Аманхан Әлімұлы — ақын, журналист-публицист, «Ақиқат» журналының бас редакторы. «Кездесу», «Жанымның жапырағы», «Ай нұры алақанымда» жыр жинақтарының авторы. Мұқағали Мақатаев атындағы сыйлықтың иегері.
— Қазір мемлекеттік баспа жоқ. Баспалардың бәрі жекеменшік. Басылып шығып жататын әдеби шығармалар да көп. Ал олардың сапасы, көркемдік деңгейі қаншалықты тексеріліп, сараланып жатыр?
— Бұрын әннің мәтінін, әнді қабылдап, тексеретін көркемдік кеңес ұйымы жұмыс істеді. Дәл сондай ұйым ақын-жазушылардың жинақтарын шығаратын баспаларда да болды. Баспа редакторлары кітап шығармай тұрып, қолжазбаны үш адамға жабық рецензия жазуға беретін. Үшеуі шығарманың көркемдік сапасын құптаса, кітап жарыққа шығатын, ал соның екеуі не біреуі қарсы пікір жазса, қолжазбаны жылдық жоспарға кіргізбей тастайтын. Қазір де солай болса, сан емес, сапаға мән берілер еді. Бірақ бүгінде мемлекеттік баспаларға қарағанда жекеменшік баспалар көп. Сол баспаны ашып алған адамдар ақша қумай, керісінше, кітаптың сапасына мән беріп, шығарманың өтімділігін, мықтылығын көздеуі қажет әрі сол кітаптарды сату арқылы баюы керек. Капиталистік қоғамда қай кітап мықты болса, жекеменшік баспа сол кітапты шығарап, насихаттап, өтімділігін арттырады. Ал бізде қалай? Баспаға бар ақшамды төлеп, кітап шығарамын. Олар болса, сол арқылы табыс табады. Негізінде олар менің қалтамнан төленген ақшамен байымауы тиіс, яғни баспа сол кітапты өткізу арқылы, өміршең кітаптарды насихаттап баюы керек. Жекеменшік баспа мен жазушының арасындағы байланыс осындай дәрежеде болуы қажет.
— Бір сұхбатыңызда «Қалтасында қаржысы барлар кітап жаза бастады. Ал шын мәніндегі ақын-жазушылар екінші планға ысырылды» деген едіңіз.
— Нарық кезеңінде өзі солай болады. Ол — капиталистік қоғамға тән қасиет. Ондай жағдайда нашар ақын-жазушы болса да, ақшасы бар болса, кітабын шығарып алады. Тіпті, әдебиетке үш қайнаса, сорпасы қосылмайтындар да жазғандарын жариялайды. Неге? Себебі, баспаға бәрібір. Оның мақсаты — ақша ғана. Халтура дүние арқылы да қаржы табу. Оған кітап оқырманға қалай жетеді, оны оқи ма, оқымай ма — бәрібір! Сөйтіп рухани құндылық материалдық құндылыққа айналады. Капиталистік қоғамның талап-тілегі сондай. Сондықтан бар мәселе жекеменшік баспалары бар адамдарда. Ал социалистік қоғамның кезінде ақын-жазушылар бағаланды. Олардың жағдайын жасап берді. Кітаптарын көптеген тиражбен шығарды, үй берді, жақсы қаламақы төледі, ақын-жазушылар, журналистер сол қоғамның идеологиясын насихаттаушы болды. Әрине, жағдай солай болғанмен оған мойынұсынбаған қаламгерлер де болды. Бірақ олар некен-саяқ еді. Міне, жоғарыда айтқанымдай, жақсы қаламақы берілгеннен кейін, барынша жақсы жағдай жасалынғаннан кейін ақын-жазушы болатындардың қатары артады. Жазуға икемі бар, ет пен терінің арасындағы желіге иенің бәрі ерінбеген етікшінің кебін киіп, ақын-жазушылыққа көшті. Сөйтіп жағдайларын жасап алды. Сондай жақсылықты көрген ақын-жазушылар жүйе ауысып, қиындық туған кезде «Неге бізге қаламақы төлемейді, жағдай жасамайды?» деп шырылдап қоя берді. Енді ақын-жазушы, журналист шырылдамауы керек. Қайта уақытқа, заман мен қоғамның талап-тілегіне бейімделуіміз қажет. Қазір — индивидтердің, жеке тұлғалардың заманы. Бұрынғыдай ұжымдық ұғым-түсініктегі іс-әрекет жүрмейді.
