Jetigen aspabynyń ereksheligi nede?
Jetigen aspaby kompozıtor Bolat Sarybaevtyń jańǵyrtýymen 1960 jyly qaıta dúnıege keldi. Sol ýaqyttan beri jetigen — ansambl, orkestr quramynda qosalqy aspap retinde qoldanylyp júrdi. Jeke aspap retinde tanyǵanymyzǵa 15 jyl ǵana ýaqyt ótti. Qazir konkýrstar men festıvalderde jetigenge arnaıy nomınasıa uıymdastyrylady. Bul — úlken jetistik! Qazirgi tańda salada mamandar áli de az. Biraq, mýzyka mektepterinen bastap, joǵary oqý oryndaryna deıin jetigen aspaby arnaıy oqytylady. Baıqasańyzdar, ár aspaptyń tanylatyn óz ýaqyty bolady. Qazir jetigenniń sondaı dáýiri dep esepteımin.
Jetigenge qyzdardyń qyzyǵýshylyǵy joǵary. Kóbinese, aspaptyń únine, pishinine qyzyǵady. Kishkentaıynan qatysqan qyzdar úshin jetigenniń kólemi tym úlken. Al arnaıy sheberlerge qolaıly, shaǵyn etip jasatyp alǵanymen balalar tez ósip ketedi. Sol úshin birden úlken aspap alýdy jón sanaıdy. Sodan úırený kezinde aspaptyń shegine balalardyń qoly jetpeı, dybystyń durys shyqpaýy, shyǵarmany anyq oınaı almaýy sekildi qıyndyqtar týyndaıdy.
Jetigenge shydamdylyq pen tabandylyq óte qajet
Biz jetigendi kishkentaıynan mýzykaǵa beıim balalarǵa úıretemiz. Aspap úırenýden bólek solfedjıo, mýzykalyq ádebıet, t.b. mýzyka sabaqtary ótiledi. Osy sabaqtarda muǵalimder balanyń notany tanýyn, rıtmdi durys saqtaý júıesin, dybystardy qalaı ajyratý kerektigin úıretedi. Mýzykaǵa qyzyqqan balalar úshin shydamdylyq pen tabandylyq óte qajet.
Úırenýshilerdiń aspapqa degen mahabbaty erekshe, qyzyǵýshylyǵy joǵary bolsa, kez kelgen aspapty tez úırenýge bolady. Iаǵnı, bári qabiletke baılanysty.
Kásibı emes jetigen úırenýshileri alǵashqy on sabaqta jetigenniń negizderin bile alady. Eń birinshi, balaǵa jetigendi ustaýdy, qoldy durys qoıýdy úıretemiz. Aspapta oınaý tehnıkasy jaqsy qalanǵan bala, kez kelgen kúrdeli shyǵarmany oınaı alady. Onyń da ózindik ádis-tásilderi bar.
Jetigendi 4-5 jasar balalardan bastap úıretemin. Mysaly, 4 jasar bala oınaı alǵan shyǵarmany 7 jasar bala qınalyp oınaýy múmkin. О́ıtkeni, bul qabilet pen ıkemdilikke baılanysty. Demek, 4 jasar balanyń qyzyǵýshylyǵy, zeıini joǵary. Jalpy, jetigen kez kelgen adammen úılesip ketpeıdi. Tipti, aspap oryndaýshyny tańdaıdy desem de bolady (kúldi).
Jetigenniń qurylysy, túrleri týraly…
Jetigenniń qurylysy ózgerip turady. Bastapqy kezde bul aspap 7 ishekti bolsa, qazir biz symnan jasalǵan 22-24 ishekti. О́ıtkeni, jetigen jeke oryndaýshy aspap retinde shyqqan soń onyń dybysy jaqsy estilýi kerek. Sol úshin sym ishekter paıdalanylady.
