Томат пен баклажан бойында минералдық тұздар, органикалық қышқылдар, витамидер, ферменттер болуы себепті – олардың тағамдық, дәмділік және диеталық қасиеттері өте жоғары болып келеді, сондықтан оларды көп пайдаланады.
Томат мәуелерінен томат-паста, томат шырынын, көкөніс салатын дайындайды, оларды консервілейді, тұздайды, сондай-ақ жас күйінде де пайдаланады. Айта кету керек, томаттарды теплицаларда өсіріп, жыл бойына жас өнім алып тұруға болады.
Баклажанның әлі пісіп болмаған, 30-40 тәулік мәуесін, олардың дәні әлі ашық қоңыр түске еніп бола қоймаған күйінде пайдаланылады. Баклажанның қоректік бағалығымен қатар өсімдік қасиеттері де бар. Баклажан жегенде қандағы холестерин азаяды.
Томат (қызанақ) – қазір ең көп таралған, сүйкімді көкөніс (алқа тқұымдасы), бұл дақыл Европаға XVI ғасырда ғана әкелінді.
Шыққан жері – Оңтүстік және Орталық Американың тропиктік аудандары, онда бұл өсімдік біздің дәуірімізге дейінгі V ғасырда белгілі болған. Томат дақылын бірінші болып испандықтар әкеліпті, ал итальяндықтар оған “помидор” – “алтын алма” деп екінші ат беріпті және де Европада оны ұзақ уақыт экзотикалық әсемдік өсімдіктер ретінде (гүлдерінің әдемілігі мен мәуесінің ашық түсінен) бағалаған немесе дәрі-дәрмек ретінде пайдаланған.
Томат мәуелерінің витаминдерге (С витамині лимон мен апельсиндегімен бірдей деуге болады) байлығымен ерекше бағалы. Оның үстіне томатта В1, В2, РР витаминдері, темір, фосфор тұздары бар, әсіресе калий көп. Қант 1,6%-6,4% дейін, органикалық қышқылдардан – лимон қышқылы (0,3-1,7%), сүт және алма қышқылдары бар, ал қымыздық қышқылы картоптегіден, қызылшадағыдан, капустадағыдан аз. Органикалық қышқылдардың болуы арқасында қанның сілтілік резерві көбейеді. Томат мәуесінде калий тұзы мен биязы клетчатка көп болғандықтан, оны жұрттың бәріне, әсіресе зат алмасудың бұзылуына байланысты жүрек-тамыр жүйесі ауруларына шалдыққандарға ем ретінде ұсынады.
Витаминдердің көптігіне байланысты томатты бағалы диетикалық азық қатарына жатқызуға болады. Томат шырыны өте пайдалы – 1 стакан шырын А және С витаминдеріне деген тәуліктік қажеттіліктің жартысын қамтамасыз етеді. Жас томат шырынында ішектегі ашу, шіріту процестерін басатын күшті фитонцидтер сақталады, шырын асқазан сөлінің секрециясына әсер етеді, жүрек қызметін жақсартады, әсіресе, арықтау қажет болған кезде, қоспа шырындары: алма, асқабақ, лимон (арақатысы 2:4:2) шырындарына араластырып ішеді.
Томат өз елінде – көп жылдық мәңгі жасыл өсімдік, әрбір жапырақтың қойнында сабақ-бұтақшалар қалыптасады, олар ылғалды топыраққа тисе болды, тамырланып, қалың көп сабақты бұта түзейді. Егілгенде бір жылдық дақыл ретінде өсіріледі. Сабақтары тоқтаусыз жоғары ұзара өседі.
