Қазіргі уақытта Қазақстанды әлемдік бірлестік нарықтық экономикасы бар ел ретінде таниды. Тәуелсіздікке қол жеткізген қысқа тарихи кезеңде Қазақстан жаңа алдыңғы технологияларды пайдаланып, әлемдік өркениетке ықпалдаса отырып, экономикада алға қарай үлкен қадам жасады. Еліміздің әлеуметтік-экономикалық даму келешегі анықталды. Бұл мәнде қоғам өмірінің жаңа сапасының негіздерін қалайтын және өте маңызды фактор, экономикалық қуат және еліміздің ұлттық қауіпсіздігі базасы болып табылатын қазіргі білім беру жүйесінің, адам капиталының ролі мен мәні қоғамдық даму деңгейінің белгілері ретінде арта түседі.
Қазақстанда білім беру жүйесінің жұмыс істеуі үшін қажетті заң шығару базасы құрылды. 2007 жылдың 27 шілдесінде қабылданған Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы қазіргі заман идеялары мен принциптеріне негізделеді, әлемдік білім беру прогресінің даму бағытын ескереді.
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Қазақстан халқына Жолдауында «Біз қазақстандықтардың ел болашағының тұтқасын нық ұстауы үшін «Қазақстан-2050» Стратегиясын қабылдадық» — деп атап өтті [2].
Қол жеткізген тәуелсіздігіміз 1991 жылы Қазақстан Республикасы алдына маңызды бір міндет қойды, ол – әлемдік қауымдастыққа кіру, ал отандық білім беру жүйесіне қойылған міндет – халықаралық білім кеңестігімен үйлесу. Осыған орай білім беру саласындағы мемлекеттік саясат алға қойылған мақсаттар аясында заңнамалық базаны, басқару жүйесін және білім беруді қаржыландыруды реформалау бағытында жүзеге асырылды.
Қазақстандықтардың білім алуға тең құқығы көбінесе ұлттық білім берудің құқықтық базасына және моделіне байланысты. Бәсекеге қабілетті білім беру жүйесін құру – біздің алдымызға қойылған жаһандық міндет, өйткені біз күшті, гүлденген Қазақстанды құру үстіндеміз. Қазақстан Республикасының 2007 жылдың 27 шілдесіндегі «Білім туралы» Заңы дәл осы мақсатқа бейімделген.
Ол қандай жаңалықтарды қамтиды, еліміздің озық, ілгерінді дамуы үшін өміріне қандай үндеулер енгізеді? Ең алдымен, оның құрылымының өзі үр жаңа білім беру ортасын құрудың концептуалды идеясымен алдын ала белгіленіп қойған. Білім әрекетінің субъектілері, олардың құзіреттері, құқықтары, міндеттері және білім алушылардың, олардың ата-аналарының және басқа да заңды өкілдердің жауапкершілігі жеке тарауда көрсетілген. Педагогикалық қызметкердің статусын анықтау маңызды жаңалық болып табылады. Білетініміздей, заңда ондай түсінік болған емес. Онда мемлекеттік билік субъектілерінің құзіреттері жазылған және білім беруді басқарудың мазмұны нақты ашылып көрсетілген. Қазақстан Республикасы Президентінің құзіреттері жеке бапқа алғаш рет жазылған. Бұған Елбасымыздың білім беру жүйесіне көп көңіл аударатындығы себепші болды. Мұнымен қоса, білім берудің дамуына байланысты көптеген шаралар Президентіміздің бастамасымен және патронаты арқылы қолданылады. Демократиялық қоғамды құру тікелей басқаруды жүзеге асырмас бұрын, реттеу инструменттерінің үлкен таңдауын ұйғарады. Осыған байланысты әсер етудің шынайы тұтқалары мұқият талданып, «Білім беру жүйесіндегі мемлекеттік басқару» атты дербес тарауға бөлінген.
