— Саят, өзіңіз қызмет ететін «Алтын сақа» баспасы бұл жылы балаларға арнап, қазақша 100 кітап шығару ісін қолға алған екен. Осы жұмыс туралы айтып беріңізші, 100 кітап толық шықты ма?
— Мәдениет және спорт министрлігі 2021 жылды «Қазақстанда балалар мен жасөспірімдердің кітап оқуын қолдау жылы» деп жариялады. Біз бұған дейін де «Балаларға арналған кітап шығарумен айналысатын баспа қажет-ақ» деген ойда жүрдік. Әрине, мұндай баспа жетерлік, бірақ олардың кітабы оқырманға жетпей қалып жатыр. Сатылуында проблема бар. Әлі күнге дейін осы заманға сай емес кітаптар басылады. Бүгінгінің баласына 30-40 жыл бұрынғы біреудің балалық шағын оқу қызық емес. Оларға қазіргі заманның өмірін көрсететін кітаптар қажет. Біздің бұл ойымызға министрліктің осы жылды балалар мен жасөспірімдердің кітап оқуын қолдау жылы деп жариялағаны қатты әсер етті. Осылайша, «Алтын сақа» баспасы ашылды.
Сәуір айында жұмысқа кірісіп кеттік. Балаларға арнап ертегілерді, ғибратты әңгімелерді, аудармаларды дайындай бастадық. Кішкентай оқырмандарымызға арнап боямақтар құрастырдық. Сөйтіп түрлі бағыттағы жұмысты қолға алдық. 1 шілдеде астанада 100 кітаптың таныстырылымын өткіздік. Бұл шараға мәдениет және спорт министрі Ақтоты Райымқұлованың өзі қатысты, ал барлық өңірдің мәдениет басқармасы, әкімшілік, кітапхана өкілдері онлайн қосылды. Министр кейін бұл кітаптарды президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың өзіне табыстапты.
Барлық кітап «Балалар әдебиеті жылы» деген логотиппен, «Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі ұсынады» деген жазумен басылды. Қазір бұл кітаптар республиканың түкпір-түкпіріне түрлі сатылу арқылы тарап жатыр. Көпшілігін жастар жазғанын баса айтқым келіп отыр. Кеше ғана өздері студент болған, кейбірі әлі де студент қыз-жігіттер бала кезінен осы саладағы олқылықтарды көріп, орнын толтыру үшін қолына қалам ұстаған. Арасында өз қызметкерлеріміздің де жазғандары бар.
— Министрлік қаражат жағынан қандай да бір қолдау жасады ма?
— Жоқ, кітаптарды шығаруға кеткен барлық шығынды толықтай «Алтын сақа» баспасы көтерді.
— Нарыққа енді ғана еніп жатқан баспаның балаларға арнап 100 кітап шығаруға, бұған қоса, жазушыларға қаламақы төлеуге мүмкіндігі қалай жетті?
— «Алтын сақаға» дейін «Самға», «Шабыт», «Таным» дейтін баспаларымыз болды. Мысалы, «Самға» баспасы мотивация кітаптарын шығарды. «Шабыт» баспасы да жастарға арналаған, сонымен бірге аударма, әдеби кітаптарды шығарумен айналысады. Ал «Таным» баспасы дін мен дәстүрге қатысты кітаптарды басады. Дін істері комитетінің сараптауынан өткен, солар ұсынған кітарды шығарады. Үшеуі де нарықта өзін танытқан баспа. Бұлардың жұмысы бір жүйеге түсіп үлгерген. Іргетасы мықты болғаннан кейін осы баспалардың ізбасары ретінде «Алтын сақаны» аштық.
Бұған қоса, Kitap al дүкеніміз жұмыс істейді. Алматыда үш мекенжайда нүктеміз бар. Кітап дүкенін ашып қойып, құры қарап отырған жоқпыз. Маркетинг жағы да жолға қойылған. Әлеуметтік желіде парақшаларымыз, SMM-маман жұмыс істейді. YouTube-те әр баспаның каналы бар. Қазіргі заман талабына сай жұмыс істеуіміздің арқасында ғана осындай нәтижеге жетіп отырмыз. Қазір көп баспа сапалы кітап шығарады, бірақ оны сата алмайды. Дүкендері жоқ. Қалай, қайда өткізерін білмейді. Көп баспаның әлі күнге дейін Instagram-да қарапайым парақшасы жоқ. Бәріміз осы заман көшіне ілесіп отыруымыз керек.
