— ҚР Азаматтық кодексінің 299-бабына сәйкес, кепіл — азаматтық құқықта міндеттемені қамтамасыз етудің бір тәсілі. Жеке немесе заңды тұлға қарыз алғанда жылжымайтын мүлкін кепіл ретінде қоя алады. Мысалы, адам банктен қарыз алып, оны қайтаратынын растау үшін үйін кепілге береді.
— Кепілдің қандай түрлері бар? Қарыз алушы кепілге қойған мүлкін берешегінен құтылғанша сатуына, айырбастуына бола ма?
— ҚР Азаматтық кодексінің 303-бабына сүйенсек, кепілдің бірнеше түрі бар. Олар: ипотека, кепілзат, заттық құқықтары және тағы басқа.
Ипотека — кепiл салушының немесе үшiншi жақтың иелiгiнде және пайдалануында қалатын кепiл түрi. Ипотекаға кәсiпорын, құрылыс, үй, ғимарат, пәтер, көлiк құралдары, ғарыш объектiсі, айналымдағы тауар және азаматтық айналымнан алынбаған басқа да мүлiк жатады. Кепілдегі ипотеканы борышкердің иеленуіне, пайдалануына болады, бірақ сатуына, айырбастауына, жоюына болмайды.
Дегенмен қарызданушы мүлікті сату арқылы берешегін толық өтеуді мақсат етсе, банктен рұқсат сұрап, өтініш хатын жазуы қажет. Банк рұқсат берген жағдайда үйді сатуына не айырбастауына болады.
— Банк қандай жағдайда борышкерден кепілге үйін босатуын сұрайды?
— Клиент пен банк арасындағы шартта «Борышкер қарызды қайтармаса, банк осы үйді алады» немесе «Қарызды өтемесе, банк осы мүлік есебінен қарызды өндіріп алады» деп жазылса, аталған жағдайлар туындағанда банк үйді иемдене алады, яғни ҚР Азаматтық кодексінің 317-бабы бойынша қарыз алушы өз міндетін орындамаса, банк баспананы босатуын талап етуге және қарыз соммасын кепіл есебінен өндіріп алуға құқылы.
Әуел бастан банкке мұндай мүмкіндікті азаматтың өзі беретінін ескерген жөн. Сол себепті қарыз алушы банкпен шарт жасамас бұрын екінші жақтың барлық ереже және талабымен мұқият танысып шыққаны дұрыс.
— Банк борышкердің 2 миллион қарызы үшін 15 миллион тұратын баспанасын иемдене ала ма?
— 2 миллион қарызды өтеу үшін 15 миллион тұратын үйді кепілге қою логика тұрғысынан да ақылға қонымсыз. Қарыз беруші мен алушы арасындағы шарт негізінде міндеттемелік қарым-қатынас туындайтын болғандықтан міндетті түрде баланс сақталуы керек.
— Банк қарызданушының кепілге қойған үйін босатуын қанша уақыт бұрын ескертуі қажет?
— Мына нәрсені ескерген жөн. Банк кепілге мүлкін қойған азаматтан қарызы өндніріп алуға асықпайды, себебі бұл оларға да тиімсіз. Сотқа жүгіну банктің де уақытын алады.
Қарыз алушы берешегін өтеуден жалтарып, қоңырауға жауап бермесе, банк сотқа дейінгі шағым жібереді. Сосын банк клиентпен келіссөз жүргізуге тырысады. Сотқа дейін мәселе шешімін таппаса, банк шартқа сүйеніп, сотқа жүгіне алады. Соттың шешімі шыққанға дейін дайындық сатысы, сот отырыстары өтеді. Мұның бәрі — ұзақ процесс. Сот шешімі бір айда күшіне енеді. Осы уақыт ішінде қарызданушы сот шешімін апелляцияға беруіне болады. Алайда борышкер оны да өткізіп алса, сот шешімі заңды күшіне енеді.
