Темекі түтінінде нақты қай зат денсаулық үшін қауіпті екені туралы сұрақ жиі түсініспеушілік тудырады.
Әдетте, белсенділер мен саясаткерлер барлық кінәні никотинге аударады. Алайда кең таралған стереотипке қарамастан, ғылыми қауымдастық көптен бері консенсусқа келген: негізгі қауіп – шылым шегіп жатқанда темекі жанғаннан шығатын өнімдерден туындайды.
Америка онкология қоғамының (ACS) мәліметі бойынша, темекі жанғанда шамамен 7 000 түрлі химиялық қосылыс бөлінеді. Оның 70-і — ресми түрде канцерогендер, яғни қатерлі ісікті тудыратын заттар деп танылған. Ең қауіптілерінің арасында бензопирен бар, ол ісіктің пайда болуына ықпал етіп, өкпені, көмей мен өңешті зақымдайды. Сонымен қатар бензол қан өндіру жүйесінің ауруларын, оның ішінде лейкоз тудыруы мүмкін.
Жану процесінде түзілетін ацетальдегид тыныс алу жолдарының шырышты қабығын тітіркендіріп қана қоймай, басқа заттардың канцерогендік әсерін күшейтіп, тыныс алу жолдары қатерлі ісігінің ықтималдығын арттырады.
Формальдегид те айқын уытты әсер етеді, тыныс алу жолдарын зақымдап, мұрын-жұтқыншақ қатерлі ісігіне шалдығу қаупін арттырады.
Мышьяк пен кадмий – ағза тінінде жиналып, ішкі ағзаларды біртіндеп зақымдайтын ауыр металдар. Мышьяк өкпе мен тері қатерлі ісігін тудырады, ал кадмий бүйректі зақымдап, тыныс алу жолдары ауруларының дамуына себепші болады.
Гидразин мен никель қатты канцерогендік әсерлі, сондықтан өкпе қатерлі ісігінің пайда болу қаупін айтарлықтай арттырады. Адамның орталық жүйке жүйесіне және жүрек-қан тамырлар жүйесіне теріс әсер ететін қорғасын сияқты ауыр металдарды да елемеуге болмайды. Темекі түтініндегі винилхлоридтің концентрациясы аз болса да, ісік процесінің дамуын күшейтеді.
Органикалық заттардың жануынан пайда болатын полициклді хош иісті көмірсутектер — ең күшті канцерогендердің бірі және олар өкпе қатерлі ісігіне тікелей себепкер. Радиоактивті полоний-210 мен уран-235 элементтері топырақ пен тыңайтқыштардан темекіге түсіп, өкпе қатерлі ісігін тудыру қаупін арттырады. Темекіге тән нитрозаминдер ерекше қауіпті канцерогендер болып танылған және ауыз қуысы, өңеш және өкпе қатерлі ісігінің даму қаупін арттырады.
Ұлыбритания денсаулық сақтау министрлігі (Public Health England) жасаған есеп бойынша, дәл жану процесінде пайда болатын заттар қатерлі ісік жасушаларының түзілу механизмін іске қосады. Бұл улы қосылыстар тыныс алу және жүрек-қан тамырлары жүйелеріне жойқын әсер етіп, өкпе қатерлі ісігі, созылмалы обструктивті өкпе ауруы (СОӨА), инфаркт және инсульт сияқты ауруға шалдығуға себеп болады.
Ал никотиннің өзі ауру тудырмайды. Темекі жапырағында және кейбір тағам өнімдерінде (баялды, картоп, қызанақ) кездесетін бұл табиғи алкалоид психоактивті зат. Бұл тәуелді етеді, бірақ канцерогендік әсері жоқ. Былайша айтқанда, ол әдетке айналады, бірақ қауіпті ауруларды темекі жанғаннан шығатын улы қосылыстар қоздырады. Мұны АҚШ Ұлттық қатерлі ісік институтының (NCI) мамандары мәлімдеп отыр.
Никотин мен канцерогендердің арасындағы осы айырмашылықты анықтау ғалымдарды зиянды азайту тұжырымдамасын жасауға итермеледі. Оның негізгі идеясы – никотиннен бірден бас тарта алмайтын, бірақ денсаулығына қауіп-қатерді айтарлықтай азайтқысы келетін шылымқорларға дәстүрлі темекіге қарағанда аз зиянды баламаларды ұсыну. Мұндай баламалардың ішінде жану процесін қажет етпейтін өнімдер бар, сондықтан олар темекі түтінінде болатын канцерогенді заттардың басым бөлігін бөлмейді. Мысалы, никотин пастилкалары, сағыздары, стиктері ағзаға тазартылған никотинді жану процестерінсіз жеткізеді.
Мамандар ерекше назарды темекіні қыздыру жүйелеріне (хиттерлерге) аударады. Темекіні шылым сияқты жақпай, оны шамамен 350 градусқа дейін қыздырады, нәтижесінде түтіннің орнына аэрозоль түзіледі. Бұл жоғарыда аталған улы канцерогендерді болғызбайды. Ғылыми зерттеулер бойынша, хиттерлер дәстүрлі темекі түтінімен салыстырғанда зиян заттардың мөлшерін шамамен 95% төмендетеді. Алайда темекіні қыздыру жүйелері толығымен қауіпсіз емес екенін атап өткен жөн. Өйткені олар ағзаға никотин мен кейбір химиялық заттарды жеткізеді.
Әрине, шылым шегетін ересек адамдар үшін ең дұрысы – темекі мен никотиннің кез келген түрінен толық бас тарту. Бұл мүмкін болмаса, денсаулыққа зиянды айтарлықтай азайтатын ғылыми негізделген әдіс ретінде зияны аз баламаларға көшкен дұрыс. Зиянды азайту тұжырымдамасы аясында кәмелетке толмағандардың никотинді алатын кез келген көзге қол жеткізуін заңды түрде тыйым салудың маңызы зор. Халықаралық ғылыми қауымдастықтың пікірінше, темекі тастаудан бас тартқысы келмейтін ересектер ғана зияны аз өнімдерге және бұл баламалар туралы ғылыми негізделген ақпаратқа қол жеткізуге тиіс.
