Саяси науқан қарбаласы жалғасып жатыр. Бұл 2022 жылдың қарашасында Қазақстан халқы президентті сайлаған кезде басталды. Одан кейін қаңтар айынан бастап сенаттың жаңартылған құрамы жұмыс істей бастады. Мұның бәрі, «Еуразиялық мониторинг» талдамалық зерттеулер орталығының директоры Әлібек Тәжібаевтың айтуынша, Қазақстанның азаматтарға игіліктер мен әлеуметтік кепілдіктердің барлық жиынтығын қамтамасыз етуге қабілетті әділетті мемлекет қалыптастыру жолында өтетін кезеңдер деп хабарлайды Orda.kz
Алда Мәжіліс пен мәслихат сайлауы тұр. Бұл жолы қазақстандықтарға соңғы жылдардағы саяси реформалар барынша айқын және нақты көрініс тапқан сайлау «ойынының» жаңа ережелері ұсынылғанын еске салу артық болмайтын сияқты. Әңгіме саяси партиялар мен сайлау туралы заңнамадағы өзгерістер туралы болып отыр.
Мәслихаттардың жұмысына қатысуға бір мандатты депутаттарға да рұқсат етіледі. Облыстар, республикалық маңызы бар қалалар мен астанада 50/50: жартысы аудандардан, жартысы партиялық тізім бойынша сайланатын депутаттар болады. Қалған елді мекендерде мәслихаттарды округтер толықтай сайлайды. Сарапшылар жергілікті азаматтардың басқару жүйесіне нақты адамдарды тартуға бірегей мүмкіндігі болатынын айтып отыр.
Сонымен, сайлаушылар дауысы үшін күресті «Amanat», «Ақ жол», «ҚХП», «ЖӘДП», «Ауыл», «Байтақ» және «Respublica» партиялары жүргізуде. Айта кету керек, сайлаушылар дауысы үшін күрес өте өткір өтуде, әсіресе әлеуметтік желілерде және YouTube-те арнасында.
Сонымен қатар, сарапшылар сайлаудан сайлауға дейін өмір сүретін «бір күндік партиялар» туралы және қалған уақытта олар іс жүзінде «анабиоз» күйіне түсетінін айтып отыр.
Осыдан болар, тұрғындар арасында бір партиялық немесе максимум екі партиялық деген ой қалыптасқан.
Алғашқы ойды 25-28 қаңтар аралығында Қоғамдық пікірді зерттеу институты телефон арқылы сауалнама жүргізгенде берді. Зерттеу нәтижелері Amanat-тың дұрыс сайлау стратегиясын таңдағанын растады: біріншіден, сайлаушылармен кездесулер кезінде олар популизмнен және бос уәделерден мүмкіндігінше бас тартты, атқарылған жұмыс туралы есептер алдағы 5 жылдағы нақты көрсеткіштермен толықтырылады (көбіне нақты сандар); екіншіден, ең маңыздысы да осы болса керек, партия көптеген мәселелерді, соның ішінде әлеуметтік мәселелерді де ашық айтты.
Сол сауалнаманың нәтижесі кезектен тыс парламенттік сайлауда дауыс беруге ниет білдіргендердің 48,6% Amanat партиясының кандидаттарын қолдайтынын көрсетті. Қалған артықшылықтар келесідей болды: «Ауыл» – 6,2%, «Ақжол» – 5,4%, ҚХП – 4,8%, Respublica – 3,6%, ЖӘДП – 3,2%, «Байтақ» – 2 ,8%. «Барлығына қарсы» деген дауыс беруге дайын респонденттердің үлесі 2,6%-ды құрады.
Оның үстіне, күштердің үйлесуі тіпті ауыр салмақтағылар да, жаңадан келгендер де сайлаушыларға сарапшылар «солшылдар» деп атайтын бірдей дерлік күн тәртібін ұсынатын фактіні өзгерткен жоқ — оның негізі дәстүрлі түрде қоғамның әлеуметтік әділеттілік талабы болып табылады. Мұнда классикалық «күнделікті» жиынтық бар: өнімдердің қымбаттап кетпеуі, табыстың артуы, несиелер жаман түс сияқты ұмытылуы. Балаларымызға сапалы білім, барлығына сапалы медицина.