Томат температураны өте қатты таңдайды. Температура 150С-ден төмен болса, өсімдік гүлдемейді, ал температура 80С-ден төмен болса, өсуін тоқтатады. Томат әсіресе, топырақтың ылғалдылығын өте қажет етеді, өйткені қуатты тамып және жер үстіндегі жүйелері мен көптеген мәуелерін тез қалыптайды. Жерде ылғал аз болса, тоиат өсуін тоқтатып, гүл шанақтары мен мәуесін тастайды. Ал мәуелері пісіп келе жатқан кезде топырақтың ылғалдылығы тез өзгерсе, онда олар жарыла бастайды. Ауаның ең қолайлы ылғалдылығы 45-65%. Ылғалдылық тым жоғары болса, гүлдер нашар тозаңдайды, жапырақтар құба дақты, бактериялық дақты және басқа да ауруларға, ал мәуелері фитофтораға шалдығады. Ауа ылғалдығының тез өзгеріп тұруы мәуелер төбесінің шіруін күшейтеді.
Томат күн сәулесінің күшті болуын қажет етеді, томат үшін ең қолайлы жер – жеңіл, жақсы жылынған және шіріндіге бай қаратопырақ. Томат өсімдігі топырақтан көптеген қоректі элементтерді сіңіреді. Ең алдымен калийді, содан соң азотты қабылдайды.
Көшетті отырғызар алдында 0,5-1% бордос ерітіндісімен бүркиді, сонда ашық жерде өсімдіктің жапырақтар мен мәуелер ауруларына төзімділігі күшейеді.
Томатты бұрын капуста, қияр және бақша өсімдіктері, пияз егілген жерлерге еккен жақсы. Томатты бұрыш, баклажан, темекі, картоп еккен жерге егуге болмайды, өйткені оларда, томат сияқты алқа тұқымдас өсімдіктерге жатады, солардың ауруларына, солардың зиянкестері арқылы ауруларға шалдығады.
Солтүстікте олар қышқылдау, оңтүстікте тәттілеу болып келеді. Томатты гүлдеп тұрған кезде 20 мг 1 литрге қойылтылған янтарь қышқылымен бүрку оның бойындағы құрғақ заттар мен қантты көбейтеді.
Көк, әлі пісіп жетпеген томат мәуесінде улы алколоид соланин болады, бірақ мәуелер пісіп жетілген кезде олар түгелге дерлік жойылып кетеді.
Томаттың сорттары өте көп, олар ерте (көктеуден өнім жинауға дейін 95-120 тәулік), орта мерзімде пісетіндер (110-130 тәулік) және кеш пісетіндер (120-150 тәулік) болып бөлінеді.
Баклажан -жаздың аяқ кезінде әр алуан көкөністердің ішінде нәрлігі және шипалылығы жағынан басқалардан кем түспейтін өсімдіктердің бірі баклажан, оның шыққан жері Үндістанның тропик аудандары, оны сол жерлерде біздің дәуірімізге дейінгі уақыттан көп бұрын дақылға айналдырылған. Европаға орта ғасырда әкелінді.
Мәуелерінің басты қасиеті-калии тұздары көп;оларда, сондай-ақ, 3℅шамасында қант, клетчатка, пектин заттары, В1 витамин топтары,С витамині (15мг℅дейін), каротин, кальци мен фосфор тұздары бар. Баклыжандарды атеросклероздың сақтандыру және оны емдеу ушін пайдаланады, өйткеніол холестринді азайтуға әсер етеді. Ал мәуелерінде калии тұздарының көп болуы жүрек жұмысын күшейтеді, организімнен сұйықтықты шығаруға мүмкіндік береді.
Баклажан томат жататын тұқымдасқа жатады, бұл да бір жылдық дақыл. Сабағы тікенекті ағаштанған. Жапырақтары үлпілдек-қалақша немесе тұтас,жасыл немесе күлгін түсті. Тамыр жүесі онша тереңде емес.Мәуелері-2-11 ұялы жидек, шар тәрізді, алмұрт тәрізді, немесе целиндр тәрізді, көбіне ақ болады, піскен кезде қоңырқай сарғыш немесе қызғылт түске енеді. Жұмсағы ақ немесе жсылдау.