Kitap al дүкенінің тағы бір ерекшелігі — мұнда кітабы шыққан авторлармен жиі кездесу ұйымдастырамыз. Қазір мұндай іс-шараларды коронавирус пандемиясының өршуіне байланысты тоқтатуға мәжбүрміз. Алайда алғаш ашылған кездері осындай кездесулерді көп өткіздік. Сосын таныстырылымы өтіп жатқан кітап кейіпкерлері дүкен ішінде жүреді. Мысалы, «Алыптың оқиғасы» деген кітап шыққанда динозаврдың киімін киген қызметкерлеріміз жүрді. Бұл балаларға әсер етпей қоймайды. Болашақта қаржы мен уақыт жетіп жатса, кітаптарымыз негізінде ойыншықтар, смартфонға арналған ойындар, мультфильмдер шығару ойда бар.
Қазір қазақ балалары YouTube-те орысша контент көреді. Қазақша контент жоқ деуге болады. Осы себепті YouTube-тен канал ашып, оны тек қазақша жүргізуді қолға алдық. «Теңізге қосылған тамшыдай болайық» деген ниетпен бастап кеттік. Қазір мультфильмдерді, ойыншықтарды қазақша талдап жүрміз. Сонымен бірге өз құндылықтарымызды насихаттау бойынша видеоларымыз бар.
— Бұл контент балаларға қаншалықты қызық болып отыр?
— YouTube-тен канал ашқанымызға 1,5 ай ғана уақыт болды. 600 ғана жазылушымыз бар. Мұның кеңінен таралуына қазақтілді азаматтардың көмегі көбірек қажет болып отыр. Қазір жарнаманың, насихаттың заманы ғой. Әйтпесе, мұны ешкім білмей қалады.
— Бір сөзіңізде басылып шыққан кітаптар арасында қызметкерлеріміздің де еңбегі бар деп айтып қалдыңыз. Жалпы балаларға арналған 100 кітап қалай таңдалғаны жөнінде айтып беріңізші. Кітап санын толтыру керек деп немесе дос-бауыр өтінішімен ортанқол шығармалар да басылып кеткен жоқ па?
— Баспамыздың төрт адамнан тұратын эксперт тобы бар. Олардың бұл салада тәжірибесі, жазу-сызудан хабары мол. Осы кісілермен міндетті түрде бас қосып, оқытып отырамыз. «Бұрынғыдай оқылмайтын кітап шығарудың қажеті жоқ. Сол себепті қазіргі балаларға арналған тәрбиелік, дамытушылық мәні бар кітаптар басуымыз керек» деген талабымызды айтамыз. Бұл — біздің басты принцип.
Бала кітаптарымызды қызығып оқитындай деңгейге жетуі үшін 10-ға жуық иллюстратормен, суретшімен, психологпен жұмыс істейміз. Қанша жерден Жазушылар одағы мүшесі болсын немесе қаншама сыйлық лауреаты болсын, біздің эксперт тобы мақұлдауынан өтпеген шығармалар шықпай қалып жатады. Оның орнына 8, 10 тіпті, 4-класс оқитын балалардың жазғанын басып жатырмыз.
Бақытгүл Бауыржанқызы есімді 4-класс оқушысының керемет ертегісі шықты. Ол ертегілерді ойынан шығара екен. Оның бұл қасиетін студент әпкесі байқап, ертегіні айтқызып қояды екен, ал өзі мұны теріп отырады. Осы туралы біздің электрон поштамызға хат келді. Оқысақ, өте керемет екен. Редакторымыз өңдеп, кітап етіп шығарды.
Жуырда «Ертегі әлеміне саяхат» деген байқау өткіздік. Бұл байқауда жас бойынша ешқандай шектеу қойылмады. Жазира Ахметова, Есей Жеңісұлы сияқты ақын-жазушылар қазылық етті, осы азаматтар алғы сөзін де жазып берді. Өте жақсы ертегілер түсті. Олардың арасынан да таңдаулылары кітап болып басылып жатыр. Біріктіріліп, жинақ болып та шықты.
