SOS балалар қалашығы елімізде Астана, Алматы, Теміртау қалаларында ғана бар. Алматыдағы қалашық 1997 жылы Сара Алпысқызының бастамасымен ашылған. Бұнда он үй бар. Әр үйде бір-бір SOS-ана тұрады. Ол кәдімгі аналар сияқты, тәулік бойы балалардың қасында болады, тәрбиесімен айналысады. Қарапайым отбасы сияқты үйдің тірлігін бірігіп істейді.
Қазір мұнда барлығы 42 бала тәрбиеленіп жатыр. Олар — жетім және ана-ана қамқорлығынан айырылған балалар. Оларды бұнда білім басқармасы жолдамамен жібереді. Былтыр қаладағы №2 балалар үйі жабылып, сол жерден он алты бала ауысып келген.
Бізді мұнда отбасын қолдау орталығының үйлестірушісі Назира Бақытнұрқызы қарсы алды. Қалашықпен, ондағы қызметкерлермен таныстырды.
«Бұндағы балалар кәдімгі мектепке барады. Сыныптастарының көбі олардың осындай қалашықта тәрбиеленіп жатқандарын білмейді. Толыққанды отбасынан екен деп ойлайды. Балалар SOS-ананың тәрбиесіне жас ерекшелігіне, ұлтына қарап емес, психологиясына, болмысына қарап беріледі. Қай анаға қай баланы беру керек екенін, қай балалардың бірге сыйысып тұра алатынын психологтар анықтайды. Негізінен, жұмысқа жалғызбасты әйелдер қабылданады. Дегенмен қазір бір жалғызбасты ана мен бір ерлі-зайыпты отбасы тұрып жатыр»,-деді ол бізді Шынар Хамзинаның үйіне ертіп бара жатып.
Қалашықта бір қыз үйінің ауласын тазалап жүрді. Амандасқанда сондай сыпайы, ісіне тыңғылықты екені көрініп тұр. Артынан белгілі болғандай, діттеген үйіміз осы екен. Ал сыпыртқы ұстаған қыз — үйдің үлкені Виктория екен.
«Үйіміз осы. Маған қойылған талап: балаларға отбасылық жағдай жасау. Бұл жерде әр ананың тәрбиесіне бес-алты баладан беріледі. Оларды жасына, ұлтына қарап бөлмейміз. Бастысы отбасылық жылуды, бақытты сезіндіргіміз келеді»,- деді бізді қарсы алған Шынар апай үйін аралатып жүріп.
Үйде ұлдар мен қыздардың бөлмелері, жуынатын жерлері бөлек екен. Жаттығуға арналған құралдар бар.
«Қазір үш балам бар. Владиславым төрт жаста, Илонам 13 жаста, Викториям он алтыда. Балаларымның бәрі жақсы. Сабақты төрт пен беске оқиды. Қыздарым қолөнермен шұғылданады, түрлі кестелерді тігеді.
Илонам биге қатысады. Викам балалар комитетінің төрайымы.
Екеуі де қоғамдық жұмыстарға белсенді. Дегенмен, сабақтарын бірінші орынға қояды. Менің талабым сондай: ең бірінші — тәртіп, одан кейін сабақ».
Шынар апай тәрбиеге бірінші көңіл бөлетіні үйге кірген бетте көзге түседі. Сондай жинақы. Әр зат өз орнында тұр. Қабырғада түрлі кестелер, суреттер, күн тәртібі, ережелер ілінген.
«Бұл жерде балаларға жетіспейтін бір-ақ нәрсе бар: ата-ананың махаббаты, аялы алақаны. Басқа жағдайдың бәрі жасалған. Мұннан жаман бала шығуы мүмкін емес. Себебі олардың тәрбиесіне жауапты болғандықтан, үлкенге ізет, кішіге құрмет көрсетуді, сыйластықты үйретеміз. Балаларды алаламаймыз. Мейлі ақ, мейлі қара болсын, біз үшін бәрі бірдей. Бәріміз бір дастарханнан тамақ ішіп, бір нанды бөліп жеп отырмыз, бір есіктен кіріп-шығамыз, осы жерде тағдырымызды тоғыстырған екен. Енді соған мойынсұнып, одан тек жақсылығын алып қалуға бейімдейміз».
Шынар апай SOS балалар қалашығында бес жылдан бері жұмыс істейді. Сол уақыт ішінде 17 бала тәрбиелепті. Алты баласын патронаттық тәрбиеге берген. Бес баласын туған ата-анасымен табыстырған. Екі баласы студент.
«Бес жылдың ішінде 17 бала тәрбиелеппін. Әрине, барлығы бірдей емес. Әрқайсы өзінше жеке тұлға, өзіндік мінезі, таным-түйсігі бар. Осында келген күнімнен бастап, балалармен шынайы қарым-қатынастамыз. Келіспеушілік, ренжіп қалу деген барлық отбасында болады. Бірақ балаларым, Құдайға шүкір, тентек емес. «Бала берсең, сана бер» деген ғой, менің балаларымның бәрі саналы. Жайлап түсіндірсең, бәрін ұғады».
