Азаматтардың құқықтық санасы мен құқықтық мәдениетін арттыру, заңға құрмет сезімін ояту – барлық мемлекеттік органның стратегиялық бағыттарының бірі. Ал заңды жетік біледі деген қызметкерлердің қателікке жол берген кемшіліктері кешіруге жатпайтын әрекет екені анық. Кей жағдайларда өзің туылып өскен, яғни Түркістан қаласы тұрғындары арасында да құқықтық мәдениеттің деңгейі төмен екенін аңғаруға болады. Осы ретте осындай олқылықтардың орнын толтыруға төменде жария етіліп отырған мақала жауап беріп, әрбір азаматқа құқықтық мәдениеттің қай деңгейде болу керектігін үйретеді.
Ата Заңымызда жазылғандай, біздің еліміз өзін демократиялық, құқықтық мемлекет ретінде айқындап, адамның құқықтары мен бостандықтарын қымбат қазына ретінде қарастырады. Ал құқықтық мемлекеттерде азаматтар құқықтарының қорғалуы, ең алдымен, олардың құқықтық білім мен құқық бұзушылыққа қарсы тұра білу деңгейіне байланысты көрініс береді. Бұл – құқықтық мәдениет.
Ендеше, біздің әрқайсымыз үшін қымбат қазына – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары десек, оны бағалай білу құқықтық мәдениеттің қайнар көзі екендігінде дау жоқ. Алайда, құқықтық мәдениет әр адамның өмір сүру құндылығы ретінде жеке тәрбиесінен көрініс бермей, жалпы мәдениеттің қажетті бөлшегі ретінде оны бойға сіңіру мүмкін емес. Сондықтан да біздің елімізде көбіне құқықтық мәдениетті заң талаптарын қатаң қолдану арқылы ғана қалыптастыру бағыты ұсталады. Соған сай заңды білмеу жауапкершіліктен құтқармайтындығы қатаң ескертіледі. Бірақ заңды білмеудің салдары құқықтық мәдениеттің жоқтығы емес, керісінше оның дәнін бойға сіңдіре алмау екендігі көп жағдайда назарға алына бермейді. Міне, осындай жағдайлардың салдары құқықтық мәдениетті қалыптастыру ісінің қанат жаюына шын мәнінде кедергі келтіретіні анық.
Олай дейтініміз, бірде танысымыз қызмет ететін мекеме алдында өрескел қылық көрсетіп тұрған жас жігіттерді көріп, оларға жайымен бұл теріс екенін, сондықтан бұл қоғамдық тәртіпті бұзушылық екенін айтқанымызда, шыны керек, дөрекі жауап алдық. «Не шаруаң бар, өзіміз білеміз ғой» дейді. Дәл солардың қасында өзге де азаматтар отырған. Бірақ олардың бірі әлгілерге ләм-мим демеді. Соның салдарынан біздің ескертуіміз, «жер астынан жік шықты, екі құлағы тік шықты» қалпында қалды. Ал көпшілік болып, әлгі өрескел қылық жасаған жігіттерді тезге сала қойғанда, олар мұндай әдетті ендігәрі қайталамас еді. Өйткені құқықтық мәдениетсіздік осындай ұсақ құқық бұзушылықтан басталады. Құқықтық мәдениетті сақтау туралы ескерту берген жандарға кейбіреулер ата жауын көргендей жиырыла қалады.
Сондықтан «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында: «Дамыған қоғам барлық жерде тəртіп пен реттілік орнатудан, жайлы подъезден, жинақы ауладан, таза көшеден жəне жарқын жүзді адамдардан басталады. Біз ең ұсақ құқық бұзушылықпен, бұзақылықпен, мәдениетсіздікпен ымыраға келмеуіміз керек, өйткені осының өзі қоғам тыныштығын бұзады, өмірдің сапасына селкеу түсіреді. Тәртіпсіздік пен бетімен кетушілікті сезіну одан да елеулі қылмыстарға жол ашады. Сондықтан біз құқықтық нигилизмді жеңіп, қоғамды қоғамдық тәртіпті қорғау ісіне тартуымыз керек. Біз əлеуметтік бүлдіргі пиғылды жұмысқа орналасу мәселесімен байланыста қарауымыз керек. Біз қоғамдық орындардағы бұзақылық әрекет үшін жеке іс қағазында және резюмеде міндетті түрде көрсетілетін жəне жұмысқа қабылдау, қызмет сатысы бойынша өсіру кезінде ескерілетін жаза қолдануды енгізуіміз керек. Мұның бəрі қоғамдық өмірдің нормасы болуға тиіс» деген болатын.