Biz qazir eki túrli jetigenniń qosyndysyn qoldanyp júrmiz. Osydan 3-4 jyl buryn ustazym Nurgúl Jaqypbek jańa úlgidegi jetigenderdi usynyp dıssertasıa qorǵady. Sonyń negizinde jetigenniń jańa úlgisin engizdi. Bul jetigenderdiń pishini doǵal. Ol oryndaýshynyń tehnıkalyq múmkindigin keńeıtýge yqpal etedi. Qazir bizde jaqsy shyǵarmalar oınaýǵa múmkindik kóp. О́ıtkeni, jeti ishekpen kúrdeli shyǵarmalardy oryndaı almaıtynbyz.
Jetigenniń óz repertýary saqtalmaǵan
О́kinishke oraı, jetigenniń óz repertýary saqtalmaǵan. Ártúrli aspaptardyń, sonyń ishinde qobyz, dombyra, sybyzǵynyń shyǵarmalaryn jetigenge laıyqtap oryndap júrmiz. Sonymen qatar, sheteldik kompozıtorlardyń shyǵarmalaryn kúısandyqpen birge oınaımyz. «Turan» folklorlyq ansamblindegi Baýyrjan Bekmaǵanbetovtiń jetigenge arnap jazǵan shyǵarmalaryn oryndaǵan yńǵaıly.
Jetigenniń ózindik tabıǵaty bar. Kez kelgen shyǵarmany qabyldaı bermeıdi. Batystyń adýyndy kúılerin oryndaǵan kezde, tabıǵaty názik jetigenge qınap salynǵany kórinip turady. Sondyqtan, aspaptyń tabıǵaty ashylatyndaı, dybysy ásem estiletindeı shyǵarma tańdaýǵa tyrysamyz. Jetigende Jetisýdyń, Arqanyń áýezdi ánderi men shertpe kúıleri tamasha oryndalady. Degenmen, joǵary oqý ornynda oryndaýshynyń tehnıkasyn damytý úshin shetel kompozıtorlarynyń kúrdeli shyǵarmalary, konserttik pesalar tańdalady.
«Hassaq» tobynyń jetigenshisi retinde tanymalmyn
Qazir A.Jubanov atyndaǵy mýzykalyq mektep-ınternaty men T.Júrgenov atyndaǵy óner Akademıasynda oqytýshymyn. Buryn K.Baıseıitova atyndaǵy mektep ınternatynda oqyp júrgen kezimde negizgi aspabym dombyra boldy. Jetigendi qosymsha aspap retinde meńgerdim. Mektepti bitirgen soń, Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq Ulttyq Konservatorıasyna dástúrli án mamandyǵy boıynsha oqýǵa tústim. Biraq, áli kúnge deıin jetigendi basqa aspaptarǵa qaraǵanda erekshe jaqsy kóremin.
Kópshilikke «Hassaq» tobynyń jetigenshisi retinde tanymalmyn. 2010 jyly ánshi Maıra Ilıasova apaıymyz «Saq» degen etno-folklorlyq top qurdy. Sol topta óner kórsettim. Alaıda, 2013 jyly Maıra Ilıasova apaı Astanaǵa ketip qalǵandyqtan, ujymymyzben ary qaraı «Saq» tobynyń atyn «Hassaq» dep ózgerttik. Qazirgi tańda birge jumys istep jatyrmyz. Prodıýserimiz joq. Quramyndaǵy 5 oryndaýshy da kez kelgen aspaptyń qulaǵynda oınaı alady. Shyǵarmalardyń barlyǵyn ózimiz óńdep, festıvalderge qatysyp júrmiz. Sońǵy ret Koreıanyń Seýl qalasy men Qytaıdaǵy Pekın konservatorıasyna baryp keldik.
Sheteldikter jetigenge óte qatty qyzyǵady. Qytaı, Koreıa, Japonıada jetigenge uqsas aspaptar bar. Olar jetigenniń sol aspaptardan ereksheligi, oınaý tásilderi týraly bilgisi keledi. О́zge memleketke barǵan kezde mýzykanttar bir-birleriniń aspaptarymen tanysady.