Шынар апай балалардың тәрбиесіне қалашықтың барлық ұжымы жауапты екенін айтады. Мұнда психолог та, педагог та, педиатор да, репетитор да бар.
«Бір жағдай болса, психологпен сөйлесіп, кеңес аламын. Балаларымның сабақ үлгерімі төмендеп кетсе, педагогымен сөйлесемін. Ата-аналар жиналысына барамын. Репетитор шақыртып, бірге жұмыс істейміз. Денсаулығына байланысты бірдеңе болса, өзіміздің педиаторымыз бар, №5 поликлиникамен де байланыстамыз. Әр алты ай сайын медициналық тексеруден өтіп тұрамыз»,- дейді ол.
Бұл үйдің балалары «Ақпыз, қара, сарымыз – ағайынбыз бәріміз» деген ұстаныммен өсіп келеді. Бір шаңырақта әзірбайжан да, орыс та, қазақ та тату-тәтті өмір сүріп жатыр.
«Өзім мұсылман болсам да, балаларымның бәрін мұсылмандыққа тәрбиелеймін деп айта алмаймын. Баланы қабылдаған кезде, оның сеніміне сыйластықпен қараймыз. Діни мейрамдарын атап өтеміз. Өткенде Пасха мерекесінде де балаларыммен білгенімізше атап өттік. Себебі оларды түп тамырынан ажырата алмаймын. Өздерінің кім екенін, қай ұлттың баласы екенін білулері керек. Оларға мен қазақ әйелмін, сен де қазақ болуың керек десем, надандық болар еді».
Осылайша бір-бірінің таңдауына, сеніміне сыйластықпен қарайтын жанұяның өздеріне ғана тән кішігірім дәстүрлері бар. Әр айдың 17-сі күні отбасылық кеңес өткізіп тұрады. Оған Шынар апайдың тәрбиесінен шыққан барлық балалар жиналады.
«Оны не үшін өткіземін? Балалар бұл қалашықта 18 жасқа дейін ғана тұра алады. Одан кейін үлкен өмірге араласып кетуі керек. Сол өмірге дайындағым келеді. Сол үшін отбасылық кеңеске есейіп кеткен балаларымды да шақырамын. Олар кішкентайларға өздерінің тәжірибелерін, көрген-білгендерін айтып береді. «Жүзу білмеген балық мұхитты аңсапты» дегендей, мына жердегі жағдайға әбден үйренген бала ертең қоғамға шыққанда қол-аяғы байлаулы адамдай күй кешеді. Адаммен сөйлесуді, этика-эстетиканы білмесе, жабылған күйі ашылмай қалады».
Бұл қалашықтағы SOS-аналарға демалыс беріліп тұрады. Ол күндері қалаға шығып, туысқандарына барып, шаруаларын тындыруға болады. Шынар апай сондай демалысын балаларымен бірге өткізеді.
«Бұл жердің ережесі бойынша туған күнді үйде атап өту керек болатын. Біз ол стереотипті бұздық. Өзім он ағайындымын. Әкем туған күнімізде не қалайтынымызды, қалай өткізгіміз келетінін өзімізден сұрайтын. Мен де ұядан көргенімді балаларыма істеймін. Туған күн иесінің қалауын сұрап, соны орындаймыз. Үлкен балаларым болса, билейтін жерлерде жасаймыз. Өйткені олар өскенде бәрібір сондай жерлерге барып көреді. Сол уақытта шалыс басып кетпеуі үшін осы бастан ондай жерлердің бар екенін көрсетіп, ондағы жақсы мен жаманның не екенін үйретуіміз керек.
Біз бала 16-ға толғанда оны қалыптасты, ары қарай шешімді өзі қабылдайды, өз өміріне өзі жауапты деп ойлаймыз. Қателесеміз. Өйткені нағыз өмір 16-21 жас аралығындағы бес жылда болады. Сол кезде біздің қолдауымыз оларға ауадай қажет. Ал кішкентай балаларымның туған күнін, көбінесе, «Қағанат» асханасының вип-залдарында өткіземіз. Басшысы бізге жеңілдіктер берген. Сонда аниматорлар шақырамыз. Қаражат жоқ деп отырсаң отыра бересің, жоқтан барды жасау — біздің міндетіміз».
Шынар апай әр демалысында демалу мен ақша жаратуды ғана емес, балаларын қоғамға бейімдеуді ойлайды. «Бұл ақшаның көптігінен шашу емес. Бала бөгде адамдармен араласуды, олармен бір дастархан басында тамақтануды білуі тиіс»,-дейді ол.
Шынында да, кейде жұмыс барысымен түрлі шараларға барамыз, басқосуларда боламыз. Сонда дастарханда өзін қалай ұстауды білмейтін адамдарды көреміз. Бәрінің жақыны Шынар апайдай болса ғой деп ойладық… Ол туған анасы болмаса да, балаларымен етене араласады. Бірге ойнайды. Еркелетеді. Сырласады. Үйретеді.
