Ауыз қуысы, ондағы мүшелер жұтқыншақ, өңеш, асқазан, жіңішке ішек, ток ішек, бауыр, ұйқы безі, асқорыту мүшелері болып табылады. Бұл мүшелердің атқаратын қызыметі: асты шайнау, қорыту, ұсақтану, сору, сіңіру. Ас қорыту мүшесі бас, мойын, көкірек, құрсақ, жанбас бөліктері жатады. Адамның бас және мойын бөлігінде ауыз қуысы, жұтқыншақ өңештің біраз бөлігі орналасқан, ал қалған бөлігі көкірек бөлігіндегі өңештің негізгі бөлігі, ол құрсақта асқазан, ұлтабар, құрсақ қуысында ас ішек, бауыр, ұйқы безі, ол жамбас қуысында тік ішек орналасады.
Ауыз қуысы — ас қорыту жолының алғашқы бөлігі. Ауыз (грекше stoma) осындай стомотология деген ұғым білдіреді. Ауыз қуысының қабырғалары сүйекті және бұлшық еттерінен құралған. Ауыз қуысының жоғарғы жағын таңдай, төменгі жағын тіл және жақ сүйек бұлшық еттері, екі бүйірінен ұрт бұлшықеттері, алдыңғы жағынан ауыз қуысының саңылауын жабатын ерін, ол арт жағынан жұтқыншақ қуысы немесе тамақ тесігі шектейді.
Ерін – шеңберлі ауыз бұлшық еттері ол астыңғы және үсті ерін болып бөлінеді. Қан тамыры өте жиі және беткі бөліктерін. Анық көрінетіндіктен ерін қызарып тұрады.
Ұрт— сырт жағы терімен, іш жағынан сір қабатпен қаптаулыц боллады. Бұлардың аралығында ұрт бұлшық еттері орналасқан тері мен ұрт бұлшық еттер аралығында май заттары жиналады.
Таңдай – алдыңғы бөлігі қатты, ол артқы бөлігі жұмсақ болып келеді.
Қатты таңдай – бас сүйектегі таңдай сүйек. Қатты таңдай қалың, тығыз, сір қабатпен қапталып, сүйек қабығына тұтасып кетеді.
Жұмсақ таңдай – бұлшық еттер негізінде түзіліп оны сір қабатпен қаптайды. Жұмсақ таңдайдың ротаңғы бөлігінде салбырап көрінетін “кішкене тіл” және артқы жағында “таңдай пердесі” болады. Адам жұтынған кезде жұмсақ таңдайдың бұлшық еттері жиырылып таңдай процесі жоғары көтеріледі де жұтқыншаққа жабысып, жұтқыншақ пен мұрын жұтқыншақ арасын бөледі. Бұл тамақ жентегі ауы қуысыныцң өңешке қарай өтеді.
Тіл – қимылдап тұратын бұлшық етті мүше. Тіл шайнаған кезде тамақты қозғап дәм сезу немесе сөйлеу қызыметін атқарады. Тіл де 3 бөлікке бөлінеді.
1.Артқы бөлігі көмейге бекінген – тілдің түбірі.
2.Ортаңғы бөлігі – денесі.
3.Алдыңғы бөлігі – тілдің ұшы және жоғарғы бетінің тілді үсті деп атайды.
Тілдің үстіңгі бетін майда бүрлер немесе емізектер қаптайды. Емізектер тілдің үстінде және екі бүйірінде өте көп. Емізектер 4 түрге бөлінеді.
А) жіп тәрізді – бұл тілдің алдыңғы бөлігінде орналасқан.
ә) Саңырау құлақ тәрізді — тілдің жиегінде орналасқан.
Б) Буылдық тәрізді- тіл бөлігінің аралығында орналасқан.
В)жапырақ тәрізді – тілдің айнала жиегінде орналасқан. Бұлардың 3 –і дәм сезу, жіп тәрізді — жалпы сезу қызыметін атқарады.
Сілекей бездер – майда және ірі бездер болып бөлінеді. Ірі бездердің өзі 3 түрге бөлінеді.
1.Тіл асты сілекей безі –ауыз қуысы түбірінде, тілдің астында жатады. Оның салыстырмалы 5 гр, сілекей жолдары тілдің астына және тілдің асты қатпарына майда тесіктер арқылы ашылады.
2.Алқым сілекей безі немесе жақ асты безі — майының жоғарғы ьбөлігінде жақ асты шұңқырында, жақ тіл асты бұлшық еттерін қоршай орналасады. Салмағы 15 гр без.
3.Шықшыт сілекей безі – ең ірі бездің салмағы 30гр пішіні үшбұрыш. Бұл құлақ қалқанының алдында тері астында, ұртқа қарай созылып жатады, ол шайнау бұлшық еттерінің біраз бөлігін жауып тұрады. Бездің сыртынан қатты шандыр қаптайды, ұзындығы 5-6 см.
Ауыз қуысындағы үлкенді кішілі бездер қызметі барынша 3 топқа бөлінеді:
1.Сір бездері (шықшыт) – сұйықтық бөледі.
2.Сілекей безі (таңдай тіл арты) таза сілекей бөледі.
3.Аралас безі (ерін, ұрт, азу, тіл алды, тіл асты, жақ асты) аралас сұйықтықтар бөледі.
Нәрестенің ауыз қуысы кішкентай, оның кіре берісі иек арқылы ғана бөлінеді. Нәрестенің еріні қалың болады, оның ішкі кілегей қабатында өзіне сорылып жабыстыра алатын емізік шіріні орналасады. Сондықтан нәрестенің аузынан анасының емшегі оңай шыға қоймайды. Нәрестеде таңдайы анық көрінеді ал 1 жаста шықырынан шығып тұрады да 16 жасқа келгенде толық жетіледі.Нәрестелерде тілі қысқа, жалпақ, қалың, баяу қозғалады.Сондықтан тілі аузына толық тұрады. Нәрестенің ему кезеңінде сүт тістері жарып шығады.Нәрестенің сілекей бездері нашар жетіледі. 4-айдан кейін ғана тез өсіп екі жасқа жеткенше ұзағынан көлденеңіне қарай шығады.