ҚР Заңы техникалық және қызмет атқарушы еңбектің жаппай мамандықтары бойынша ғана емес, сирек мамандықтар бойынша да кадрларды дайындау үшін әлдеқайда қолайлы құқықтық өріс қалыптастырады. Бұған дейін айтып өткеніміздей, білім берудің жаңа деңгейі – ортадан кейінгі білім енгізілді. Бұнда оқу бағдарламалары гуманитарлық мамандықтар бойынша қызмет көрсету және басқару еңбегінің кіші мамандарын дайындауға бағытталған. Ережеге сәйкес, бұл бағдарламаларды игеру мерзімі бір-екі жыл. Білім берудің жинақтаушы кредиттік жүйесіне негізделген жоғарғы және жоғарғы оқу орнынан кейінгі білім (бакалавр – магистр –PhD докторы) кадрларының үш сатылы моделі заңнамалық түрде бекітіледі. Бұл Болон декларациясының ережелеріне және халықаралық стандарттарға сай.
ҚР «Білім туралы» Заңын қабылдау 41-заңнамалық актіге өзгертулер мен қосымшалар енгізуге әкеп соқтырды. Мысалы, педагогикалық этиканың міндеттері мен нормаларын бұзғаны үшін педагогикалық қызметкер жауапқа тартылуы мүмкін. Бұл жауапкершілік шаралары көбінесе педагогикалық этика нормаларын бұзған үшін; білім беру саласындағы заңнамамен ескерілген ата-аналардың өз міндеттерін тиісті орындамағаны үшін; білім беру ұйымы жетекшісінің өз міндеттерін лайықты атқармай, оның салдарынан білім алушылар мен қызметкерлердің денсаулығына шамалы зиян келгені үшін; лицензиялық талаптарды және мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандарттарын бұзғаны үшін 5 – 50 еселі айлық есептік көрсеткіш түрінде қарастырылатын айыппұлдарды ескеретін 20-1 жаңа тарауымен толықтырылған Қазақстан Республикасынаң «Әкімшілік құқық бұзушылықтар» Кодексіне енгізілген.
Өз кезегінде, қоғамдық қарым-қатынас жүйесіндегі өзгертулер білім беруге әсерін тигізеді, жаңа тарихи кезеңдердің талаптарына мобильдік және сәйкес жауап қайтаруды талап етеді және жалпы экономиканың даму қажеттіліктеріне сай болуы керек.
Күрделі талқылаудан соң ғылым және ғылыми кадрларды дайындау сияқты бірқатар мәселелерді қозғайтын 2011– 2020 жж. арналған Білімді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Бағдарламада құрылымы, мазмұны, басқарылуы және қаржыландырылуы бойынша дамыған елдер қатарына енгізу мәселесі алға қойылды.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қаулысымен бекітілген 2010 жылдың 7 желтоқсанындағы ҚР «Білім туралы» Заңынан соң отандық ғылымды дамыту және оның нәтижелерін жүзеге асыру үшін үлкен мүмкіндіктер беретін «Ғылым туралы» Заң қабылданды.
Қазіргі уақытта Қазақстан өзінің индустриялық-инновациялық дамуының белсенді сатысына қадам басты. Ол ғылым саласының қазіргі экономикалық жағдайларға бейімделуімен сипатталады. Бұл нормативтік-құқықтық база арқылы реттелетін ғылымды дамытуды ұйымдастырушылық, кадрлық, инфрақұрылымдық және қаржылық қамтамасыз етуді түпкілікті өзгертуге әкелуі тиіс.
Ұлттық және әлемдік экономикада орын алатын интеграциялық процестер ЖОО бәсекеге қабілеттілігін жүзеге асыруда білім беру сапасының басымдық роліне әкеледі. Сондықтан Қазақстанға тек қана білікті мамандар ғана емес, қуатты зерттеу, білім беру және ғылыми-өндірістік кешен болып табылатын элиталық университеттер қажет.