Ақын-жазушы мен журналист қоғамның сұранысына сай жұмыс істеуі қажет. Әрине, жаппай халтураға көшу деген сөз емес. Ал қаламгерлеріне мемлекет көмектесіп жатса, нұр үстіне нұр! Бірақ оларға қарап қалмай, өзіміз еңбек етуміз керек. Мысалы, өз басым қалтамнан кітап шығарған емеспін. Демеушілер табылып, публицистикалық кітаптарымды шығардым. Мемлекеттің көмегімен де кітаптарым жарық көрді. Бұл жаман ба? Әрине, жақсы. Бірақ аузымды мемлекетке қарай ашып отыра бермей, өзім де уақытқа бейімделдім. Кітабымды өткізу жолдарын, оқырманға жеткізу жолдарын табуға тырысып жүрмін.
Бүгінде менеджер, әдеби агент деген түсінік бар. Міне, солармен тығыз байланыста болып, солардың көмегін пайдалануға тиіспіз. Шығармаларымызды насихаттап, өткізетін өз менеджер, агенттеріміз болуға тиіс. Мұны өмірдің заңдылығы деп қабылдаймын.
— «Кітап оқитындар аз, оқырман жоқ» деген пікірге қалай қарайсыз?
— Бүкіл өмірімді жазуға арнаған адаммын. Мен де басқа кәсіп те жоқ. Бірақ «ел-жұрт кітап оқымайды» дегенге қосылмаймын. Себебі, халық, тіл мен ел бар жерде «кітап оқылмайды» деген — бекер сөз. Ал уақыт тудырған алуан түрлі жағдайдың әсерінен оқырман саны кеміп бара жатыр десек, онда әңгімеміз шындыққа жанасады. Сондықтан ұлт тірі тұрғанда, әдеби процесс дамып жатқан уақытта оқырман да, ақын да өлмейді. «Кітап оқылмайды» деп кейде қара бояуды жағып жібереміз. Жақсы шығармалар оқылады, жақсы авторларды халық таниды. Мысалы, поэзияда, прозада жүз адамға бірден ұнау мүмкін емес. Ол жеке бір адамдарға ғана ұнайды. Мәселен, мұсылмандар бүкіл әлем мұсылман, ал христиандар бүкіл әлем христиан болса екен деп ойлайды. Ал әдебиет, өнер саласы — жеке тұлғаның шаруасы, өнерде, шығармашылықта ұжымдық ұғым-түсініктегі мәселерді алға тартуға болмайды. Мысалы, мен авторлық кешімді өткізетін кезде залды әскери адамдар мен мектеп оқушыларына толтырып қояйын. Соның ішінде өлеңді түсінетіні, шын ықыласымен тыңдайтыны 20-30 шақты адам ғана болуы мүмкін. Ал қалғандарын мәжбүрлеп әкеліп, зорлап тыңдатып қойған боламыз. Бірде Санкт-Петербургтің бір демалыс алаңында орыстың ақыны Александр Блок кеш өткізеді. Далада нөсер құйып кетеді. Адамдар әлі жоқ. Ұйымдастырушылар ақыннан ұялып: «Алаңда бір ғана адам қолшатыр ұстап отыр. Енді не істейміз?» — дейді. Мұны естіген Блок: «Сол адамды сахнаға шақырыңыздар. Мен ол кісіге өлең оқып берейін. Ресейден осылайша бір-бірден оқырман жинасам, мен бақыттымын», — дейді.
Реті келгенде айтайын, кей ақындар «тобыр» деген сөзді жиі қолданады. «Тобыр менің өлеңімді түсінбеді» дейді. Оқырман тобыр емес. Бұл — талғамы әртүрлі оқырман. Біреуінің талғамы жоғары, біреуінікі орташа не төмен дегендей. Мәселен, Ахмет Байтұрсынұлы Абай туралы мақаласында: «Абай түсініксіз емес, Абай өте түсінікті. Оны біздің оқырман түсінбеді. Өйткені оны түсінетіндей білімі жоқ еді. Олар Абай поэзиясына дайын емес», — дегенге саятын пікір айтады. Демек, әдебиеттің кез келген жанрын оқырманның бәрі тұтас ұнатуы мүмкін емес.