Тіс –ауыз қуысындағы үстінгі және астыңғы жақ сүйектеріндегі тіс ұяларында орналасады.Тістің даму кезі 7-аптадан бастап эпителий және дәнекер ұлпаларынан пайда болады. Тістің сүйектен айырмашылығы тіс тозған сайын бірнеше рет ауысады. Тіс сүйек тәрізді бұлшықетпен жалғаспайды тіс ұясына қазықша қадалып, қимылсыз орналасады. Тістің атқаратын қызметі тістеп, үзіп алу, қырқу, жырту, шайнау, кеміру сондай-ақ сөз сөйлеугеде қатысады. Тістер сүт тісі және тұрақты тіс болып екіге бөлінеді.
Тұрақты тіс 32 болады,оның жоғарғы жақ сүйекте16, төменгі жақ сүйекте16 тіс орналасады. Тіс қатарында аттарына қарай 8-тіс олардың 2-і күрек, 2-сүйір, 2-ші кіші азу, 3-ші үлкен азу тіс деп аталады.
Оның формуласы мынадай болады:
Жалпы алғанда 8-күрек тіс, 4-сүйір тіс, 8-кіші азу тіс, 12-үлкен азу тіс барлығы 32 азу тіс.
Үлкен азу тістің 3-сін “ақыл тіс ” дейді.Ол тістердің ең соңында 12-26 жас аралығында шығады. Кей –кейде ақыл тістер мүлде шықпай қалады. Бұл кезде адам тістерінің біртіндеп азайып бара жатқанын аңғартады. Бала тіссіз туады. 6-айға толғанда тіс жара бастайды ал екі жасқа толғанда толық жетіледі.
Сүт тістер- бірінші шықққан 26 тісті сүт тістер деп атайды. Оның 2-күрек тіс, 1-сүйір тіс, 2-азу тіс болады.Бұл жерде кіші азу тіс және ақыл тістердің жоқтығын байқаймыз.Себебі, 6жастан-13 жас аралығында сүт тістері біртіндеп түсіп, орнына тұрақты тістері өсіп шығады.
Зат және энергия алмасу дегеніміз — бұл организмге сыртқы ортадан әрі түрлі заттардың келіп түсуі, олардың қорытылуы және өзгеруі, құралған ыдырау өнімдерінің шығарылуы. Мұның үстіне организмде оның тіршілік қызметін сипаттайтын көптеген әр түрлі химиялык, электрлік, термикалық және механикалық құбылыстар байқалады. Зат алмасу мен энергияның пайда болуы бірінен-бірі бөлек алынып қаралмайды. Өйткені олар белгілі материя мен энергияның сақталу заңы бойынша жүреді.
Балаларда зат алмасу ересектерге қараганда әрқашанда жоғары болады, әрі бұның өзі бір топтағы балалардың өзінде де тұрақты болмайды, өйткені ол организмнің өсуі мен дамуына және нерв жүйесінің жай-күйіне тығыз байланысты.
Зат алмасудың күшейетін және баяулайтын кезі болады, ол жылдың әр мезгілінде -өсу процесінің арту және баяулауына байланысты. Жаңа туған нәрестелерде зат алмасу қарқынды түрде өтеді, ал төменгі класс оқушыларында ол әлдеқайда баяу, бірақ бұл процесс жыныстық кемелдену кезеңінде күрт артады. Ересектердегі зат алмасу дене күшінің жұмсалуына, сондай-ақ денсаулықтың жай-күйне байланысты өзгеріп отырады. Зат алмасудың реттелуі. Организмдегі зат алмасу екі жолмен жүреді: нервтік және гуморалдық. Аралық мида (гипоталамус) белок, май, көміртегі және су-тұз алмасуды басқаратын учаске болады.
Зат алмасудың гуморальдық жолын қарын асты безінен қан алып келген инсулиннің әсерімен глюкозаның гликогенге айналу мысалынан көруге болады.
Қалқанша бездің ауруы зат алмасуын бұзады, ал жануардың ойдағыдай жұмыс істеп тұрған безін алып тастау зат алмасуды күрт төмендетеді, организмді ауыр зардаптарға ұшыратады.
Эндокринді бездер қызметінің күшеюі немесе нашарлауы мидың-эфферентті импульстеріне байланысты болып келеді яғни, заталмасудың гуморальдық реттелуі орталық нерв жүйесі арқылы қадағаланады. Мәселен, шартты түрдегі қоздырғыштармен тәжірибе жасағанда оттегін пайдалану 100—150% артады, ал өкпенің ауа айналымы тыныштық кездегіден екі есе көбейеді.
Зат алмасудың шартты рефлекс арқылы реттелуіне жарыс өткенге дейінгі (бірнеше сағат, кейде бірнеше тәулік бұрынғы) спортшының жай-күйі мысал бола алады. Организмде бірқатар өзгерістер байқалады, оттегін пайдалану мен көмір қышқыл газын бөлу артады, дененің температурасы көтеріледі.Белок алмасу. Балалардағы азоттың оң балансы.Организмде белоктар клетканың басты құрылыс материалы болып табылады. Ферменттер мен гормондарды құрай отырып олар организмде өтіп жататын процестерді реттейді, қорғаныш қызметін атқарады, организмнің түрі мең өзіндік айырмашылығын анықтайды.
Организмде белоктар энергетикалық роль атқарады (1 г белок 4,1 ккал береді). Олардың полипептид және амин қышқылдарына бөлшектенуі, сондай-ақ сіңуі және организммен шығарылуы (несеп, нәжіс түрінде) үздіксіз жүріп отырады. Сондықтан организм (әсіресе, дамып келе жатқаны) белокпен үздіксіз қамтамасыз етуді талап етеді.
Организмге түсетін белоктың мөлшеріне денсаулық, дененің дамуы және жұмысқа деген қабілеттілік тығыз байланысты, сондай-ақ жас балалардың ақыл-ойының дамуы да тікелей белокқа байланысты болып келеді. Организмңің белокпен жеткіліксіз камтамасыз етілуі ауыр зардаптар мен сырқаттарға душар етеді. Әдебиеттерде балалардың белокқа деген сұранысы туралы біріңғай пікір жоқ болса да, СССР Медицина Ғылымдары Академиясының Тамақ институтының мәліметтері бойынша белоктық тәуліктік нормасы 4—7 жастағы баланың 1 кг салмағына 3,5 г, 8-ден 12-дейін — 3 г, 12-ден жоғарыдағыларға — 2—25 г құрауға тиіс.