Қазақстан ғылымы дамуының негізгі бағыттары анықталды. Бұл технологиялардың дамуына бағытталған инвестицияларды қолдау; ғылымды қолдау үшін жеке секторды көтермелеу; ғылым саласына қажетті қызметтерді қолдау; білімге қажетті ғылым мен технологияларды қолдау; күрделі зерттеулердің сапасын арттыру.
Қазақстан жекеменшіктің әртүрлі формаларының ғылыми ұйымдары арқылы көрінетін маңызды ғылыми-техникалық әлеуетке қабілетті екенін айта кеткен жөн. Ғылымды құрылымдық реформалау шеңберінде академиялық ғылыми мекемелер қатарын алдыңғы қатарлы жоғары оқу орындарымен біріктіру көзделеді. Еліміздің Президенті инновациялық-білім беру консорциумдарын құруға тікелей көмек көрсетуді тапсырды. Алдыңғы қатарлы университеттер негізінде ғылыми және қолданбалы зерттеулерді жүргізу үшін жоғары технологиялар топтастырылатын болады. Бұл университеттерге инновациялық университеттер статусы берілетін болады.
Жобалар мен бағдарламаларға тәуелсіз кәсіби баға беруді қамтамасыз ететін ұлттық ғылыми-техникалық сараптама орталығы құрылып жатыр. Білім Министрлігінің бағалауы бойынша ғылымды басқарудың жаңа жүйесі ғылыми жобалар мен бағдарламаларды қарастыру рәсімін жеңілдете түседі. Шешімді ғылыми бірлестік қабылдайды, бұл оның дұрыстығын арттырып, зерттеулердің сапасы мен өзектілігін арттыруға мүмкіндік береді.
Бұдан басқа, «Мемлекеттік сатып алулар туралы» Заң нормаларын қолданбастан мемлекеттік бюджет есебінен гранттық, бағдарламалық-мақсатты қаржыландыру қаражатынан жүзеге асырылатын ғылыми зерттеулерді жүргізу бойынша жұмыстарға, қызметтерге ие болу мүмкіндігі беріледі.
Мемлекеттік саясаттың ғылым саласындағы негізгі принциптері келесі:
1) еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұлттық мүдделеріне және ұзақ мерзімді мақсаттарына сәйкес ғылыми және ғылыми-техникалық дамудың басым бағыттарын таңдау және ынталандыру және оларды жүзеге асыру үшін ресурстарды жұмылдыру;
2)ғылым және техника бойынша мемлекеттік тапсырыстарды жасау және орналастыру;
3) ғылыми және ғылыми-техникалық әрекет саласында ғылыми, ғылыми-техникалық және инновациялық әрекеттердің, кәсіпкерліктің және нарықтық инфрақұрылымның басқа да формаларын дамыту үшін қажетті экономикалық жағдайларды жасау;
4) Қазақстан Республикасының ұлттық артықшылықтарын жүзеге асыруды қамтамасыз ететін деңгейде мемлекеттік бюджеттен ғылыми зерттеулерді қаржыландыру және басқа дереккөздерден ғылыми зерттемелерді жүзеге асыруға атсалысу;
5)ғылымның, ғылыми-техникалық зерттеулердің, өндірістің және білімнің ықпалдасуы;
6)ғылымның және ғылыми-техникалық әрекеттің ең басым бағыттары бойынша жоғары білікті кадрларды дайындау;
7) ғылымды ұйымдастырудың және басқарудың демократиялық формаларын дамыту, сонымен қатар, ғылыми-техникалық саясатты қалыптастырудағы және жүзеге асырудағы мемлекеттік органдардың, ғылыми ұйымдардың және ғылыми қоғамдастықтың өзара әрекеттестігін іске асыру;
8) экологиялық қауіпсіздік талаптарын есептеу;
9) халықаралық ғылыми және ғылыми-техникалық ынтымақтастықты дамыту;
10) ғылыми-техникалық ақпаратты таратудың еркіндігі және ғылыми-техникалық жетістіктерді насихаттау;
Бұл білім берудің жаңа сапасына серпіліс, ғылым мен инновацияның дамуындағы серпіліс. Зерттеу университеттері категориясын енгізу өте маңызды болып табылады. Олар Үкімет бекіткен және жоғары деңгейдегі ғылыми зерттеулерді және олардың нәтижелерінің тәжірибеге айналуын қолдайтын арнайы мақсатты бағдарламалар бойынша дамитын болады. Осындай университеттер үшін өз ішінде ғылымның дамуы ғана емес, сонымен қатар, ғылыми ұйымдармен – ҒЗИ және Орталықтармен тиімді өзара әрекеттестік және зерттеуді коммерциялау міндетті талаптардың бірі болып саналады.