Бұл теріс қылықтарға мүлдем төзбеушілікті көздеген қағида қоғамның ең ұсақ құқық бұзушылықтар мен бұзақылықтарға сын көзбен қарау жауапкершілігін тудырғаны рас. Мұндағы негізгі мақсат – қоғамдағы ұсақ құқық бұзушылықтармен күрес жүргізе отырып, жалпы қылмыстың деңгейін төмендеуіне ықпал ету еді. Соның арқасында бірқатар заңнамалар жетілдірілді. Əсіресе, Қылмыстық кодекс, Қылмыстық атқару жəне қылмыстық іс жүргізу, Әкімшілік құқық бұзушылық кодекстеріне өзгерістер енді. Сөйтіп ұсақ құқық бұзушылыққа төзбеу – бұл қоғамдық тəртіпті қамтамасыз ету мен ірі қылмыспен күрес жүргізуге бастайтын және жаппай құқықтық мәдениетті қалыптастырудағы маңызды қадамдардың бірі ретінде ескерілді. Бұдан кейін қоғамдық орындарды ластау жəне тағы да басқа мəдениетсіздіктер құқық қорғаушылардың назарынан əсте тыс қалмауы тиіс еді. Алайда бұл жұмыс қазіргі күні ақсап тұрған секілді. Яғни, кез келген тəртіпсіздіктер қатаң қадағалауда болғаны жөн дейміз де сонымен тоқталамыз.
Сондықтан да шығар, бойға сіңген теріс қылықты қатаң заң шараларымен жою мүмкін еместей көрінеді. Мәселен, елорданың 20 жылдық тойында Есіл өзенінің үстінен салынған Атырау көпіріне бір автокөліктің шығып кеткені ел есінен әлі кетер емес. Талай адам бұл жүргізуші неге олай істеді екен деп таңғалады. Ал негізінде таңғалатын түгі де жоқ. Өйткені мұндай іс – біздің бойымыздағы өшпес теріс қылықтың бірі. Оның түп-төркіні құқықтық мәдениеттің қалыптаспаған өзегінде жатыр.
Бұл орайда «Жерұйық» саябағын алайықшы. Осындай саябақтың болғаны халықтың өзіне тиімді ғой. Алайда сол жақсылықтың қадірін бағалай алмайтын жандар ісіне қарныңыз ашады. Аталған бақтың айналасында арнайы көлік қоятын тегін орындар жетіп-артылады. Бірақ неге екені белгісіз, баққа серуендеуге келген бірқатар жүргізушілер көліктерін сол бақтың ішіне кіргізіп, тура балалар ойнайтын тұсқа тақап қояды. Ал негізінде мұндай саябақтардың сыртқы қоршауынан ішке көлікпен бір метр де кіруге болмайды. Бұл өзіңізді де өзгелердің демалыс құқын құрметтемеу, сыйламау болып табылады. Көлікпен ондаған метр бақ ішіне кірген екенсіз, одан не ұтасыз? «Міне, мені көрдіңдер ме?!» дегендік пе? Оның үстіне «Жерұйық» осы маңайдағы көптеген биік қабатты үйлер тұрғындарына таза ауа сыйлайтын дара бақ болғандықтан, халық та көп келеді. Әсіресе, балалардың сүйікті орны. Алайда үлкендер демалып отыратын, балалар асыр салып ойнайтын бақ ішінің тазалығы сын көтермейді. Ал оны небір қоқысқа толтыратын аспаннан түскендер емес, осы баққа серуендеуге келетін жандар. Осылайша адамдар саябақты тазалығымен, көркімен, сапалығымен өздеріне көтеріңкі көңіл күй сыйлайтын күнделікті қажетті демалыс орны деп емес, керісінше жаттың дүниесіне қарағандай салғырттық танытады. Одан кімге пайда?
Бұл арада шетелдерде құқықтық мәдениет анадай екен, мынадай екен деп салыстырудың реті бола қоймас. Өйткені еліміздің жоғарыда айтқанымыздай, өзіндік салт-дәстүріміз бен әдет-ғұрыптарымызды арқау етер заңдарымыз бар. Тек сондай заңдарымыз бар деп қол қусырып отырмай, оның орындалуын қадағалаған жөн. Сонда оның талаптарын әу бастан бойға да, санаға да сіңдіре алу құқықтық мәдениетімізді қалыптастырудың оңды жолы болмақ.