Организмге түскен және шығарылған азоттың қатынасына карап, азот балансы (тепе-теңдігі) туралы тұжырым жасауға болады.Егер организмге түскен азот организмнен шығарылған азоттан гөрі көп болса онда бұл байланыс дұрыс деп есептелінеді. Осындай белок синтезінің ыдыраудан көбірек болуы балалық шақта байқалады (туылғаннан оганизмнің өсуі тоқталғанға дейін). Егер де шығарылған азот түскен азоттан көп болса, яғни организмдегі бөлінген белок синтезделгеннен көп болса, онда азоттың теріс байланыста болған ол кейбір сырқаттар кезінде, ашыққанда, сондай-ақ құнарлылығы кем асты пайдаланғанда кездеседі.
Организмнің азотты пайдалануы әрқашанда тағамның сипатына (қатты, жұмсақ, ыстык, суық), ондағы белоктың санына және сапасына (сүт, ет, өсімдік) тәуелді болады.
Құрамына организмге кажетті барлық амин қышқылдары, былайша айтқанда, алмаспайтын амин қышқылдары лейцин, изолецин, валин, метионин, лизин, фенилаланин, гистреонин, триптафан және басқалар кіретін белоктар бағалы белоктар деп аталады. Тағамда осы амин қышқылдарының бірі болмаса айналулар мен ауытқуларға әкеп соғады. Мәселен, тәжірибе жасалынып жүрген жануарлардың рационында лизин жоқ болса, онда олардьщ өсуі токтап, салмағы тәмендейді, валин болмаса, нерв жүйесінде жүретін процесстер тепе-теңдігі бұзылады: триптофан болмаған жағдайда өсу мен зат алмасу процестері бұзылады.
Құнарлы белоктар жануарлар өнімдерінен алынған азықтарда (ет, сүт, балық, жұмыртқа) болады. Құнарсыз белоктарда организмге кажетті амин қышқылдары болмайды. Оларға мәселен, өсімдік белоктарының көпшілігі, жануарлар белогынан — желатин жатады. Бұл белоктарда амин қышқылдарын алмастыратын заттар бар, яғни олар организмде түзіле алады. Мәселен, тирозин фенилаланинды алмастыра алады.
Құнарсыз белоктардан тұратын өсімдік өнімдері бала организмі үшін өте кажет. Сондықтан құнарсыз белоктарды оқушылар тағамынан шығарып тастауға болмайды. Мектеп жасында жануарлар және өсімдіктер белогының арақатысы — 3:1, ересектер үшін 1:1.
Балалардағы май алмасудың ерекшеліктері.Майлар организмде негізінен энергиялық материал ретінде пайдаланылады, сондай-ақ организмнің аса маңызды тіршілік процестеріне қатысады, иммунитеттің жай-күйінің ойдағыдай болуын қамтамасыз етеді. Олар А, Д, Е, К витаминдерінің көзі болып табылады. 1 грамм май бөлшектенген кезде 9,3 ккал энергия береді. Ішекке сіңген кез келген май негізінен лимфаға және өте аз мөлшерде қанға түседі.
Жануарларды таңбаланған көміртегі және фосфор арқылы емдеу тәжірибесі олардың тікелей тері астындағы май тканіне (клетчаткаға), бауырға, шарбы майға және организмнің басқа да деполарына түсетінін керсетті. Егер организмге, әсіресе, балалар организміне май түспейтін болса, олардың организмі энергетикалық материалдарға көбірек мұқтаж болғандықтан бұл деполар арықтап кетеді. Мәселен, өмірінің бірінші жылын-да нәресте тәулігіне денесінің 1 кг салмағына 7 г, ал 4 жаста — 3,5—-4 г дейін, төменгі класта оқыған кезде — 2,5—2 г, 10 — 12 жаста 1,5 г, ересек кезде — 1 г май алуға тиіс.
Бала тамағындағы май сапасының ерекше маңызы бар, жалпы балалар үшін сүт майын тұшытылмаған сары май) пайдаланған жөн. Бір жасқа дейін емшек сүтінің майы 94— 38% дейін, ал қолдан тамақтандырғанда 85% дейін сіңеді.Артық майды организм пайдаланбайтындықтан ол қанның және басқа сүйықтардың қышқылдылығын арттырады, тәбетті төмендетеді, семіртеді, ал кейде ішек-қарын жолының бұзылуына себепкер болады. Сондықтан оны нормаға сай берген дұрыс. Балаларға өсімдік майын бермей қоюға болмайды. Оларда өсуге, терінің, қызметін жақсартуға, кандағы холестринді азайтуға ерекше жағдай жасайтын қанықпаған жоғары май қышқылдары (линол, линолен және арахид) болады.Қандағы холестериннің аз болуы орта жас пен қартайған шақта атеросклероздың алдын алу үшін аса маңызы зор.Өсімдік майлары сары майлар сияқты 97—98% сіңіріледі. Организмде майдың кез келген түрінің шамадан тыс көп болуы май деполарында жинақталады.Организмдегі майдың қышқылдануы («күюі») көміртегінің мөлшеріне тікелей байланысты. Көміртегі жетімсіз болса процесс аяғына дейін жүрмейді де, толық қышқылданбаған май организмге пайда келтірмейді.
Балалардағы көміртегінің алмасуы: Көміртегінің — энергияның негізгі көзі (Г г 4,1 ккал береді) және организмдегі пластикалық материал болып саналады. Олар ас қорыту жолында көптеп бөлшектенеді де 90—98% сіңіріледі.