— Тағы бірде «Поэзия қоғамдық тақырыптарды көтере алмайды» деген едіңіз. Өлең қоғамдағы мәселелерді мүлдем сөз етпеуі керек пе?
— Поэзия қоғамдық тақырыптарды көтере алмайды. Бірақ ақын соны өлеңге түсіргісі келеді. Кейбір ақындар түсіреді де. Бірақ ол газеттің мақаласынан аспай қалады. Жалаң баяндау, қарабайыр, қарадүрсін газет жанры стиліндегі поэтикалық-поэзиялық қуаты жоқ дүние болып шығады. Мәселеге осы тұрғыдан келу керек. Мәселен, өз басым поэзияма, өлеңіме сыймайтын мәселелерге қалам тартқым келсе, мақала жазамын. Өйткені ол өлеңнің жүгі емес. Мысалы, біреу мас әйел туралы өлең жазады. Ал мен оны лириканың, жалпы, поэзияның тақырыбы деп есептемеймін. Бұл — публицистиканың көтеретін мәселесі. Оның орнына әйелдің ішімдікке салынуына не себеп болғаны туралы көлемді мақала жазар едім. Менің «Ормандағы құрылысқа қарап туған ой» деген өлеңімде:
«Ағаштар,
Ағаштар,
Барады шегініп,
Жапырақ жастары төгіліп,
Трактор, крандар үнінен,
Тынысы тарылып,
Жүрегі егіліп,
Ағаштар барады шегініп.
Сұлулық тәңірі сал-қайың,
Ең соңғы нұрға орап маңдайын,
Теңселіп тұрды да құлады,
Тірлігі үзілген жандайын.
Теңселіп тұрды да біршама,
Құлады терек те, шырша да,
Ізгілік жолында адамдар,
Қатыгез болар ма ек мұншама?» — деп, қазіргі табиғаттың, экологиялық жағдай мәселесін көтеремін. Бұл өлеңді Асқар Сүлейменовтен бастап Фариза апайға дейін ұнатқан. Фариза Оңғарсынова ол өлеңді 1975 жылы өзі басқарып отырған «Пионер» журналына жариялады. Ал бүгінде өзімнің сол өлеңіме көзқарасым басқаша. Өйткені бұл өлеңде шынайы, нағыз поэзияға қаранда публицистикалық сарындағы натурализм басым. Әрине, сәтті теңеулер бар, соған қарамай поэтикалық көркемдік жоқтың қасы. Сөз жоқ, кез келген көркем шығармада публицистиканың элементтері болады. Бірақ ондағы көркем шығармаға тән қасиет публицистикалық сарын тасқыны астында қалып қоймауы тиіс. Ал менің мына өлеңімде көркемдікті публистикалық натурализм, образбен айтқанда, көлеңкесінде қалдырған. Ал нағыз поэзия, керісінше, публицистикалық элементтерді «жұтып» қойып, көркемдік дәрежеге көтеруі керек еді. Өкінішке қарай, олай болып шықпаған. Орыстың ақыны Николай Заболоцкий «Поэзия МОМ — мысль-образ-музыкадан тұруы керек» деген. Ал мен поэзияда ТОМ — тіл-образ-музыка болуы керек деймін. Халтурщиктің өлеңінде де ой болады. Ойсыз өлең жоқ. Сондықтан, меніңше, поэзияда ойға емес, тілге басты роль беру керек. Жалпы, шығарманың көркемдіктің көрсеткіші — тіл. Кезінде Мұхтар Әуезов атындағы театр Асқар Сүлейменовтің «Кек» шығармасы бойынша спектакль қойды. Кейін ол репертуардан түсіп қалды. Неге? Өйткені ол өте көркем еді. Сөйлемдері көркем, оның жазылу стилистикасы күрделі болып, оны орындауға келгенде актерларға қиындық туған. Жалпы, шығармадағы күрделі тіл стилистикасы мен көркемобраздылық драматургияға жарай бермейді.