«Қыздарымды «Доня», «Дося» деп, ұлдарымды «Еркек» деп ерекелетіп, арқасынан қағып отырамын. Викам мектеп бітірген соң, психолог болғысы келеді. Илонам дизайнер боламын деп жүр. Владик кім болатынын шешкен жоқ. Әзірге робот, суперқаһарман боламын деп жүр 🙂 Кішкентай ғой. Он жасқа толғанда нақты мақсатын айқындап береміз. Себебі адамда нақты мақсат болмаса, мына заманда жұтылып кетеді. Ертең былай істей саламын, ол болмаса, анау бар деп жүре беруге болмайды».
SOS балалар қалашығынан соңғы жылда жеті баланы асырап алған. Сонымен бірге бірнеше бала патронаттық отбасында тәрбиеленіп жатыр.
«Отбасына кеткен балаларыммен үш айда бір рет кездесіп тұрамыз. Ол кездесуді «Семейный дом» деп атадық. Шыны керек, баланы асырап алған соң, сырт көзге бәрі жақсы болып көрінуі мүмкін. Бірақ балада 3-5 жыл бойы бейімделеді, іштей толқиды, жаңа отбасының тәртіптеріне үйрене алмайды. Сол кезде ата-ана да, бала да қиналып қалмауы үшін бірігіп жұмыс істейміз.
Туған күндерін ұмытпаймыз. Қалашықтағы әртүрлі іс-шараларға шақырып тұрамыз. Одан бөлек, сенбі-жексенбі күндері асырап алушы ата-аналар клубы жұмыс істейді. Онда психологтар мен педагогтар ата-аналармен сөйлеседі. Бізде баласын тастап кеткен ата-анаға өкпелеп, есікті жауып алып, кіргізбей қою деген жоқ. Іздеп келсе, кездестіреміз. Керісінше, оларды қайта табыстыруға талпынамыз».
Қалашықта балалар 18 жасқа толғанға дейін тұра алады. Ары қарай үлкен өмірге қадам басады.
«Ал балалар 16 жасқа толған соң, колледжге оқуға жібереміз. Оларды жастар саясаты өз қамқорлығына алып, психологиялық және қаржылай қолдау көрсетеді. Бала ақшасын өзі жаратып, ай сайын есебін беріп отырады. Сонымен бірге балаларға мемлекет тарапынан үй беріледі. Қазіргі таңда балаларымыздың 70%-і үймен қамтылған. Олар Саялы, Алғабас аудандарында тұрып жатыр. 39 баламыз өз отбасын құрды. Оларда 17 бала тәрбиеленіп жатыр»,- дейді отбасын колдау орталығынын үйлестірушісі Назира Бақытнұрқызы.
Назира Бақытнұрқызының айтуынша, бұл жерде балаларды түрлі қиыншылықтардан, зорлық-зомбылықтан қорғау үшін «Бала құқығын қорғау саясаты» деген құжат бар. Балалар мен аналар оны жылына екі рет оқып тұрады.
Сонымен бірге «Сенім адамы», төрт адамнан тұратын балалар құқығын қорғау тобы бар. Арыз-шағымдар жазуға арналған арнайы жәшіктер бар. Оны мамандар аптасына екі рет ашып тұрады екен.
Бүгінгі таңда SOS балалар қалашығында екі жоба қолға алынған. Бұнда балаларды тәрбиелеумен бірге жетімдіктің алдын алу шаралары да жасалады. Ол үшін отбасын қолдау орталығы құрылған. Онда бала асырап алғысы келетіндер, асырап алған ата-аналар келеді. Сондай-ақ, қиын жағдайға тап болған, барар жер, басар тауы жоқ ата-аналарға арналған «Асар» жобасы бар.
Жоба бойынша, 2-10 жасар балалары бар аналар алты айға дейін осы қалашықтағы үйлерге орналастырылады.
Осы уақыт ішінде анасын түрлі курстардан өткізіп, жұмысқа орналастырады.
Алты ай ішінде өз-өзін қамтамасыз ете алатын жағдайға жеткенде, шығарып, ары қарай тағы алты ай бақылауда ұстайды.
«Біз мемлекеттік мекеме емеспіз, балалардың киімі мен тамағына ғана ақша бөлінеді.
Қалғанының бәрі демеушілердің арқасында іске асып жатыр. Дегенмен балалардың жағдайы жасалған.
Оларға материалдық көмекке қарағанда, рухани көмек көбірек қажет. Сырттан келіп сөйлесіп, сырласып тұратын, дос болып араласатын еріктілер болса, жақсы болар еді. Оларды психологтарымыз таңдап, арнайы дәрістер өткізеді. Ал басқа материалдық жағдайларды «Самұрық-Қазына», «Дегдар» қоры, ERG қорлары жасап беріп жатыр»,-дейді үйлестіруші.
Айта кетейік, ата-ана қамқорлығынан айырылған балаларға арналған қалашық салуды Герман Гмайнер деген педагог бастаған екен.
Ол бар жиған-тергенін сатып, Австрияда тұңғыш балалар қалашығын салдыртқан. Бүгінде əлемде 450-ден астам осындай қалашық бар.