Көміртегіне деген сұраныс тәулігіне 1—3 жаста — 157 г, 7— 11 жаста — 297 г, 15—18 жаста — 470 г. Бұл ересектің нормасына (500 г) жакын. Орта есеппен дене салмағының 1 килограмына 10—15 гр келеді.Төменгі класс оқушыларының қанындағы глюкозаның мөлшері — 0,8—01%, яғни ересек адамның нормасына тең дерлік.Бірақ астағы қанттың аса мол болуы оның қандағы құрамын
50—70, тіпті 100% дейін көбейтеді. Бұл алиментарлық (тағамдық) молаю немесе гликемия деп аталады. Бұлардың сәбилерге онша зияны жоқ. Себебі оларда көміртегі алмасуы жоғары болып келеді.
Ересектердегі 0,15—0,16% көлеміндегі гликемия глюкозоурия туындатып, несепте қанның пайда болуына әкеліп соғады.
Бөлшектенбеген және ащы ішекке сіңбеген қанттың біраз бөлігі тоқ ішекке өтеді де, онда ол аши бастайды, Мұндай жағдайда ашу көміртегінін қосындысына байланысты: егер онда екі түрлі көміртегі болса (мысалы сүт пен қызылша қанты немесе картоп крахмалы мен қара бидай көміртегі) онда ашу процесі баяулайды, Мұны балаларды тамақтандыруды ұйымдастыру кезінде есте ұстау керек.
Балалар (оның ішінде-мектеп оқушылары да) тамақпен бірге тек кана жеңіл сіңірілетін көміртегінің: глюкоза, қант крахмалды ғана емес, сонымен бірге бөлшектенбейтін — клетчатканы да алуға тиіс. Егер алғашқылар энергия көзі ретінде қажет болса, клетчатка ішектің жиырылып-созылуын күшейтуші ретінде қажет.
Ауыз суға қойылатын гигиеналық талаптар
Су алмасу. Су мен минералды заттар (тұздар, қышқылдар, сілтілер) энергия көзі болып табылмайды. Өзара тығыз байланысқан олар организмде өтетін көптеген физиологиялық процестерде ерекше орын алады. Су барлық химиялық өзгерістер өтетін орта болып табылады. Қан мен тканьдер сұйықтығының осмотикалық қысымын ұстап тұруда судың (электролиттердің құрамдас бөлігі ретінде) ролі өте зор.
Сонымен бірге су мен онда еріген минерал тұздар тканьдерді өсу процесінде заттарды синтездеуге белсене қатысады.
Судың негізгі мөлшері организмдегі клеткалардың ішінде, ішінара — клеткааралық кеңістікте және қан плазмасында болады. Клетка ішіндегі су мен клетка сыртындағы судың ара-қатынасы 3:1 құрайды. Төменгі класс оқушысы организмінің суға деген сұранысы салмағының 1 кг-на — 50—60 мл-ден ке леді, яғни жалпы 1350—1400 мл. Орта есеппен мектеп жасында бұл цифр 1600—1700 мл дейін ұлғаяды да ересектер нормасына сәйкестенеді. Мұның үстіне дененің салмағы мен жыныстың да
маңызы бар (ұлдардың суға деген сұранысы қыздарға карағанда жоғары).
Организмге түскен су тері астындағы май кабатында, бұлшық еттерде және бауырда — яғни, организмнің су «деполарында» сақталады. Бауыр суды қандағы су деңгейін реттеп отыратын лимфатикалық жүйеге аударады. Организмнің суға деген сұранысы тамаққа байланысты. Қабылданған судың мөлшері артқан сайын оны бүйректің, терінің, тыныс алу кезінде өкпенің шығаруы жоғарылайды. Жоғары калориялы ас және ауа температурасының көтерілуі де тері мен өкпе арқылы суды шығаруды көбейтеді.
Суды аз мөлшерде қабылдау организмдегі клеткааралық алмасуды бұзады, терінің түрі мен көзге көрінетін кілегейлі қабықшалардың түсін өзгертеді, баланы тез шаршатып, шөліркетеді.Су алмасу гипоталамус (аралық ми), эндокринді бездер (гипофиз, бүйрек үсті безі) және түтікше капиллярлар жүйесі арқылы реттеледі, олардың жұмысын ми қабығының үлкен жарты шаралары үйлестіріп отырады.
Организмдердегі тұздардың мөлшері, олардың түзілуі және шығарылуы тамақпен бірге пайдалануға ғана емес, сондай-ақ олардың судағы құрамына да байланысты. Организмдегі минералды тұздардың тепе-теңдігіне балалардың жасы мен жеке баcының жылдың әр мезгіліндегі ерекшеліктері де әсер етеді.Организм үшін химиялық элементтердің (фосфор, күкірт, хлор, калий, натрий, магний), микроэлементтердің кобальт, йод, бром, фтор, никель, марганец және басқалар), сондай-ақ организмге аспен бірге енетін витаминдердің де маңызы аса зор.
Мектепті сумен қамтамасыз ету гигиенасы. Су және балалар ауруы.Сумен қамтамасыз ету гигиенасы. Мектепті сумен қамтамасыз ету жергілікті су көздері немесе орталық су құбырлары (қалалық, поселкалық, колхоздық) арқылы жүзеге асырылады. Жергілікті су көздеріне құдықтың барлық турлері мен бұлақтар жатады. Майда құбырлары немесе шахталы құдықтар олардың анағұрлым жетілген түрі болып табылады.
Майда құбырлы (бұрғылы) құдықтардың бірқатар гигиеналық артықшылықтары бар. Олардьщ қабырғаларынан жоғарыдан келетін cу өтпейді. Ауыз су таза, минералдық тұздарға бай, тереңнен алынады, суды насоспен тарту оның былғануына жол бермейді.
Шахталы құдықтардың қабырғалары ағаштан, табиғи тастардан, қыш немесе бетон сақиналардан өріледі. Мұндай кұдықтар шаң-тозаң түспес үшін кақпақпен жабылады. Құдықтың орнын оған қар, жаңбыр, ағын сулар түспейтін жерден таңдайды. Сонымен бірге құдықтың айналасындағы тереңдігі 1,5—2 м, ені 1 м жердегі сазды мұқият таптайды. Бұл ағын және қар суын сіңдірмейтін тапталған бөгесін болып табылады. Бөгесіннің үстін (одан 100—150 см ендірек етіп) ағашпен, асфальтпен немесе бетонмен (судың ағыны күшті болуы үшін) еңістеу етіп жабады.