Uldar jetigendi úırenýge qysylady
Joǵaryda aıtyp ketkenimdeı, qyzdardyń bul aspapqa qyzyǵýshylyǵy joǵary. Biraq, meniń tájirıbemde jetigenshi Serik degen shákirtim bar. Qazirgi tańda 4-kýrsta oqıdy. Negizi bul aspapty alǵashqyda uldar oınaı bastaǵan. Sebebi, Bolat Sarybaevtyń uly Talǵat Sarybaev alǵashqy oryndaýshy retinde halyqqa keńinen tanymal. Odan keıin Edil Qusaıynov, «Turan» etno-tobyndaǵy Erjigit Álıev te oınaıdy. Uldar jetigendi úırenýge qysylady. Negizi bul durys emes. Keıde, bir shyǵarmany uldar qyzdardan góri ózgeshe oınaıdy. Qyz bala názik jetkizse, uldar dybysty anyq, naqty, qulaqtyń quryshyn qandyryp beredi.
Mektep oqýshylarynyń ata-analarynan jetigendi úıretý týraly usynys jıi túsedi. Bolashaqta jetigen úıretý ortalyǵyn ashqym keledi.
Jetigen aspabynyń tanylýyna elimizde uıymdastyrylatyn túrli festıvalder men konkýrstardyń tıgizgen septigi mol. Jyl saıyn Qazaq ulttyq Konservatorıasynda kishi jáne úlken toptarǵa arnalǵan respýblıkalyq olımpıada ótedi (kishi topta mektep oqýshylary men kollledj stýdentteri, al joǵary topta joǵary oqý ornynda bilim alýshy stýdentter). Jetigen aspaby nomınasıasyna shákirtterimdi jyl saıyn qatystyramyn. Paıdasy óte mol. Elimizdiń túkpir-túkpirinen kelgen oryndaýshylar bir-birimen tanysyp, tehnıkalaryn kórip, deńgeılerin salystyrady. Bul — tájirıbe almasýǵa úlken múmkindik. Osyndaı konkýrstarda júlde alyp júrgen Tursynaı Pazyl, Aıgerim Elemesova, Mılena Abdıeva, Arýjan Jumaǵalı, Araı Qanatbek , Gúlmıra Asylbek esimdi shákirtterimdi shákirtterimdi maqtan tutamyn.
Pazyl Tursynaı, shákirti: Almatydaǵy A.Jubanov atyndaǵy mýzykalyq mektepte 10-synyp oqyp júrgende Jadyra apaı jetigennen sabaq úıretýge keldi. Shynyn aıtaıyn, oǵan deıin bul aspapqa qyzyǵýshylyǵym bolmady. Sol kezde apaıdyń úıretý tehnıkasy men jetigenniń únine qyzyqtym. Qazir Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq Ulttyq Konservatorıasynda dombyra mamandyǵynda oqımyn. Konkýrstarda jetigenmen daýysyma saı qazaqtyń halyq ánderi men shertpe kúılerin jıi oryndaımyn. Qurbylarym «maǵan úıretshi» dep qyzyǵyp jatady. Eger qurbymnyń mýzykadan habary bolsa, úıretý ońaı. Birde mýzykant qurbyma jetigen úıretkenmin. Alaıda, tabıǵaty kelmegesin ary qaraı jalǵastyrmady. Osyǵan baılanysty, oryndaýshy da jetigenniń úni sekildi názik bolýy kerek dep oılaımyn.
Материал ҚР Заңнамасына сәйкес қорғалған. Барлық авторлық құқықтар BARIBAR.KZ интернет-порталына тиесілі. Материалдың кез келген бөлігін көшіру, тарату үшін редакцияның жазбаша рұқсатын алу қажет.