Өзара әрекеттестік дамуының тағы бір нүктесі – ашық типтегі ұлттық зертханалар мен инженерлік бейіндегі зертханалар. Енді олар жаңа деңгейде қолдау көріп, базалық қаржыландыруға ие болады.
Негізінде осындай зертханалар жұмыс жасайтын ЖОО жетекшілерінің міндеті – олардың жұмысын жаңа құраммен толтыру, магистранттар мен докторанттарды дайындауда және ғылыми зерттеулерді жүргізуге тиімді пайдалану.
Білім және ғылым жүйесіндегі реформалар Қазақстанды әлемдегі алдыңғы қатарларға шығару мақсатымен және қазақстандық ұлттың болашағын қамсыздандырып, әрбір азаматқа лайықты өмір қамтамасыз етуге арнайы жасалынған.
Студенттердің құқығы мен міндеттері
Студенттік өмір – әлеуметтік-демографиялық, шығармашылық түрде дамыған топ, жастардың прогресшіл бөлігі, жеке тұлғаны әлеуметтендірудің ерекше фазасы. Аумақтық шоғырланумен үйлесімдегі жалпы қызмет студенттерде мүдделерінің ортақтығын, топтық сана-сезім, өзіндік субмәдениет пен өмір салтын тудырады. Әлеуметтік психологиялық қауымдастық шынайыландырылады және саяси, мәдени-ағартушылық пен тұрмыстық студенттік ұйымдардың қызметімен бекітіледі.
Адам құқығы – жеке тұлғаның бөлінбес бостандығы мен құқығы, ол әркімнің тумысынан жазылған. Адамның және азаматтың негізгі құқықтары мен міндеттері Қазақстан Республикасы Конституциясында берілген, бұл адамның және азаматтың конституциялық мәртебесін құрайды, ол барлық қалған салалық құқықтық мәртебелерге негіз болып табылады. Қазақстан Республикасы Конституциясының 2-бөлімінде адамның және азаматтың құқығы мен бостандығы танылып, оған кепілдік беріледі. Адамның және азаматтың құқығы мен бостандығын жүзеге асыру басқа тұлғалардың құқықтарын бұзбауы, конституциялық құрылыс пен қоғамдық адамгершілікке қастандық жасамауы керек. Адамның құқығы мен міндеттері Қазақстан Республикасының барлық азаматтарына, шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғаларға арналады.
Адамның барлық құқықтары – азаматтық (жеке), саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени құқықтарға бөлінеді. Азаматтық (жеке) құқыққа: өмір сүру құқығы, жеке тұлғаның қасиеттері, жеке басына қол сұғылмау және жеке өмірі мен мекен-жайына қол сұғылмау, жүріп-тұру және тұрғылықты жерін таңдау еркіндігінің, ар-намыс еркіндігінің, ұлтын таңдау және қатынас тілін таңдау еркіндігінің құқығы жатады. Берілген құқықтар мен бостандықтар мемлекеттің азаматтар ісіне араласу шегін бекітеді және адамның мемлекетпен өзара қарым-қатынасындағы автономиялылық дәрежесін анықтайды.