Баспа алғаш ашылғанда суретшілер жағынан көп проблемаға кезіктік. Қазір балаларға арнап сурет салатынның көбі — орыстілділер. Оған Ер Төстік туралы қазақша кітап берсек, оны бірден оқып, сала алмайды. Суретшінің салуы керек тұсын қазақ тілінен орысшаға аударып, қолына ұстатамыз. Суретті салғаннан кейін де кемшіліктер көп болады. Кейде шашы сары, көзі көк болып кетеді. Оның бәріне ескерту жасап, өзгертіп отырамыз. Бірақ бұлай қай уақытқа дейін жалғасады? Осылайша, суретке ебі бар жастарды екі-үш ай бойы өзіміз оқыттық.
— Осы кітаптар ішінен қай шығармаларды ерекше атар едіңіз?
— «Алтын сақа» баспасы шығарып жатқан кітаптарды байқасаңыз, деңгеймен оқыту бар. Мысалы, бастауыш класс оқушысына «Менің атым Қожа» повесін толықтай оқу қиын. Ал осы повестің ең қызық сюжетінен 4 бет беру артық етпейді. Есесіне, бала осындай шығарма бар екенін біліп жүреді. Қызығып жатса, әрі қарай өзі ізденіп, оқып алады. Біз «Менің атым Қожаның» үзіндісін бастық.
«Ұлттық мереке» деген кішкентай ғана, 8-9 беттен тұратын кітап бар. Бір бала теледидардан домбыра тартып жатқан адамды көріп, атасына «Маған да домбыра әперіңізші, мен де осылай ән салғым келеді» дейді. Атасы «Домбыра сұрайтын баладан айналасың ғой, туған күніңде міндетті түрде әперемін» деп жауап береді.
Ертеңгісінде әжесі Наурыз көже, бауырсақ пісіріп жатыр екен. Әжесі мұның бәрін ұлттық мерекеміз — Наурызға дайындап жатыр. Осы мерекеге немересін де ертіп апарады. Бір қараса, мұнда күрестен сайыс болып жатыр екен. Бірінші орын алған балаға домбыра сыйлайды. Домбыраға қатты қызыққаны соншалық, немересі өзінен екі жас үлкен баламен күресіп, оны жеңіп шығады. Бұл әңгімеде ұлттық құндылықтарымызды, спортты, өнерді насихаттау бар. Осының бәрі кішкентай ғана әңгімеге сыйып тұр. Осы арқылы кітап тәрбие құралы бола алады.
Нұрай Қабылдың «Өсер ұрпаққа өнеге» деген кітабын ерекше айтар едім. Бұл кітап оқиғасында бір бала үйіне жүгіріп келе жатады. Әжесі немересіне бұрын жау келе жатқанда үйге қарай жүгіретінін, қазіргідей бейбітшілік заманында үйге жүгірмей кіру керек екенін айтып, түсіндіреді. Бала мұны білмеген екен, әжесінен естіп, келесі жолы үйге жүгірмей кіреді. Сосын атасы немересіне нан не себепті ас атасы екенін, оның қандай еңбекпен келіп жатқанын түсіндіреді.
Аян және Темірлан есімді қызметкерлеріміз өзі сұранып, мектепке барып, 27 оқушысы бар бір класты 6 ай бойы зерттеп, әр баланың мінезін түсініп, комикс дайындады. Қазір Шымкенттегі «Жебе» студиясы комикс суреттерін салуды бастап кетті. Осылайша, әр салада бағымызды сынап көріп жатырмыз. Бізге комикс те, ертегі де, әңгіме де, боямақ та, жұмбақ та, жаңылтпаш та керек болып тұр.
— Сонда бүгінгінің баласы тек ұлттық құндылық туралы оқуы керек пе? Ал гендер теңдігі проблемасын көрсететін, ЛГБТ өкілдері шешіміне құрметпен қарауды түсіндіретін, қазақтан басқа ұлтты да өзімен бірдей көруге тиіс екенін ұғындыратын шығармалар қажет емес пе?
— Жоқ, керек емес. Бала санасы өте тұнық. Оған мұндай нәрсені бермеуіміз керек. Кейін өзі тұлға болып қалыптасқаннан кезде түсініп алады. Әр жастың өз ерекшелігі бар. Енді еңбектей бастаған балаға «Неге жүгіре алмайсың?» деп айту дұрыс емес. Біз енді жан-жағын тани бастаған балаға мұндай нәрсені тықпалап қайтеміз?
