Ұлттық алдын алу тетігінің жұмысы нәтижесінде осындай бірқатар жағдай анықталды. Осылайша, 2020 жылғы тамыздағы жағдай бойынша ҚР Адам құқықтары жөніндегі уәкіл Эльвира Әзімованың атына 97 өтініш түсті, ал 2019 жыл бойынша мұндай жалпы 83 өтініш жазылған еді.
Жалпы, осы жылдың алғашқы 8 айы ішінде адам құқықтары жөніндегі уәкілге құқықбұзушылық туралы әртүрлі өтінішпен 705 рет хабарласқан (былтыр 1090 шағым түсті). Айта кетейік, уәкілге азаптауды қолдану туралы өтініштер Қазақстанның пенитенциарлық жүйесінің мекемелерінде жүрген адамдардан басым түседі. Сотталғандар адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сақтау қағидаттарын бұзатын мәселелердің тұтас кешеніне шағымданады.
Түскен өтініштердің ішінде антисанитарияға, ар-ождан және діни сенім бостандығын шектеуге, білікті медициналық көмектің жеткіліксіздігіне, еңбек құқығын бұзуға, гендер белгісі бойынша кемсітуге, тамақ, киім және аяқкиім сапасына қатысты шағымдар бар.
Оған қоса, бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеу шарттарының тым милитаризациялану практикасына байланысты өтініштер де бар. Бұл әскери казармалық атрибутиканы қолдануда, тұтқындардың марш құрылысында, оларға қатысты әскери командаларды ұсынуда көрінеді.
Бірқатар шағым бас бостандығынан айырылған азаматтарға қатысты қатыгездікке қатысты болды. Тіпті науқастарға қатысты зорлық-зомбылық қолдана отырып, санкцияланбаған тінту, ұрып-соғу және қорлау да бар. Барлық алынған өтініштің қорытындысы бойынша тексеру жүріп жатыр, уәкілетті органдардың атына хаттар дайындалып, кейбірі жолданды.
Сотталғандардың бұл өтініштері БҰҰ-ның Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенциясының бұзылуы туралы белгі береді, біздің еліміз — оны сақтауға міндеттеме алған қатысушы мемлекет.
Жоғарыда аталған Конвенцияға Қазақстан мен ратификацияланған Факультатив хаттама бойынша құқықтардың бұзылуының алдын алу мақсатында жабық мекемелерде ұсталатын азаматтарға бару үшін ұлттық деңгейде бір немесе бірнеше орган әрбір қатысушы мемлекетінде құралады. Қазіргі уақытта Қазақстанда Азаптауларға қарсы ұлттық алдын алу тетігі (ҰАТ) тұрақты жұмыс істейді, оның нәтижесінде уәкілетті органға түскен сотталған адамдардың көптеген өтініші анықталды және жеткізілді.
Айта кетейік, тұтқындардың бәрі әкімшілік тарапынан жасалған санкциялар мен жазалар туралы қауіптерге байланысты түрме режиміне шағым жіберуге шешім қабылдай бермейді, өйткені олардың өтініштері қандайда бір жолмен пенитенциарлық мекемелер басшылығының инстанциясынан өтеді.
ҰАТ азаптауларды және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлерін анықтау және алдын алу мақсатында жабық мемлекеттік мекемелерді қоғамдық бақылаудың бір түрі санайды.
ҰАТ жұмысына тартылған сарапшылардың міндеті – адамдарды қоғамнан оқшаулау орындарына үнемі бару және олардағы адамдардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуына мониторинг жүргізу. Мұндай мекемелердің қатарына түрмелерден басқа тергеу изоляторлары, полиция учаскелері, наркологиялық диспансерлер, жетім балаларға арналған денсаулық сақтау ұйымдары, қарттар мен 1, 2 топтағы мүгедектігі бар адамдарға арнайы әлеуметтік қызмет көрсету орталықтары жәнет.б. жатады.
ҰАТ қатысушыларының құрамына Адам құқықтары жөніндегі уәкілден басқа, азаматтардың құқықтарын, заңды мүдделерін қорғау жөніндегі қызметті жүзеге асыратын қоғамдық бақылау комиссиялары мен қоғамдық бірлестіктердің қазақстандық азаматтар арасынан іріктелетін мүшелері, заңгерлер, әлеуметтік қызметкерлер, дәрігерлер кіреді. Бұл ұйымның мандатымен қамтылған әрбір мекемеге құрамында төрт қатысушы бар ҰАТ тобы келеді. Жыл сайын ҰАТ қатысушылары 500 мекемеге барады.
ҰАТ қатысушылары алдын ала болудан кейін қорытындылар мен ұсынымдарды тікелей мекеменің атына жібереді, сондай-ақ арнайы есептер дайындайды.
Осылайша, адам құқықтары жөніндегі уәкілге жыл сайын адам құқықтарын қорғау және бұзылған құқықтарды қалпына келтіру жөніндегі уәкілетті органдардың атына ұсынымдар мен өтініштерді талдау және әзірлеу үшін ҰАТ қатысушыларының 500-ге дейінгі есептері қарауға түседі.
Дегенмен барлық ұсыныс уәкілетті мемлекеттік органдардың қолдауына ие бола бермейді. Мәселен, кейінгі жылы ұсынылған ұсынымдардың бір бөлігі ғана іске асырылды: Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті 48 ұсынымның 10-ы орындады, 19 ұсыным орындалып жатыр, 19 ұсыным қолдау таппады.
ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің деректері бойынша 2019 жылы ҚР ҚК 146-бабы бойынша СДТБТ-да азаптау туралы қылмыстар үшін 86 қылмыстық құқықбұзушылық тіркелген. 2020 жылдың 5 айында бұл бап бойынша Қазақстанда 131 қылмыстық құқықбұзушылық тіркелді. 2020 жылдың 3 айында өзгелерді азаптағаны үшін 16 адам сотталды. 2020 жылдың 3 айында өзгелерді азаптағаны үшін сотталған полиция қызметкерлері – 1, ҚАЖК қызметкерлері – 10, бұрын сотталған адамдар — 5.