Саяси құқықтар мен бостандықтар: сөз және сенім бостандығы, бейбіт жиналыстар мен ассоциациялар еркіндігі, мемлекетті басқаруға тікелей де, сондай-ақ, өкілдер арқылы араласу құқығы. Берілген құқықтар азаматқа қоғамның саяси өміріне және саяси жүйенің негізгі элементі ретінде мемлекет қызметін басқаруға белсенді араласуын қамтамасыз етеді.
Экономикалық құқықтар: еңбек ету құқығы, жекеменшік құқығы, кәсіпкерлік қызмет құқығы, ереуіл жасау құқығы, уақытылы еңбекақысын алу құқығы. Экономикалық құқықтар адамға шаруашылық қызметінің нәтижелері мен негізгі факторларын еркін меңгеруін қамтамасыз етеді, адам құқықтарының барлық негізгі түрлерін жүзеге асырудың экономикалық негізі болып табылады.
Әлеуметтік құқықтар: әлеуметтік қамтамасыз ету, медициналық қызмет көрсету құқығы, жұмыссыздық, ауру болған жағдайда қамтамасыз етілу құқығы. Құқықтардың осы түрі қазіргі кездегі экономикалық дағдарыс жағдайында ерекше маңызға ие болып келеді.
Мәдени құқықтар: білім алу құқығы, мәдени құндылықтарға қол жеткізу құқығы, шығармашылық құқығы, қоғамның мәдени өміріне еркін араласу құқығы, шығармашылық құқығы, ғылыми прогресс пен олардың практикалық қолданысының нәтижелерін пайдалану құқығы. Мәдени құқықтар адамның рухани дамуын қамтамасыз етеді, бұл қалған барлық құқықтарды қоғамның басқа мүшелерімен және қоғаммен, әрі тұтас мемлекетпен өзара пайдалылық тұрғысынан жүзеге асыруға қажет.
Адамның және азаматтың барлық құқықтары мен бостандықтары өзара байланысты және адам құқықтарының екі немесе одан да көп категорияларына бір мезгілде жатуы мүмкін. Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары халықаралық құжаттармен және ұлттық заңдармен бекітілген, жеке тұлғаның құқықтық мәртебесінің негізінде жатыр. Жеке тұлғаның құқықтық мәртебесінің нормативтік актілерінде формальды түрде бекітілген ақиқаттық кепілдік жүйесімен қамтамасыз етіледі.
Адамның негізгі құқықтары халықаралық-құқықтық құжаттардың бір қатарында бар және оған кепілдік берілген. Олардың ішінде: Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясы 1948 жылғы, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық факт 1966 жылғы, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының адамның құқықтары мен негізгі бостандықтары туралы Тұжырымдамасы 1995 жылғы және басқа да құжаттарда берілген.
«Білім туралы» Заңның аталған бабының 1-тарауы келесі жағдайды анықтайды: Қазақстан Республикасының азаматтары, Қазақстан Республикасында тұрақты тұрып жатқан шетелдіктер мен азаматтығы жоқ тұлғалар білім ұйымдарын және білім алу түрін қабылдау шарттарына сәйкес таңдауға құқығы бар.
Білім алушылар мен тәрбиеленушілер Қазақстан Республикасы Үкіметі бекіткен тәртіпте төмендегідей құқықтарға:
— мемлекеттік білім стандарттарына сәйкес сапалы білім алуға;
— жеке оқу жоспарлары бойынша білім алуға;
— оқу жоспарларына сәйкес балама курстарды таңдауға;
— қосымша білім қызметтерін алуға, өз бейімдері мен қажеттіліктеріне сәйкес ақылы негізде білім алуға;
— білімді ұйымдастыруды басқаруға қатысуға, бір оқу орнынан басқасына, бір мамандықтан басқасына немесе оқу түрінің бірінен екіншісіне қайта кірісу және ауысуға;
— білім ұйымдарында ақпараттық қорларды тегін пайдалануға;
-оқулықтармен, оқу-әдістемелік кешендермен, оқу-әдістемелік құралдармен қамтамасыз етіледі.