Шахталы кұдықтардан суды кұбыр арқылы алу гигиенаға сай келеді, алайда шынжырға тас қып бекітілген шелек арқылы тартуға да болады.Жергілікті су көздерін пайдаланған кезде ауыз су үшін арнаулы фонтан-бөшкелерді пайдаланған жөн. Шелек немесе күріжкені пайдалану тазалық талаптарына сай келе бермейді.Су орталықтан қамтамасыз етілген жағдайда мектепке ауыз суға арналған фонтан орнатқан дұрыс. Бұл жағдайда инфекция жұқпайды.
- Витаминдердің қажетті мөлшері. В, витамині (тиамин). Ас қорыту, жүрек, жүйке жүйесінің қызметіне өте қажет. Ол белок, май, комірсу алмасуына қатысатын ферменттердің қүрамына кіреді, өсу мен даму, жүрек, қан тамырларының ішкі мүшелердің қызметінің нервтік реттелуіне қатысады. Бұл витамин ішкен тамақта болмаса, не жеткіліксіз болса адам «бери-бери» (аяғын сүйретіп басу) немесе полинефрит деген сырқатқа ұшырайды. Ең алғаш Иңдокитайда, Филиппин аралдарында және Жапонияда осындай науқастар байқалған. Бүл күрішті қабығынан тазартып тағамға пайдаланғанның нәтижесі екені анықталған. Кейін күрішті қабығымен пісірген тағамды жегеңде оның болмайтыны белгілі болды. В, витамині бидайдың қабығында, бұрыштарда, бауыр, бүйрек, жүрек етінде көп болады.
Тиамин денеде өндірілмейді және қорға жиналып, сақталмайды. Тағаммен келген тиаминнің артық мөлшерінің біразы сыртқа шығарылады, ал біразы тиаминаза ферментінің әсерінен ыдырап пирамин, пирамидин жөне тиазол деп аталатын заттарға айналады.
Ішек қабырғасынан тиамин қанға өтіп, ұлпаларда фосфоферилаза ферментінің көмегімен фосфорландыру жолымен өзгеріп, декарбоксилаза коферментіне айналып, катализаторлық қызмет атқарады.
В2 витамииі (рибофлавин) — сары түсті кристал зат. Суда жақсы ериді. Күннің ультракүлгін сәулелерінің әсерінен оңай тез ыдырайды да, люмифлавин және люмихромға айналып, витаминдік қасиеттерінен айрылады.
Ас пісіргенде оның ішіндегі рибофлавин бұзылмайды.Рибофлавин авитаминозы кезінде адамның көзі ауырып катаракта, анемия, яғни қан аздылық, өкпе сырқаты және әлсіздік пайда болады.Рибофлавин жануарлар текті тамақта көп болады. Әсіресе бауыр, бүйрек, ми және бұлшық еттерде көбірек. Оның адамға қажетті тәулік мөлшері 2-3 мг.
В6 (пиридоксин) витамині табиғатта пиридоксаль және пиридоксамин түрінде болады. Олар тотықтырғыш ферменттердің құрамында болады және зат алмасуына қатысады.Пиридоксин жануар текті және өсімдік текті азықтың құрамында жиі кездеседі: бауырда, бұлшық етте, балықта, бидайда, картопта, капустада, күріште, сәбізде және ашытқыда мол болады.Бұл витаминнің қажетті мөлшері тәулігіне 1,5 мг.
В 12 витамині (цианкобаламин). Бұл витаминді антианемиялық витамин деп те атайды, себебі оның организмде жетіспеуінен анемия, яғни қан аздылық пайда болады.
Бұл витаминді тағаммен бірге әдеттегідей қабылдағанда оның витамиңдік қасиеті азаяды, өйткені ішек-қарындағы микроорганизмдер оны бойына сіңіріп, адамға пайдасы болмайды, соңдықтан оны таза қарын сөлімен бірге ішкізу керек, сонда қарын сөліндегі апоеритеинмен қосылып, оны микробтардан сақтайды да қанға өтіп, қан өндіру мүшелеріне барып, өз қызметін атқарады. Адамның бұл витаминге тәуліктік қажеттілігі 10-20 мкг. Мөлшері аз болғанымен, оның тіршіліктегі маңызы зор.
С витаминін (аскорбин қышқылын) антицингалық фактор деп те атайды. Бұл организмде жетіспесе, құрқұлақ (цинга) ауруы пайда болады және қан тамырларының, әсіресе капилляр тамырларының серпімділігі төмендейді. Сондықтан құрқұлақпен ауырған кісі қансырайды, алдымен қызыл иектері қанағыш болады. Мұның нәтижесінде тіс босап, түсіп қалады және терінің қан тамырларының серпімділігі бұзылып, бетінде қоңыр дақтар пайда болады. Ең қиыны сүйек ұлпасының белок коллагені бұзылып, сүйек сынғыш болады. С гиповитаминоз қыста, көктемде азық-түліктің құнарлығы азайғанда пайда болуы мүмкін, сондықтан оның алдын алу үшін жьглдың бұл мезгілінде қосымша аскорбин қышқылын ішу қажет.
Аскорбин қышқылы тирозин және фенилаланин сияқты амин қышқылдарының құрамында болып, белоктың алмасуына қатысады. Жағымсыз жағдайда ол организмнің төзімділігін арттырады, әсіресе сыртқы орта жағдайының өзгеруіне бейімделу қабілетін арттырады. С витаминінің бүл қасиеті баланың бір мектептен екінші мектепке, не сыныптан сыныпқа ауысқанда тұрақты бейімделуіне көмегі көп болады.С витамині көкөністер мен жемістерде көп болады, әсіресе капустада, картопта, пиязда, бүрышта, жеміс-жидекте жеткілікті мөлшерде болады.С витаминіне тәулік қажеттілігі 50 мг шамасында. Бұл мөлшер көктем айларында көбірек болуы тиіс.