Бірақ саяси бағдарламалардың ұқсастығы және сәйкесінше сайлаушылар дауысының бір бөлігі үшін күрес болса да, үгіт-насихат кезінде партиялар мен жекелеген кандидаттардың әрекеттері кейде әр түрлі болады. «Ауыл» өзінің аграрлық күн тәртібімен, «Ақ жол» кәсіпкерлік күн тәртібімен немесе «Байтақ» экологиялық күн тәртібімен қарсылас алаңда ойнауға мәжбүр. Иә, біз сайлау алдындағы ең толық және көлемді бағдарламаны ұсынған Amanat туралы айтып отырмыз.
«Amanat» ауылда өз орнын әлдеқашан ойып алған, оны ол жерден сырғытып түсіру оңайға түспейді. Өйткені, халықтың бүгінгі сұранысын ескере отырып, көптеген жобаларды жүзеге асыруды үйренді.
Мысалы, «Арнау» даму орталығы» қоғамдық бірлестігінің төрағасы Ұлан Әбішев Amanat партиясының «Жер аманаты» республикалық және өңірлік комиссиялары шеңберінде пайдаланылмаған және заңнаманы бұза отырып берілген жерлерді мемлекеттік меншікке қайтаруға жәрдемдесу мақсатында ғана 3 млн.га жер мемлекеттік меншікке қайтарылды (партияның өзі мәліметінше – 5 млн. га) оның ішінде 2 834 мың га жайылым жер, 46 мың га шабындық алқап, 109 мың га егістік, – деп жаза келе Amanat пен «Ауыл» партиясының «аграрлық күн тәртібі» сөзсіз қақтығысына түсініктеме беріп отыр.
Сонымен қатар, барлық партиялар үгіт-насихат кезеңінің басына қандай дайындықпен келді? – деп саясаттанушы Данияр Әшімбаев жақсы айтып отыр.
«ҚХП жаңа басшылығы партиядан шыққан белсенділермен – белгілі және танымал депутаттармен айтысуда. Президенттік сайлауға ҚХП атынан екі рет қатысқан Жамбыл Ахметбеков: «Мені мына уақытша жұмысшылар мен тұрақсызшылар естіген жоқ. Мен олармен жұмыс істей алмаймын, бір партияда бола алмаймын. Партия ыдырап жатыр» деді. «Ақ жол» бұрынғы депутаты Әбілдаевтың атышулы сұхбатын жуып шәйіп жатса, Ертісбаевтың ақпараттық-саяси науқаны құрдымға кеткені анық. «Ауыл» мен ЖӘДП туралы ештеңе естілмейді, тек екі партия да сайлауға принципті түрде қатысады», — деп жазды ол қаңтардың соңында.
Әшімбаев айтқандай Ресейдің Украинаға басқыншылығын және Путинді қолдаған бұрынғы «ақжолшы» Азамат Әбілдаевтың жанжалы әлі де болса ізі суыған жоқ: жақсылық пен жамандықты ажырата білетін қазнет қолданушылары мұны кешірмеген сияқты. Әбілдаевтың осындай жауапсыздығы үшін Ақ жол мен Перуашевқа қарай сындар қарша борауда.
Ал ҚХП-ға келетін болсақ, сайлаушылар олардың ішкі соғыстарын байқамаған сияқты. Бұл жерде сандар анағұрлым қанық болды – «халықшылдардың» өткен 7-ші шақырылымдағы Мәжілістегі қызметінің нәтижесі.
«Осылайша, парламенттің төменгі палатасының бірінші және екінші сессияларында (2021 жылғы қаңтар – 2022 жылғы маусым) «халықшылдар» өз фракциясының 105 отырысын өткізіп, Қазақстан дамуының өзекті мәселелері бойынша 137 депутаттық сауал жолдады. Сонымен қатар, олар әртүрлі заң жобаларына көптеген түзетулер енгізумен шектеліп, өз алдына ешқандай заң шығару бастамаларымен айналыспады (тиісті статистика жоқ). Соның ішінде осы заң жобаларының 16-сы бойынша жұмыс топтарын ҚХП мүшелері басқарды.
Салыстыру үшін басқа екі парламенттік партияның ұқсас қызметінің нәтижелерін келтіруге болады:
— «Amanat» (бұрынғы «Nur Otan»): 47 заң жобасын әзірлеп, бастамашылық етті, сондай-ақ басқа заң жобаларына 3560 түзету енгізді. 326 депутаттық сауал жолдады. Бұл ретте тек 16 фракция отырысы өтті;
— «Ақ жол»: әр түрлі заң жобаларына өз заңы болмаса да 1590 түзету енгізді; 182 депутаттық сауал жолдады; Парламенттегі фракцияның 73 отырысы өтті», — деп қызық деректер келтірді саясаттанушы Андрей Чеботарев.