Кейін іс сот орындаушысына өтеді. Олар «Атқарушылық iс жүргiзу және сот орындаушыларының мәртебесi туралы» заңның 106-бабының 2-тармағына сәйкес, борышкерді үйден шығару уақытын хабарлайды. Осы заңның 27-бабында хабархатпен шақырту жіберудің тәртібі толық жазылған. Үй иесі бұған да жауап қатпаса, сот орындаушылары үйіне барып, сот шешімі негізінде баспананы босатуын талап ете алады.
Жалпы бұл процесс бір немесе екі жылға созылуы мүмкін. Осы уақыт ішінде қарызданушы банкпен келісім жасауына, қарызды басқаша қайтарудың амалдарын жасауға мүмкіндігі бар. Мысалы, адам қарызын уақытылы төлей алмай жатқанын немесе ауыр жағдайға тап болғанын айтып, ескерту хат жазуына болады. Сөйтіп банк пен клиент арасында келісімге келу рәсімі жүреді, тіпті банк ай сайынғы қарыз мөлшерін әдеттегіден аз төлеуге рұқсат беруі әбден мүмкін. Бұл — практикада бар нәрсе.
Аида Өтесін. Фото жек архивінен
— Қарыз алушы жалғыз баспанасын кепілге қоя ала ма?
— Кез келген құқық саласының өз принципі, қағидасы бар. Оның барлығы мораль және этика нормаларына сәйкес жасалады. Адамның жалғыз баспанасы болса, көп жағдайда банк оны кепілге алудан бас тартады. Бұл жалпы приципке де қайшы келеді. Жалғыз баспанасы бар адам үйін кепілге қойса, жалғыз мүлкінен айырылу қаупі бар. Бұл тараптар үшін де тиімді емес.
— Кепілге қойылған үйде зейнеткер немесе мүгедектігі бар адам тұрса да, банк босатуын сұрай ала ма?
— Кез келген адам тұрғын үйін кепілге қойып, қарызды өтемесе, банк шарт бойынша оны иемдене ала алады. Азаматтың мүгедектігі бар ма немесе зейнеткер ме — маңызды емес. Зейнеткер немесе мүгедектігі бар адаммен ортақ меншіктегі мүлік болса, кепілге қоймас бұрын оның келісімі алынады.
Әрине, балалар, зейнеткер немесе мүгедектігі бар адамдардан үйді босатуын сұрау қатігездік болып көрінуі мүмкін. Дегенмен меншік иесі, қарыз алмас бұрын немесе мүлікті кепілге қоймас бұрын осының барлығын ескеруі қажет.
— Жеке мүлікті кепілге қоймас бұрын нені білу керек?
— Өкінішке қарай, біздің халықтың құқық бойынша сауаты төмен екенін мойындау керек. Адамдар өз құқығы мен міндеттерін дұрыс біле бермейді. Сонымен бірге банкке қарыз алуға барған қарапайым азамат, кәсіпкердің көбі ақша алу үшін банктің қойған барлық талабына көз жұмып, келісе береді. «Ақшаны қайтара алмасам не болады?», «Бала-шағам далада қалмай ма?» деп ойлайтын адам аз. Екіншіден, кейбір қарыз алушы өз міндетін орындамай, банктің, сот орындаушысың хабарламасына жауап бермей, үнемі қашып жүреді. Қарыз берушілер борышкердің туыстарына хабарласып, іздей бастайды. Осыдан кейін қарызданушы өзінің туған-туыстарымен де қарым-қатынасы бұзып алып жатады.
Мұндай проблеманы болдырмаудың бір жолы — міндеттемені орындау. Банктің міндеті — қарыз беру, клиенттің міндеті — белгіленген уақыт бойынша қарызын қайтару.
Өзім банктерді қолдап немесе даттамаймын. Біз бәріміз көрінбейтін жіппен байланғанымызды ұмытпаған жөн. Банк — кәсіп, ақша. Ол мекеме де адамдарға жұмыс беріп отыр. Сондықтан олар да банкрот болмауға тырысады.
Қазақстан заңнамасы жүйелі жасалған, бірақ оны іс жүзінде қолдануда көп мәселе бар. Адамдар өз құқығын білмейді және өзгенің құқығына құрметпен қарай алмайды. Халықтың мұндай мәселені заң жүзінде сауатты бағалап үйренгені дұрыс.