Д витамині (кальциферол) организмде жетіспеуінен мешел немесе рахит (грек. рахис — омыртқа) ауруы пайда болады. Ол Англияда жиі тараған ауру, сондықтан оны ағылшын ауруы деп те атайды. Күн сәулесі аз болатын аймақта, қыс кезінде туған балаларда мешел жиі байқалады.
Мешелмен ауырған балада кальцидің және фосфордың алмасуы бұзылады, сондықтан олардың сүйектері дұрыс өсіп жетілмейді. Сүйектері жүмсарып, борпылдақ болады, дене салмағының ауырлығынан аяқ сүйектері қисаяды, бас сүйегі мөлшерден тыс үлкен болып, тістері кешігіп өседі.
Д витаминінің жетіспеуінен әйелдің, кей кезде ер адамның да жыныстық қабілеттері бұзылуы мүмкін.
Дені сау дүрыс өскен балалардың қанында фосфор 5 мг% болады, ал мешелмен ауырғанда 2-3 мг%-ға дейін азаяды. Дәрігерлер қанның фосфор көрсеткіші бойынша мешелдің пайда бола бастағанын анықтай алады. Науқастың алдын алу үшін Д витаминін немесе осы витаминге бай сары май, жұмыртқаның сары уызы және бауырды күнделікті тағам мәзіріне енгізіп керек және баланы далаға күн сәулесі түсетін жерде көп жүргізу керек. Өйткені Д витамині күннің ультракүлгін сәулесінің әсерінен провитаминнен теріде өндіріледі. Күннің үльтракүлгін сәулесі терезенің шынысынан өтпейді, бірақ киімнен өтеді, сондықтан қыста суық болса да баланы қалың киіндіріп далаға шығару қажет. Бүл витаминнің тәуліктік қажетті мөлшері 25 мкг.
Е витамииі (токоферол). Токоферолдың а, р, ү турлері бар, бірақ атокоферол ғана белсенді. Бұл витамин өте түрақты, қайнатқанда ыдырамайды, 170 °С температурада бұзылмайды.
Токоферол жыныс мүшелерінің өсіп, дамуы үшін қажет. Ер азаматтарда оның мөлшері азайғанда сперматогенез, яғни ерлердің ұрық клеткасының өндірілуі тежеледі, сперматозоидтардың жіпшелері жоғалып, қозғалу қабілеті жойылады. Жыныс гормондары өнбейді, ересек ер адамдардың сыртқы жыныс белгілері (сақал, мүрт) пайда болмайды. Егер әйелде Е авитаминоз болса, ол бала көтеру қабілетінен айрылады. Ондай әйелде ұрықтану болғанымен, ұрықтың өсу қарқыны төмендейді де тіршілігін жоғалтып, түсік түседі. Жүкті әйелдің Е авитаминозы павда болса, дүрыс бала табуы мүмкін, бірақ сүті болмайды және аналық мейірімі дамымайды.
Е авитаминозы болған кісілердің жолақ еттерінде гликоген аз жиналады, натрий түзы көбейеді, ал калий, магний, фосфор тұздары азаяды. Ондағы миозин мөлшерінің пішіні өзгеріп, кішірейеді, ет дистрофиясы байқалады.
Е витаминінің антиоксиданттық қасиеті бар, ол клетка мембранасының беріктігін қамтамасыз етеді. Токоферол А витаминімен, каротинмен арақатынаста болып олардың қышқылдардың әсеріне төзімділігін арттырады.
Токоферол жануар жөне өсімдік текті азықтарда болады. Ол етте, жұмыртқада, сүтте, сары майда, көкөністе, нанда, мақта майында көп болады.
Е витамині денеде қор болып жиналады. Ол гипофизде, плацентада (бала жолдасында), бауырда, бұлшық етте көбірек жиналады, сондықтан оның қоры жыл мерзіміне байланысы жоқ. Е авитаминозы сирек кездеседі.Тәуліктік қажет мөлшері 1 — 1,5 мг
К витаминінің филлохинон (Кк) және фарнохинон (К,) деген екі түрі бар. Екеуі де қанның ұюына қатысады. Бүл витамин денеде аз болғанда протромбиннің өндірілуі тежеледі, қанның үю қабілеті мен белоктың түзілуі нашарлайды, адам қансырайды. Бұл витамин табиғатта К, және К, витамині түрінде кездеседі.
К витамині ішек қуысында, бактериялардың әрекетімен түзіледі. Жейтін тамақтың құрамында да болады. Оның ішек қабырғасына, қан тамырына өтуіне бауыр өті жол ашады.
Жаңа туған баланың ішегінде микрофлора өлі болмағандықтан, К втаминінің мөлшері жеткіліксіз, бірақ нәресте оны ана сүтімен толықтырады. Егер ана сүті жарытпаса, балада геморрагия сырқатын тудырады. К витамині азық-түліктің бәрінде дерлік бар; әсіресе шпинатта, капустада көп болады.
Р витамині (флавин, цитрин) С витамині іспетті қан тамырларының беріктігін сақтайды. Р авитаминозы кезінде қан тамырларының серпімділігі төмендеп, қан айналысы бұзылады.
Бұл витаминнің молекулалық құрамы флавонға негізделген, сондықтан оның флавон және полифенол түрлері де бар. Бұлар эвкалипт ағашының, қышаның, шайдың жапырақтарында, өсімдіктерде көп болады.
Антивитаминдер — витаминге қарсы заттар. Әр витаминнің өзіне бейімделген қарсы заттары болады. Мысалы, тиаминге қарсы пиритамин, С витаминіне қарсы глюкаскорбин қышқылы, пиридоксинге — дезоксипиридин қарсы әрекет жасайды.Антивитаминдер витаминдердің белсенділігін төмендетеді, ферменттермен байланысын үзеді де, олардың ұлпаға әсерін төмендетеді. Химиялық құрамы жағынан бұл заттар витаминдерге өте жақын болғандықтан кейде «жалған» витамин ретінде әсер етеді. Олардың бүл әрекеті витаминдердің белсенділігі басым болғанда жойылады.
Витамин алмасу. Гиповитаминоз бен авитаминоздың алдын алу.Витаминдердің маңызы. Тамақтандыруды ұйымдастыру кезінде оқушылардың дене еңбегімен шұғылдануын, жыл мезгілін және. кейбір заттар организмге негізінен тек ас арқылы келіп түседі де не пластикалық, не энергетика-
лық материал болып табылмайды, солай бола тұрса да оларсыз организмнің ойдағыдай өсуі мен дамуы, яғни зат алмасу процесінің жүруі мумкін емес. Бұл заттар витаминдер деп аталады.Организм витаминдердің жеткіліксіз түсуі — гиповитаминоз және тіптен түспеуі — авитаминоз және шамадан тыс артық болуы— гипервитаминоз барлығы да организм үшін қолайлы емес. Витаминдер организмдегі процестердің тепе-теңдігін қамтамасыз ететін арнайы заттар болып табыдады. Сонымен бірге, витаминдер жұқпалы аурулардың алдын алу мен емдеу үшін де керек, себебі олар фермент түзу процесіне қатысып, адам организмі биологиялық жүйесінің беріктігіне әсер етеді.Организмдегі витаминдердің мөлшері сыртқы (экзогенді) ғана емес ішкі (эндогенді) себептерге байланысты: мәселен, организм деп витаминдердің жарым-жартылай немесе толық бүлінуі, ішекте оларды сіңіру процесінің бұзылуы.
Мектеп Оқушыларын тамақтандыруды ұйымдастыру кезінде, аста витаминдердің жеткілікті болуына, әсіресе, табиғи витаминдер — көкеніс, жемістер мен жидектердің жыл бойы үзілмеуіне көңіл бөлген жөн.Қазіргі кезде витаминдердің 40-тан астам түрі белгілі. Олардың бірқатары суда ериді (В, С, Р), кейбірі майда ериді (А, Д, Е.-Қ, р) ;
Суда еритін витаминдер. Нерв жүйесінің кейбір ауытқуларын (бери-бери ауруы) емдеуге арналған дәрмектерді іздеу ғалымдарға витаминін ашуға жол ашты. Ол В-ден В-ке дейін созылатын комплекс екендігі анықталды. Оның үстіне осы топты бастайтын витаминдер зат алмасу мен орталық нерв жүйесінің функциональдық қызметіне белсене араласады, өйткені олар көміртегімен байланысқан. Олардың, әсіресе, В витаминдерінің организмде жетіспеуі нерв діңін қабындырады (неврологин, нервит) және адамның қозғалыс қызметін бұзатын бұлшық ет семіруіне әкеліп соғады.
Никотин қышқылы (ниацин, витамин РР) клеткалы тыныс алуға, зат алмасуға, кейбір гормондардың жасалуына катысады, қан тамырларын кеңейтеді және ол кандағы холестриннің келемін төмендетеді, сондықтан ол кәрі кісілөрдің атеросклерозының алдын алуға және емдеуге қолданылады. Никотин қышқылы жетіспеген жағдайда, тері қарайып (дерматит), асқазаң (іш өту), нерв жүйесі бұзылып көзге әлденелер (елестеу, психоз, жарымес) — пеллагра атты ауру өрбиді.Көрсетілген азық-түліктен технологиясын дұрыс сақтап жасалған тамақта С витамині толық нормада болады.
Темекі шеккен кезде темекі түтінімен бірге адам организміне (өкпе, ішек-карын жолдарына) өте күшті улы зат никотин келіп түсіп, В және С витаминдер тобын жояды, сондықтан темекі шегетіндерде бұл витаминдер ұдайы жетіспейді. Витаминдердің сіңірілуіне ішімдік тетеріс әсер етеді. Майда еритін витаминдер.А витамині өсуге эсер етеді. Бұдан өзге, ол жетіспеген жағдайда салмақ жоғалып, организмнің әлсіреуі байқалады, «ақшам соқыр» дерті өрбиді. А витамині ірі қара мал мен шошқа бауырында, сары майда, қаймақта, қара өрікте, сүт пен жұмыртқа уызында мол кездеседі. Өсімдік өнімдерінде (сәбіз, көк пияз, салат, шпинат, көк бұршақ, қызыл бұрыш, томат, қара бүлдірген, кара жидек, таңқурай, қарақат, қарлыған, шие, шабдалы және басқалар) ол А провитамин-каротин түрінде болады. А провитамині организмге түскен соң ішек пен бауыр клоткаларында май мен белок болған жағдайда А витаминіне айналады. Аста белоктын жетімсіз болуы провитаминнің витаминге айналуы тежейді, ал казеин мен жекелеген альбуминдердің мол болуы осы процеске жағымды әсер етеді.Ересек адамға тәулігіне 1—2 г витамин қажет. Мектеп жасындағы балалардың А витаминіне деген сұранысы екі есе төмен.А витаминін шектен тыс пайдалану зат алмасудын, бұзылуына әкеліп соғып, адамның түсі қашып, шашы түсіп, ашуланшақ болады, тері қышып, денеде бөртпе пайда болады. Мұндай жағдайда қатаң диета сақталуы керек — аста каротин немесе А витамині болмауға тиіс. Дерттен айыққан соң да А витамині немесе каротині бар тағамды мейлінше аз мөлшерде пайдаланған жөн.
Д витамины (кальцийферол) сондай-ақ антирахиттік деп те аталады себебі бір жасқа дейінгі балаларға ол жетпеген жағдайда рахит (мешел) ауруы өрбиді де нәтижесінде балалар есейген кезде аяқтары доға немесе қамыт тәріздес болып бітеді.
Д витаминінің организмде өте мол болуы тәбетті төмендетіп, қанда қальцийдің мөлшерін, сонан соң фосфордың мөлшерін көбейтеді. Сүйек эпифизінің мезгілінен ерте қатуы басталып, ол дененің әрмен қарай өсуіне зардабын тигізеді.
