Түркия

IIшідүниежүзіліксоғыстаГерманияныңжеңілуі.Туркияныауыржағдайғақойды.Жаңадамужолыменбағыттаңдауқажетболды.1945-1947жжжерреформасы,еңбек министірлігін құру,кәсіподақтартуралыбіріншізаңдарқабылданды.Жаңагазеттермен журналдарашылды.Олардыңкейбіреулерірадикалдыалыстаболды.ПрезидентИненю1945жқарашаайындапарламенттесөйлегенсөзіндебірпартиялықжүйеденбастартуқажеттігіатапайтылды.1946жқаңтарайындаХалықтықРеспубликалықпартияныңбіртопдепутаттарыбұрынғыприсырД.Баердыңжетекшілігіменжаңадемократиялықпартиянықұрды.БилікбасындағыпартияданайырмашылығыжаңадемократиялықпартияжекежәнешетелкапиталынаеркіндікберугеКонституцияжарияланғаназаматтыққұқықтарымендемократиялықбостандықтардықатаңсақтауғашақырды.1946жсайлаудабұлпартияПарламентке61орынғаиеболды.Турмэндоктринасыжәнеоныменбайланыстыамерикандықөинвестициялар,моршалжоспарыТуркияныңжаңабағыттаңдауындашешушірөлатқарды.Елэтатеумсаясатынанбастартыпжекекәсіпкерліктіқолдайбастады.Бұлжаңадемократиялықпартияныңпозициясынкүшейті.1950жсайлауда396орынғаиеболыпүлкентабысқажетті.ЕлдіңжаңапрезидентіД.Баер,алпрьмерминистрімендербесболыд.50жжТуркияныңөнеркәсіптікөкіміжылына8%өсіпотырсадаелдіңсыртқықорығыарты.Елдеогппозициялықкүштерөсті.Оларереуілдергешығыпсаясиэкономикалықталаптарқойды.Олекігшіжағынанисламдінбасыларыдажанданды.Демократиялықпартиядінгебірқатаржеңілдіктербергенеді.Исламдінінмектептеоқыту,мешіттерсалуғародиоданқұрғаноқуғарұқсатетті.Сондықтанәсіреседеревнядағыссауатсыздарарасындадінніңықпалыөсті.Демократиялықпанртияелдіңішіндегіжәнесыртқыреакцияшылкүштергесүйеніпұлараздықтықолдады.Оныңсалдарынан1960жсәуірайындаоппозицияныңқарсықызметінтереңісіменайналысуүшінтөтеншекомиссияқұрылды.Бұғанхалықнаразылығыбұрқетті.

27сәуіркүніСтамбулуниверситетініңстуденттерініңмитингісіөтті.ОтСтолизидіңбасқаоқуорындарыАнкорат.б.қалаларынынңстуденттерініңжаппайдемонстрациясынаұласты.Студенттердіңқозғалысысынәскерде«ататүріктердің»құпияқоғамықызмететткен.ОлардыңмақсатыКемалсаясатынақайтаоралу.ОсылардыңатынанқұрлықәскерикүштерініңбасқолбасшысыД.Гюрсельөкіметкеультиматумтапсырды27мамыркүнімемлекеттіктөңкерісжасалдыбилікД.ГюрсельбастағанҰлттыңбірліккомитетқолынаөтті.КомитеттіңшешіміменбилікҚұрылтайжиналысынаберілді.Ол1961жмамырайындаелдіңжаңаконституциясынқабылдады.1961жконституцияхалықтыңжоғарғыегемендігін,азаматтардыңбостандықтарыменқұқықтарынжариялады.Оныңішіндеәртүрліпартияларқұру,газетбасыпшығарубостандығыбилікбір-бірінен тәуелсізүштармаққа бөлініуідеқатаңескертілді.Заңшығарушыатқарушысот1961жсайлаунауқанынанбірнешепартияқатысты.Олардыңарасындатаратылғандемократиялықпартиянегізіндеқұрылғанәділетпартиясыдаболды.ЖаңаекіпалаталықпарламентеӘділетпартиясыменхалықтықРеспубликалықпартиябасымдылыққаиеболды.Гюрсельпрезидентболыпсайланды.Олхалықтықреспубликалықпартияжетекшісі.Гененюпример-министрболды.