Баклажандар томаттанда гөрі жылыны көбірек қажет етеді. Тұқымдары 13о-14оС-де көктейді, ал ертерек көктету үшін температураны 20-25оС көтеру керек. Көшет еккенде қоректі құмыраларды пайдаланған жөн, өйткені көшіріп тігуді, қайта отырғызуды көтермейді, тамырлары зақымдалса, қалпына тез келмейді.
Жеміс салу кезеңінде температура 20оС-ден төмендесе, жемістің бітуі мен өсуі тоқтайды, 15оС-де гүлдер мен жатынедар түседі. Жоғары температура да қолайлды емес, өйткені 34оС және ауа құрғақ не ылғалдылығы 35℅-тен төмен болса, жатындар түсіп, өсімдік ауруларға шалдығады. Баклажандар топырақтың, ауаның ылғалдылығын қажет етеді. Ауаның арақатысты ылғалдылығы 60-70℅болуы керек, топырақ ылғалдылығы жеткіліесіз болса, гүл шанақтары түсіп қалады. Помидорлар сияқты, баклажан да салқын сумен суаруды қаламайды. Баклажандар жарықты әсіресе гүлдей бастаған кезде өте қажет етеді, жарық жеткіліксіз болса, гүл шанақтары түсіп қалады. Көшетті қысқа, 10-12 сағыттық жарықта өсіру қажет, бұл өсімдікдің өсуін 10-35 тәулікте тездетеді.
Картоп сияқты, баклажандарды да колорад қоңызы зақымдайды. Онымен күресу жолы – хлорофосты немесе қоңыздың келер алдында хлорлы калииді, суперфосфатты 10-15 тәулік аралатып, екі рет бүріккен жөн болар. Бұлай бүрку өсімдікті фосфорлы калиймен тамырдан тыс үстеп қоректеудің орнына жүреді. Ал жеміс салу кезінде азотты көбірек кекрек етеді.
Деликатес – жемісі тез піседі, қысқарған алмұрт тәрізді қарақоңыр- күлгін түсті.
Қарбыз – Көптеген халықтың сүйікті тамағы. Шыққан жері- Оңтүстік Африкадағы Судан,Калахари және Намибия шөл даласы, ол жерлерде қарбыз қопалары кездеседі
Қарбыз суреттері Көне Египет перғауындарының мазарларынан табылған.
Х ғасырда Қытайда және Азия елдеріне, кейінірек Европаға әкелінген.
Қарбызда организмдегі көптеген фзиологиялық процестерді реттеп отыратын заттар бар. Қаннтың мөлшері жағынан қарбыз анананастан, жүзімнен, алмұрттан кем түспейді. Онда клетчатка мен гемицеллюлоза, пектин заттары, қант, Свитамині, каротин, В1,В2,РР витаминдері, фолии қышқылы, калии, натрий,кальций тұздары, сондай-ақ магний темір, күкірт және аса құнды амин қышқылы бар.
Қарбызда темірдің мол болуы оны қант аздықты емдеуге болады. Фолий қышқылы қан жасауға араласып, рак ауруының басталуына кедергі болады. Қарбыз – Құрқұүлақ, бүйрек, бауыр ауруына қарсы, жүрек қызмктін жақсарту, организм тонусын көтеру үшін профилактикалыфқ жіне емдік дәру. Бүйрек, бауыр ауруларына, семіздікке қасиеті бар. Халық медицинасында қарбызды сары ауруды емдеуге қолданылады. Қеарбыз дәндерінен жоғары сапалы май алады;дәндерінле 14-19℅ қант болады. Қарбыз дәндері қан тоқтатуға және ішек құртына қарсы әсер етеді.
Қарбыз – асқабақ тұқымдас бір жылдық шөп тектес өсімдік, сабағы көлбей өседі. Тамыр жүйесі тарамдалып, топырақтың терең қабатына кетеді;жапырақтары мен сабағы мықтап түктенген, бозарған дағы болады. Жапырақ қолтығынан мұртшалар, ал жоғарғы бөлігінен – гүлдер шығады. Аналық гүлдер басты өркеннің ұшына және бірінші реттегі өркендерде орналасады.