— Бір кезде патриоттық рухтағы өлеңдер жаздыңыз. Ал қазіргі өлеңдеріңізде адамның жан-күйзелісі, қоғамның күйзелісі табиғатпен астасып жатыр.
— «Рухты өлең, рухты көтеру үшін жазылған өлең» дегенді түсіне бермеймін. Бірде Александр Блок өлең оқып тұрғанда залда отырған көрерменнің бірі айқайлап «Россия, Русь туралы өлең оқыңыз» дейді. Оған Блок: «Жаңағы оқыған оқыған өлеңдердің бәрі Россия, Русь туралы. Мен табиғат туралы айтып тұрсам, Россияның табиғаты туралы айтып тұрмын. Қыз туралы оқысам, орыстың қызы туралы оқыдым. Мұны Россия, Русь туралы емес деп кім айтады?!» — дейді.
Сол сияқты мен де табиғатты жырласам, туған елімнің табиғатын жырлап жүрмін. Мұны кім рухты көтеретін өлең емес деп айтады? Бірде Бауыржан Момышұлына бір жауынгер: «Мен Отан үшін өлемін», — дейді. Сонда Бауыржан: «Маған Отан үшін өлетін емес, күресетін адам керек», — дейді. Сол сияқты Отанды айқайлап сүюдің қажеті жоқ. Жақсы эстетикалық дүниелер беру арқылы сүюге болады. Отанды кемшілігіне қарамай, тұтас жақсы көру керек.
— Ал қазіргі қазақ әдебиетінің жай-күйін, беталысын қалай бағалайсыз?
— Бүгінде қазақ әдебиеті заман, уақыт тудырған жағдайларға байланысты дәстүрге тән эволюциялық жолмен дамып, жақсы жағынан қалыптасып, әлем әдебиетінің бір бөлшегіне айналып отыр. Қазақ әдебиеті — дәстүрі, классикалық үлгісі бар әдебиет. Жазба әдебиетін Абайдан бері тартсақ, содан бері өсіп-өркендеуіміз дәстүрге сүйенеді. Дәстүрсіз әдебиет болмайды. Дәстүрдің негізі — топырақ. Оның көзі — ұлт пен тіл. Біздің әдебиетте жастар көп айтатын модерн деген ұғым бар. Ол — жаңалық, жаңа деген сөз. Кез келген жаңаның көзі дәстүрде. Өкінішке қарай, озық әдебиетімізді шетелге таныстыруда ақсап жатқан жайымыз бар. Қазақ әдебиетінің кез келген жанрын әлем әдебиетімен салыстыруға болады. Өткенге оралсақ, патшалы Ресей күйреп, жүйе өзгергеннен кейін ақын-жазушылар идеологиялық күш ретінде пайдаланылды, соцреализм ұғымы қалыптасты. Бұрыннан бар реализм басқаша мазмұн-мәнге көшті. Оның басында Луначарский мен Горький тұрды. Сол кездің өзінде ұлы шығармалар өмірге келді. Мұхтар Әуезов, Жүсіпбек Аймауытов, Әбдіжәміл Нұрпейісов сияқты тұлғаларымыздың шығармалары сол кезеңде туды, қазақ әдебиеті жақсы қалыптасты. Цензура болғанымен ақын-жазушыларымыз шынайы өмірді, қазақтың өмірін жаза білді. Қадыр Мырза Әлінің: «Біздің тарих – бұл да бір қалың тарих, Оқулығы жұп-жұқа бірақ тағы», — деп жүргені сол. «Кеңес дәуірінде бізге ананы-мынаны жаздырмады, айттырмады» деген түсінік бар. Шындығында олай емес. Мысалы, тарихшы Ермұхан Бекмаханов хан Кенені ақтаймын деп ұсталып кеткен кезде тарихшылар үнсіз қалды. Бірақ тарих жазылуы керек. Міне, сол кезде ақын-жазушылар социалистік реализмнен қулығын асырып, тарихи романдар жаза бастады. Тарих ғылымының ролін көркем дүние уақытша алмастырды. Сөйтіп Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы», Ілияс Есенберлиннің «Көшпенділері», Әбіш Кекілбаевтың «Үркер», «Елең-алаң» атты тарихи романдары пайда болды. Осылайша қазақ тарихын көркем шығармалармен зерттеу басталды. Көркем шығарма бетперде ретінде пайдаланылды. Оның ар жағында тарихи шындық жатты. Қадыр Мырза Әлі бұл үрдісті: «Өткізу үшін шындықты Өтірік қостым ішіне», — деп өлеңге айналдырды. Сондықтан өткенді ешқашан жоққа шығаруға болмайды, оны жалғап отыру керек. Әдебиет сыны прозамыз бен поэзиямызды жанрларға салалап жіктей алмай отыр. Бірінші прозаны жіктеп көрелік. Прозада Мұхтар Әуезов салған жол эпикалық проза деп аталады: тынысы кең, «Абай жолы» сияқты романдар. Психопоэтикалық проза бар — оның басында Жүсіпбек Аймауытовтың «Ақбілек» романы тұр. Ауыл прозасы Бейімбет Майлиннен басталады. Лирикалық проза Сайын Мұратбековтің «Менің қарындасым» кітабынан бастау алады. Интеллектуал прозаға Асқар Сүлейменов, Қалихан Ысқақтың шығармалары жатады. Поэзияда лириканы Мағжан Жұмабаевтан бастасақ болады. Эстрада поэзиясына Мұхтар Шахановты жатқызамыз. Бірақ оның бір кемшілігі — 60-жылдары мұндай поэзия оқырманның санын арттырып, сапасын төмендетті. Поэзиямыздың Абайдан басталған философиялық саласы бар. Ұлт тақырыбы поэзиясы — Ілияс Жансүгіровтен Еcенғали Раушановқа дейін. Қазіргі әдебиет осы дәстүрмен ары қарай жалғасуы керек.
— Журналистік, публицистік қызметіңізге ауысайық. Қазір «Ақиқаттың» мақсаты қай ақиқатты айту?
— Ақиқат жалқы, шындық жалпы. Ақиқат жалғыз, шындық көп. Алланың хақтығы, жалқылығы — ақиқат. Сондықтан жалпы ақиқатқа қол жеткізу қиын. Шындыққа қол жеткізуге болады. Ақиқат — діни категорияға жататын кең ұғым. Шындық — әлеуметтік-тұрмыстық категория. Мәселеге осы тұрғыдан келгенде «Ақиқат» журналы өзінің ұстанымын, бағыт-бағдарын сол ақиқатқа қол жеткізуге ұмтылу арқылы шындықты жазып жүр. Бізде ауылда жарықтың жоқтығы, айлықтың берілмей жатқаны туралы салыстырмалы түрде өткінші проблемалар жазылмайды. Ондай миссияны орындайтын күнделікті шығатын газеттер мен телеарна-радиолар бар. Егер айына бір рет шығатын журнал жарықтың өшіп қалғаны туралы жазса, мақаланың маңызы жоғалады. Біз қазақ қоғамын қозғалысқа келтіріп, ойландырып-толғандыратын мәңгілік тақырыптарды жазамыз. «Ақиқат» журналына шыққан мақала 50 жылдан кейін де оқылуы керек. Өзінің құнын жоғалтпауы тиіс. Біз кейде экономикалық қиындықтарды алға тарта береміз. Ақсап жатқан экономиканы жөндеп алу оңай.
Экономика — біресе көтеріліп, біресе түсіп жататын заңдылық. Ал халықтың рухын түсіріп алатын болсақ, халықтың мәдениеті мен дәстүрін жойып алсақ, оны жөндеу қиын. Бұлар — мәңгілік тақырыптар мен құндылықтар. Сонымен бірге шындықты айтамыз деп, ұлттық, мемлекеттік, отбасылық, жеке азаматтық қауіпсіздігімізге нұқсан келтіріп, күйретіп алатын жағдайға бармауымыз керек.
Кез келген нәрсенің шегі бар. Ең бастысы — демократия, сөз бостандығы, тәртіп! Бізге керегі — тәуелсіздігіміз бен мемлекеттігіміз, Қазақстан қоғамының тыныштығы. Олай болса, осы құндылықтарымызға кері әсерін тигізуші кез келген факторға жол бермеуіміз керек. «Ақиқат» журналының ұстанымы, бағыт бағдары — сол.
— Әңгімеңізге рақмет!