Қазір ата-ана мен бала арасында қарым-қатынас азайды. Ата-ананың уақыты жоқ, смартфоннан бас алмайтын болды. Әке-шешесі осылай отырған соң бала да соны қайталады. Біз көбіне материалдық жағына көбірек көңіл бөліп кеттік. Ал баламыз кіммен дос, оны не қызықтырады, бұл жағына мән беруді қойдық. Баламен тең дәрежеде сөйлесуіміз керек. Кейде оны өзімізден асырып отыруымыз қажет. Ал біз кішкентай адаммен сөйлесіп отырғандай оны өзімізден төмен санаймыз. Бала өзін өзгелермен тең ұстағанда ғана ашылады, сырын айтады.
Бала эмоциясын шынайы көрсете алуы керек. Жылайтын жерде жылауы, күлетін жерде күлуі қажет. Біз робот емес, адам тәрбиелеп жатырмыз. Өмірдегі бақытсыздықтар да эмоциямызды тежеп, үнемі өзімізді тыйғаннан болып жатыр. Артист, журналист болам дейтін кей балаға ата-анасы қарсы шығады. Сол себепті баланың өзіне таңдау жасатуымыз керек. Өзімнің екі балам өлең жазады, бірақ сендер мұны әрі қарай дамытып, осы саланы таңда деп ықпал еткен жоқпын. Өздеріне қалдырдым. Ұлым химияны таңдап, мұнай саласында қызмет етіп жүр. Ал қызым «Есеп және аудит» мамандығын таңдады.
— Қазіргі балалар әдебиетінде қандай шығармалар жазылмай жүр?
— Бізде қиял-ғажайыпты дамытатын, фэнтези жанрындағы шығармалар әлі қатты дами қоймады. Жастардан осы саланы дамытады деп көп үміт күтемін. Бұл жанрды 30 жасқа дейінгі азаматтардың жазуына мүмкіндігі көп. Өйткені 50-60 жастағы жазушылар бұл заманның соқпағына түсіп, бейімделе алмай жатыр. Олар кітап жазу деген осы екен деп бала кезде көргенін, білгенін ғана жазып беріп отыр. Ал заман дамып жатыр, біз Z ұрпағына жұмыс істеуіміз керек. Оларға қиял-ғажайыпты, ғарыш туралы, сол жақтағы өмірді көрсететін, бір заманнан келесі дәуірге өтіп кететін шығармалар қажет.
Қазіргі балалар кітаптардан да планшет, смартфон, самокат сияқты өзіне таныс дүниелерді көргісі келеді. Бұрынғыдай орақпен шөп ордым деген қазіргі балаға қызық емес, өйткені орақтың не екенін білмейтін балалар бар. Оның орнына «Самокатпен көшеге шығып, қыдырып жүр едім, бір кезде құлағы жараланып қалған мысықты көріп, оған иіліп, көмектеспек болдым» деп әңгімені өрбітіп жіберуге болады.
— Балалар мен жасөспірімдердің кітап оқуын қолдау жылы осы салаға қатысты қандай проблемалар шешілуі керек деп ойлайсыз?
— Осы жылға 200 миллионнан астам қаражат бөлінді дегенді естіп, таңғалып жатырмын. Сегіз ай өтіп кетті, енді төрт айдан соң жыл аяқталады. Жыл бітіп жатқанда ақшаны игеру керек екен демей, шынайы жұмыстар істелсе екен деймін. Кітап шығарумен ғана проблема шешілмейді ғой, түрлі байқау өткізуге тиіспіз. Өйткені танылмай жатқан қаншама талантымыз бар. Ал байқау жарияланып, қазылар алқасы әділ бағаласа, кенжелеп дамып жатқан комикс, фэнтези бағыттары жанданар еді.
Көшелерде, билбордтарда балалар жазушыларының суретін іліп тастасақ, артық емес. Бұған мүмкіндік бар ғой. Балалар жазушылыраның жарнамасына, насихатына көп мән беруіміз керек.
Балалар әдебиетінің мультфильмсіз де, киносыз да дами қоюы екіталай. Қазақ әдебиетінде бір-бір мультфильмге, спектакльге сұранып тұрған шығармалар көп-ақ, бірақ, өкінішке қарай, режиссерлар мұны іздеп жатқан жоқ, керек қылып жатқан жоқ.