Қарбыз – жылыны сүйгіш өсімдік. 15-160С-де тұқымдары өне бастайды. Сепкеннен кейін 8-9 тәулікте көктейді.
Қарбыз күн сәулесін талғайды, күншуақты күндер көп жерде өнімді де көп береді. Қуаңшылыққа аса төзімді. Тек оңтүстік аудандарда ғана оны суарып өсіреді, бірақ онда да жемістері сол сорттың әдеттегі көлемінің жартысындай болғанда, суаруды тоқтатады.
Қарбызды бұрын көп жылдық шөптер, дәнді дақылдар, ал көкөністерден – пияз, капуста, тамыр жемістілер егілген жерге еккен жөн. Жақсы жылынатын, жеңіл, құнарлы қаратопырақты және қызыл-қоңыр топырақты жерлерде қарбыз жоғары өнім береді. Аңызақ соғатын аудандарда қарбызды биік сабақты өсімдіктер (жүгері, күнбағыс, ақжүгері) ықтырмалары арасына егеді, олардың бір-бірінен қашықтығы 16-20 см болу керек. Фосфор-калий тыңайтқыштарын енгізу жемістердің пісуін тездетеді және олардың қанттылығын арттырады.
Тұқым топырақ 10 см тереңдікте 120С-дейін жылынған кезде себіледі. Тегінде, 3-4 жыл бойы сақталған тұқымды сепкен жөн. Себер алдында тұқымды екі сағат бойы 40-500С-де қыздырады.
Қарбыз жер үстінде үлкен болып өседі, оны 70X140 см, 140X140 см, 140X210 см және 210X280 см схемасымен егеді. Оны 3-5 см тереңдікке егу керек. Зиянкестермен және аурулармен күресу маңызды орын алады. Сымқұртқа қарсы дәндерге ГХЦГ дусты себеді. Ал, әсіресе оңтүстік аудандарда анағұрлым қауіпті бақша биттеріне қарсы өсімдікке 40%-ті фосфамид (Би-58) немесе 30%-ті карбофос бүркеді. өрмекші кенесіне қарсы өсімдікті 20%-ті кельтанмен өңдейді. Қарбыз жапырақтарын сақа құрт-құмырсқалар мен шыбын-шіркейлер жіне бақша қызыл қоңыздарының балапан-құрттары зақымдап тастауы мүмкін. Ондай зиянкестерге қарсы 80%-ті хлорофоспен не 20%-ті метафоспен өсімдікті өңдейді.
Жемістің піскендегін жеміс сабағы мұртшаларының қурағанынан, қарбыздың ерекше жылтырауынан, шерткенде не сәл қысқанда қатаң дыбысына қарап анықтайды. Қарбызды жинап алғаннан кейін 2-3 ай сақтауға болады.
Қарбыздың Қазақстанда аудандастырылған сорттары: Багаевский мурашка – жемісі ірі, тұтас салмағы 4-5 кг, ақшыл-жасыл торқабықты, кұңгірттеу реңді келеді. Жұмсағы қызғылт-қызыл, биязы түйірлі, тәтті. Орташа мерзімде пісетін сорт, вегетациялық кезеңі 95-100 тәулік.
Мраморный – жемісі шар тәрізді, тегіс, салмағы 3-4 кг. Ақшыл-жасыл түсті, суреті сирек қоғырқай жасыл дақты жағындыны жаға салғандай. Жұмсағы шымқай қызыл немесе қызыл-күрең, биязы, түйірлі, шырынды, тәтті. Вегетациялық кезеңі – 92-108 тәулік.
Роза Юга-Востока – жемісі шар тәрізді, салмағы 2,5-3,6 кг. Үстіңгі жағы сегменттелген, тегіс. Түсі ақшыл-жасыл; суреті – жалпақ, қоңырқай-жасыл, түсін бүркеп тұрған дәрлік шайылған жолақтар. Жұмсағы шымқай-қызыл, түйірлі, шырынды, тәтті. Вегетациялық кезеңі 78-83 тәулік.