60жжТуркиятарихындасаясикүресттіңөршуіменсипатталды.Жаңаданкөптегенсолшылпартияментоптарпайдаболды.Партиялықкүреснәтижесіндеэкономикалықжәнебасқамәселелерекіншіорынғажылжыды.Үкіметбұрынғыдайэкономикағакөпкөңілбөліп,мемлекеттіксекторұлғауюыменсоныменқатарелдіңсыртқықарызыөсті.ЖұмысшылардыңереуілдіккүресініңөсуіДемирельүкіметініңрепресивтііс–шараларыелдеішкідағдарыспенанархиянытудырды.Оныңсалдарынанелдетәртіпорнатудыкөздегенәскерилертағыдақасымжасады.1971жнаурыздаДемирельүкіметіотставкағакетугемәжбүрболды.БұлжолыәскерилерсаясатқатікелейараласпағанменбәрібірүкіметкеоныңсаясатынбелгілепотырдыРодикалдыпартиялартоптарменолардыңбасыморгандарыменқуғындалды.1971жсәуірайындаАнкораменСтамбулдытөтеншежағдайыненгізілді.Ол1973жкүзінедейінсақталды.Сайланғанжаңапарламентаграрлықреформатуралытағыбасқабірқатарзаңдардықабылдады.70жжсаясипартияларарасындақайтаданбилікИранкүресбасталды.Экономикақолжеткізгенжетістіктерінеқарамастанмемлекеттікболыпсақталды.1980жТуркияныңсыртқықарызы20милрддолжетті.1980ж12қыркүйектеелдеәскеритөңкерісжасалды.Барлықсаясипартияларменпарламенттаратылды.ҚазіргіТуркиякапиталистікжолмендамыпотырғанел.1997желбасынаОтанпартиясыныңжетекшісіМесутныемозбасқарғанжаңакомизиялықүкіметкелді.2000жсәуірайындаөткенкезектіпарламенттіксайлаудаБ.ӘджевиттыңсолшылДемократиялықпартиясыбасымдылыққақолжеткізді.Б.Әджевитжаңапримерминистрболды.ҚоғамдықпікірдіңқысымыменС.Демирельөзлауазымынанкетугемәжбүрболды.2000жмамырдажаңапрезидентболыпАхмедНеждетСезерсайланды.

Туркияныңкапиталистікэвамоциясықоғамдағыәлеуметтікөзгерістергенегізболды.Буржуазиялықсоныөсіпнығайды,өнекәсіптік,сауда,қаржы,селолық.Ірібуржуазияерекшеорынғаиебоолды.Оныңбасымбөлігішетел,әсіресеамериканкапиталыментығызбайланыстыболды.Жекекәсіпкерлікелдіңықпалдыэкономикалықкүшінеайналды.Мемлекеттіккапиталистіксектордыөзініңпозициясынәсіресекайкжәнеіріөнекәсіптікөндірісетсақтады.Пролитариятыңтеңжартысынфабрика–зауытжұмысшыларықұрды. Түрікинтелегенциясыныңсаныдаөсті.90жжсоңындаэкспорт25мирддолқұрды,оның80%өнеркәсіпөнімболды.Осыеңалдыменгаз,шикізатжоғарытехнологиялықөзім,қазірқарутүрлеріЕлгежылсайын9милтурискелді.

Күрдмәселесі.Ататүрікбастағанұлттықтүрікмемлекетінқұруғаалғанбағыт,этникалықазтоптардыңқұқықтарыменмойындауды,қарастырмаған1923жЛазаннокелісімібойыншаолармекендегентерриторияТуркия,Иран,Ирак,Сирияарасындабөлінді.ХХғбіріншіжартысынанбастапкүрдтерасимилясияғанемесетүріктенугеұшырады.Күрдтілінетиымсалындыалкүрдхалқын«таутүріктері»депресмиттүрдеатады.60жжсоңынанбастапкүрдтердіңұлттыққозғалысыпайдаболды.Жәнеолұйымдасқантүргеиеболды.Партияларыменұйымдарықұрылды.ОлардыңарасындаеңірісіКүрдістонныңжұмысшыпартиясы,1979жқұрылған.ОныңжетекшісіАбдуллахОджаламболдыБұлпартияныңәскериұйымыбөлімшесіболды.Күрдістандыазатетуәскері(10мыңнанастам)1984жтамыздаКЖДПтүрікүкіметінесоғысжариялады.Күрдпартизандарышоғырланғанаудандарғаүкіметәскеріжіберілді.ОлардыңалдынаКүрдістанжұмысшыпартиясыныңтезарадажәнетолықжоюмақсатынқойды.Әскериқарсыласу90жжсоңынадейінжалғасты.Екіжақтан20мыңнанастамадамқазатапты.1999жақпандаА.Оджапанөлімжазасынакесілгененкейінолбарлықөзініңқолдаушыларынәскериқимылдардытоптауғажәнекүрдмәселесінбибітсаясижолменшешугешақырды.2000жақпандакүрдістанныңжұмысшыпартиясыныңVIIтөтеншесъезіөстті,ондаА.Оджаланыңұсынысынқабылдаутуралышешімқабылданды.Бірақтүрікүкіметіжағынанешқандайбұлмәселенішешугедегенқадамжасалмады.Бұрынғырепрессивтісаясатыноданіріжалғастырды.