты самғап, ұзаққа қанат жайсын деген ниетпен салынады. Қазақ үнемі басы бос қыздың етегіне құс бейнелі оюды бейнелеген. Бұл — қазақтың қызды еркін өсіргенінің белгісі. Дала құсындай, ешкімнен именбей, еркін өссін деген ниеті. Ал тұрмысқа шыққан келіншектің етегіне өсімдік тектес оюларды салады. Бұл — елдің келіншек көгерсін, өссін-өнсін деген тілегінен туған ғұрып. Кейуаналар тілек айтқанда «Өссін, өнсін, етегіне ерсін» дейтіні де осыдан. Әжем ертерек заманда қазақтар тасбақаны оюлап салғанын айтатын. Тасбақа өте ұзақ өмір сүретін жануар болған соң, оны көп жасасын деген ниетпен салатын. Бұл қазір мүлдем қолданылмайды. Бұрын, әсіресе, алыс жолға шығып бара жатқан адамның киіміне аман келсін деген ниетпен тасбақа оюын кестелеген, — дейді шебер.
Бұлбұл Кәпқызы — қолөнер шебері. Қазір оның жеке шеберханасы бар. Шәкірті де көп. Ол кейінгі кездері туындыларында көбіне бір оюды салатынын аңғарған.
Өз басым, жасым егде тартқан сайын қарғатұяқ деген оюды көп қолданатын болыппын. Бала кезде әжем бұл оюдың екі мағынасы бар деп көп айтатын. Бірінші мәні бойынша, қарғаның қарға салып кеткен ізі деген бейнеден шыққан. Бұл қыс келе жатыр дегенді білдіреді. Сонымен қатар бұл ою адам өміріндегі қыс келе жатқанын, жасы келе бастағанын білдіреді. Әжемнің айтқаны есімде қалып қойса керек, қазір реті келсе, осы оюды сала беретін болыппын, — дейді этнограф (күліп).
Этнограф ою-өрнекті қолданыс аясына қатысты жіктегенімен, оның нақты санын кесіп айтудан бас тартты.
Қосмүйіз ою — оюдың негізі. Қалғаны, яғни оны әсерлеп, әспеттеп, жаңа ою шығару тек шебердің қиялына байланысты. Сондықтан «Қазақта оюдың осынша түрі бар» деп нақты айтып, шектеп тастауға болмайды деп ойлаймын. Бұл — өнер. Сондықтан оюдың нақты санын да айта алмаймыз, — дейді ол.
Этнограф оюдың шығу тарихына қатысты қызық дерек айтты. Оның айтуынша, оюдағы бейнеге қарап өңірдің қандай мәдениетке жақын болғанын да аңғаруға болады.
Оңтүстік өңірлерде отырықшылық ерте пайда болған. Сондықтан елдің осы бөлігіндегі шеберлер әлі күнге дейін киімге ою салғанда нәзік гүл, жапырақ сияқты өсімдік тектес түрін көп қолданады.
Ал қысы қатты шығыс өңірлердегі шеберлердің туындыларынан таулы аймақта, суық күні өмір сүре беретін бұғының бейнесін көруге болады. Осы сияқты аймүйіз, қошқармүйіз, қыңырмүйіз, қосмүйіз оюлар да осы өңірде көп қолданылады, — дейді этнограф.
Бұлбұл Кәпқызы қазір Ақтөбедегі ұлттық мейрамханалардың бірінде этнограф болып істейді. Алаша да тігеді. Ол кейінгі кездері ұлттық нақышта тігіп үйренгісі келіп хабарласатындар көп дейді.
Қазір ұлттық киім тренд бола бастады. Бұл, әрине, қуантады. Оқығысы келіп, үйретуді сұрап келетіндер де көп. Бірақ қазір осы ұлттық нақыштағы бұйымдар кәсіпке, табыс көзіне айналып кетті. Сондықтан оюдың қолданысына қатысты көп қате кетіп жатыр. Түйетабан деген оюды сырмаққа салсақ, дұрыс. Табан дегеннің аяқ астында тұрғаны айып емес. Бірақ ботакөз деген оюды алып сырмаққа салып қоймайсыз ғой? Ботаның көзі — тұмарға, кішкентай баланың киіміне салынатын ою. Балаға тіл-көз тимесін деген оймен салынатын ою. Қазір ешкім оған мән беріп, зерттеп жатқан жоқ. Осындай қателерді көріп, іштей қынжыламын, — дейді ол.
Бұлбұл Кәпқызы өзі де ұлттық нақыштағы бұйымдардың қолданыс аясын кеңейтіп, танымал етуге атсалысып жүр. Ол үнемі қазақы үлгіде киініп жүреді.
Кезінде қазақ қыз айттырғанда үкі таққан. Қазір мұның орнына сырға салу салтын болды. Білезік үнемі жұп болады, формасы бірдей болуы шарт емес. Білезікті қазақ сыңар тақпаған, екі қолға таққан. Жігіт сезімін білдіріп, қызға білезік сыйлаған. Қыз сол қолына тағып алса, жігіттің сезімін қабыл алғаны. Кейін үйленгенде екінші білезікті сыйлайды. Осы салттың қайта оралғанын қалар едім. Қазір жігіттер қызға екі рет жүзік тағады. Қазақта қос жүзік деген болмаған, қос білезік атам заманнан бар дүние, — дейді ол.
Ол білезікке және өзге зергерлік бұйымға салынатын ою-өрнектің ерекшелігін де түсіндіре кетті.
Ою салудың жолы көп. Мысалы сырмаққа оны сырып тұрып саламыз. Ал алашаға салынатын оюларды санап отыру керек. Санап тұрып, өрнек шығарамыз. Термелеу, түктеп шығару, қажар теру, бидай теру деген түрлі саласы бар. Ал білезік — зерлергер ісі. Олар бұрап салу, маймөңкелеп салу және тағы басқа өздеріне ғана тән тәсілді қолданады, — дейді Бұлбұл Кәпқызы.
Этнографтың өзі тағып алған білезігінде үшбұрыш-пирамида бейнесіндегі геометриялық ою қолданылған. Бірте-бірте көбейіп отырғанын көруге болады. Үшбұрыштар пирамидалық ретпен артып отырады. Бұл — өсіп-өну, көбею, байлыққа жету ниетін көрсететін ою. Этнограф сөзін «қазақтың барлық оюы жақсылыққа жетсек» деген сенімнен пайда болған деп түйіндеді.
***
Тағы оқыңыз:
