Иран

ЕкіншідүниежүзіліксоғысаяқталғананкейінИранішкімәселелерінреттеп«халықаралық»істергекөңілбөлебастады.40жылсоңынанбастапшахүкіметіАҚШқақарайбағыталды.ЕкіеларасындағықатынастардыңжаңакезеңіТурмәндоктринасының«төртіншібабын»іскеасыруменбайланыстыбасталды.Экономикалықкөмеккеқарамастанелдіңжағдайы40жсоңымен50жбасындабұрынғысыншаауырболыпсақталды.ОлбаржағынанкөршілесҮндістанПакистандағыдекомендациямендебайланыстыболды.Елдіңхалқықазбабайлықтардыағылшындардыңигеруінеқарсыболды,яғнииранағылшынмұнайкомпаниясыменқатынастардықайтақараумәселесікүнтәртібінеқойылды.1951жнаурыздаиранмәжілісіИранныңмұнайөндірісінұлттандырутуралызаңқабылдады,осыжылысәуірайындаүкіметбасынаМ.Моссодықкелді.Олбұлзаңдыіскеасыруғабелсенекірісті.Барлықмұнайкөздеріменмұнайөңдеузауыттарыүкіметбақылауынаалынды.Олардыүкіметтағайындағанөкілдербасқарды.Сырттанараласуәрекетінеқарамастанбұлзаңасырылды.Иарнанағылшыниранкомпаниясындажұмысістепжатқанағылшынмамандарықуылды.1952жқазандаИранменАнглияарасындағыдипломатиялыққатынастарүзілді.БірақМоссадықүкіметініңбеделініңөсуі,оныңбилігішахоныңмаңындағылардықорқыта1953жтамыздамемлекетттіктөңкеріснәтижесіндеМоссадыкүкіметіқұлатылдыжаңакабинетіЗахедибасқарды.Ол1953жсоңындаАнглиямендипломатиялыққатынастардықалпынакелтірдіжәнеелдіңмұнайшаруашылығынбасқаруүшінхалықаралықакциясының40%ағылшыниранкомпаниясыалды.Концорцизмдіқұруғаиранбіржағынанмәжбүрболды.Себебіелдеөзмамандарыжеткіліктіеді.Соныменқатаралдағыуақыттаелгешетелденкапиталынқызықтырудаконсорцзмоңдырольатқарды.1955жИранБағдаупактісінемүшеболып,оныңсыртқысаясипозициясыайқындалды.Олшетелинвестициясынкеңіненқолдайбастады.1958жөзіндеелдемыңғажуықшетелкомпанияларыменфирмаларықызмететті.Ұлттықөнекәсіптікқұрылыстаұлғайды.Оныңбасымбөлігіқарызқаржысынасалынды,солсебептенИранныңсыртқықарызыөсіп1959ж27мыңриналғажетті.Иранныңалдындатұрғанбастыэкономикалықмәселеніңбірі–агрорлыққайтажүргізуеді.1960жжериелігінжіктеутуралызаңқабылдады. (max:800габарлық,40гасуармалыжер;қалғанынқазынасатыпалыпшаруаларға15жылдықмерзімдеақысынтөлеугешартындаүлестірді)1962жжермаксимумын400гадейіншектелгензаңшықты.1963жжермаксимумы500габолыпсақталды,олдатекқаназаманталабынасайтехникаменжолдамалыеңбекқолданғаншаруашылықтарүшінБарлықбасқақожалықтарүшінауданыменжергіліктіжағдайынабайланысты20дан100гадейіншектелді.Соныменқатарқайтақұрубойыншаакционерлікқоғамтүріндешаруакооперативтеріқұрылдыормандарұлтандырнды,өнекәсіпорындарыжекешелендірудіЖерқайтақұруышамамен10жылғасозылдыдаолөтекүрделіәріауырпроцесболды.Себебіираншаруаларыоғандайынемеседі.Оныңнәтижесінде60-70жжСелотұрғындарының41%деревниядантабыскөзініздепқалаларғаұмтылды.Реформаларелдеқарсылықтудырды.ШохқажәнеоныңреформаларынақарсықозғалыстабелсенділіккөрсеткеналтоллаХакмейниидішахелденқуды.Сондықтанолшахрежимінеқарсылықтықсимволынаайналды.

«Ақреволюцияны»яғникапиталистікүлгідегіқайтақұруларондажоғарыданмодернизациялаубағытыналғаншахелдегіжағдайыескермеді.Өнеркәсіптікөнімжылсайын10-15%өсті.Заманталабынасайөнеркәсіптікөндірісқалыптасты.Иран экономикасындажекесекторқұрылықнығайды.Жаңамектептерменжоғарғыоқуорныжүйесіқұрылды.Қоғамдықөміргеәйелдертартылды.Қазіргізаманғыденсаулықсақтаумәдениетқалыптасты.

«Ақреволюцияны»немесешахтыңИрандыеврокопиталистікүлгімендамуғаалғанбағыты70жортасында«ішкіқарама–қайшылықтардыңшиеленісуінежәнежаппай наразылықтың өсуінесебепболды.Ираншахыныңсаясатыныңбастыкемшіліктерінң бірі дінбасыларпозициясынелемеудежәнедекүшқолдануғаболды.Албастысаяси қатесіолвакуфтердісекризоциялауяғнидінбасылардыкерісіненайыруболды.Шахосыісжүзіндеолардыөзінеқарсықойыпалды.Осыкемшіліктеріменпайдаланғаншейттікдінбасыларшахқақарсыкүресбастады.Иранинтелегенциясыжәнестуденттерисламдәстүрінсақтаудықолдандды.АятоллаХошейнишохаетіпонысоңынадейінжеткізуді.Шахелденкетті.Ирандареферендумөткізілді.Оныңнәтижесінде1сәуір1979жИранисламреспубликасыжарияланды.1979жжелтоқсандажаңаконституцияқабылданды.Олбойыншажоғарғыбилікдінбасылардаисламдініндеболды.Алазаматтықсаясибиліктіпрезидентмәжілісжәнепремератқарды.ЖаңареспубликаныңэкономикасындаүшсекторбелгілендімемлекеттіккооперативтікжәнежекеменшікБатдержаваларыныңараласуыжәнеықпалыжойылды.ҚазіргікүшіИранИзрайльдіңқарсыласыИракКувейтсоғысындаИранИрактықолдады.