«Қоғамдық пікір» институтынан кейін «Демократия институты» ғылыми-зерттеу қауымдастығы өзінің әлеуметтік сауалнамасының нәтижелерін ұсынды. Ол 3-18 ақпан аралығында өткізілді.
Сайлау рейтингісі респонденттердің «Егер Сіз Парламент Мәжілісіне сайлауға барсаңыз, онда Сіз қандай саяси партияға дауыс берер едіңіз?» деген сұраққа берген жауаптары негізінде анықталды. Сайлау күні саяси партиялардың арасында сайлау рейтингін «Amanat» партиясы (58,4%) басқарады. 5% шекті рейтінгісін «Amanat» партиясынан басқа «Ақ жол» ҚДП (5,4%), Халықтық партия (5,2%) және «Ауыл» (5,1%) асырды. «Respublica» 4,2%, ЖӘДП – 3,9% алды, ал «Байтақ» 1,8% тағы да аутсайдер болып шықты.
Кезекті әлеуметтік сауалнама нәтижелері сараптамалық қоғамдастықты таң қалдырмады.
«Шамасы, Amanat-тың жаңғыру және жаңару процесін сайлаушы тиімді деп санады, өйткені қазіргі бәсекеге қабілетті жағдайда партия өткен сайлаудағыдай қолдау табады. Amanat мәслихатқа сайлауда іскерлік және жеке қасиеттері алматылықтарға таныс кандидаттарды ұсына отырып, қолдаудың біршама жоғары пайызына ие.
2023-2027 жылдарға арналған «Халықпен бірге!» атты сайлауалды бағдарламада белгіленген мақсаттарға қол жеткізу үшін Amanat өзінің мәні бойынша партияның образдары, сайлаушылардың сұраныстары және Жаңа Қазақстан төңірегінде топтастырылатын стратегияны белсенді қолданады», — деп саясаттанушы Эдуард Полетаев өз пікірін білдірді.
«Amanat әлі де көшбасшы болады, өйткені қағаз жүзінде бірде-бір жаппай партия жоқ. Бірақ бұл жолы бұрынғыдай өрескел 70% болмайды, өйткені билік Назарбаевтың Нұр Отанына деген «аллергиясына» қарауға мәжбүр болады. Қалған партиялар аз пайыз алады: қосу/алу 1-3%», — деп сендірді журналист Гүлжан Ерғалиева.
«Иә, Amanat 50% — дан аз алады, ЖӘДП 7% алады, ал қалған партиялар бойынша бұрынғыдай өздері қалаған нәрсені бергісі келетіндей сезім бар.
Республика партиясы сайлау жарияланған күн қарсаңында құрылды және сәйкесінше ол бір жарым айдың ішінде сайлаушылардың сеніміне кіре алмады. Сонымен қатар, бұл партия өзін көрсете алмады», — дейді саясаттанушы Қазбек Бейсебаев.
Өз кезегінде журналист Бигелді Ғабдуллин сайлауды ел бойынша, тіпті «саясаттан тыс» Алматы бойынша нақты болжамды сандармен айқындады.
«Адамдар кімге дауыс береді? Мүмкін 18 наурызға дейін өзінің үгіт-насихат науқанын сауатты жүргізетін партия үшін. AMANAT партиясының өсіп келе жатқан үгіт-насихатын ескере отырып, ол Алматыдағы өз жақтастарын 53-55 пайызға дейін жеткізуі мүмкін деп болжауға болады.
Соңғы сайлауларда Алматы қаласында оппозициялық сайлаушылардың үлесі дәстүрлі түрде басқа өңірлерге қарағанда жоғары болды, бұл өңірде AMANAT (Нұр Отан) мұнда әдетте ел бойынша орташа көрсеткіштен 10-15% — ға аз жинайтын. Осы фактіні ескере отырып, Алматыда AMANAT шамамен 55% жинасаса, онда жалпы Қазақстан бойынша оның 63-65% дауысы болады деп болжауға болады», — деп есептейді Ғабдуллин.
Қалай болғанда да, біздің сарапшылар бір пікірде ынтымақтасады, ол — алдағы сайлау Қазақстанның саяси жүйесін біртіндеп қайта форматтау кеңістігінде өтетін болады.