Көптеген азықтарда провитамин эрготерол болады. Одан күн сәулесінде немесе ультракүлгін сәулелендіру кезінде Д витамині құралады. Іс жүзінде — бұл Д ден Д-ке дейінгі витаминдер тобы, бірақ соңғы екеуінде ғана антирахиттік қасиет бар. Д витамині сондай-ақ теріде ультракүлгін сәулелердің әсерімен де құралады. Қазіргі кезде оны синтетикалық жолмен де алады. Д витаминіне деген сұраныс сол құрамында бар асты қабылдау арқылы, сондай-ақ тері де синтез жасау арқылы қанағаттандырылады. Д витамині теңіз балықтарының бауыр майында (треска), мол, ал сары май мен жұмыртқа уызында сәл кемдеу. Сүт пен ашытқыларды Д витаминімен байыту үшін оларды ультракүлгін сәулелермен сәулелендіреді, нәтижесінде эргестрол Д витаминіне айналады. Өсімдіктен жасалған тағамдарда Д витамині болмайды.Балық майы жарықта, ауасы бар жерде бұзылып кететіндіктен оны салқын, қараңғы жерде жақсы тығындалған ыдыста сақтау керек.Мектепте балаларды тамақтандыруды ұйымдастыру. Ас дайындайтын бөлме гигиенасы.Мектептегі таңертеңгілік ыстық ас. Оқушылардың дене еңбегі қызметі мен жеткілікті ой еңбегін жоғары дәрежеде ұстап тұруда таңертеңгілік ыстық астың жағымды роль атқаратынын мектепте балалар тамағын ұйымдастыруды зерттеу көз жеткізді.Мектепте 4 сағаттан 6 сағатқа дейін, кейде одан да көп болатын оқушылар үшін үйде ішкен таңертеңгілік ас аздық етеді.Класта, спорт залда өтетін сабақтарда, үзіліс кезіндегі ойын үстінде балалар көп энергия жоғалтады. Сондықтан ол энергияның бір бөлігі үлкен үзіліс кезіндегі ыстық таңертеңгілік ас арқылы қалпына келтіріледі. Мұндай таңертенгілік асты әзірлеуге арналған азық-түліктердің ішінде энергетикалық және пластикалық заттар, витаминдер және минералды тұздар болуға тиіс. Мектептегі таңертеңгілік асты тек бутербродты шаймен немесе біркелкі тамақтармен (пюре, ботқа) шектеуге болмайды. Ыстық таңертеңгілік астың құнарлығы шамамен 600— 700 к калориямен бағаланады.
Мектептегі таңертеңгілік ыстық ас калорияның тәуліктік шығынын белоктың есебінен 15%, майдың есебінен 25% және көміртегінің есебінен 60% өтуге тиіс. Егер таңертеңгілік ыстык ас тәуліктік рационнын 6—7% құрайтын болса (шай, май, бөлке, бәліш), онда ол бесін кезіндегі ас берілген кезде есепке алынбайды. Егер мектептегі таңертеңгілік ас 10—15% және одан да жоғары болатын болса, онда бірқалыпты өсіп келе жатқан оқушыға түс қайтқан кезде тамақ бермей-ақ, бір стакан шай немесе сүтпен шектеуге де болады.
Дастархан мәзірін жасау. Мектепке ыстық ас әзірлеу үшін мәзір жасау кезінде алдағы аптаға арналған қолда бар азық-түліктің түрлері ескеріледі. Оны жасауға, тамақ әзірлеуге, азық-түлік бөлуге жауапты адамдар және медицина қызметкерлері қатысады.
Мәзірді дайындау үстінде азық-түліктердің тәуліктік нормасын алып, оны аптадағы оқу күндеріне, яғни 6-ға көбейтеді. Сонан соң алынған азық-түліктен неше рет тағам әзірлеуге болатындығын есептейді. Мәселен, макарон: 20X6=120 г. Яғни, одан тағамды аптасына екі рет қана дайындауға болады екен. Тәуліктік нормасы бір үлестен аз болатын өзге азық-түліктерді де осындай жолмен есептеп шығарады. Тәуліктік нормасы жоғары азық-түліктер екі тағам жасау үшін пайдаланылады. Мысалы, 8—10 жасар бала үшін картофельдің тәуліктік нормасы — 300 г. Тазалаған кезде кететін шығындар шығарып тасталса, пюре дайындауға, боршқа, сорпаға дәл жететін картоп қалады және с. с.
Мәзір дайындаған кезде бар азық-түлік қана емес, балалардың осы күні атқаратын іс-әрекеті, жыл мезгілі, денсаулықтарының жай-күйі ескеріледі. Мұның үстіне тәуліктік рацион астың берілу санына бөлінеді.
Денсаулығы нашарлаған балалар үшін ерекше рацион мен өзгеше тамақтану мерзімі белгіленеді (5-рет немесе одан да көп). Бұндай жағдайда жануарлар майы мен витаминдер ескеріледі.
Мектепте тамақтандыруды ұйымдастыру. Кітаптың II тарауында асхана-буфеттің және басқа ас дайындайтын орындардың көлемі, ауданы көрсетілген. Бұл мектепте тамақтандыруды ұйымдастырудың ең тәуір тәсілі. Алайда, жақын маңдағы асхана, кафеден алып келіп, оны жылытып беруге де болады.
Мектеп асханасында бір үлкен үзіліс кезінде барлық окушыларды тамақтандырып үлгеруге мүмкіндік беретін ас ішуге арналған зал болуға тиіс.Асхана ыдысаяқтары мен аспаптарын күтіп ұстау. Асхана ыдыс-аяқтары, қазандар, кастрюлдер, ожау және қасықтар тотығып, астың дәмін бұзбауға тиіс. Сондықтан тотықпайтын болаттан жасалған ыдыс-аяқты пайдаланған дұрыс.
Асхана ыдыстарын үш рет ауыстырылатын сумен немесе үш ваннада ас содасы немесе қыша араластырып жуады, бірақ кір жуатын ұнтақты пайдалануға қатаң тыйым салынады. Кезекшілер (мүғалімдерден) асхана ыдысыныц мұқият жуылуына ерекше назар аударуға тиіс, өйткені оларда микроорганизмдер қалып қоюы мүмкін (оның ішінде ауру тудыратын микробтар болуы ықтимал).
Ыдыстарды арнаулы кептіргіш сөрелерде инфекция түсуін азайту мақсатында тарелкаларды қырынан қойып кептіреді.
Қызметкерлер мен ас үй гигиенасы. Жұмыс соңында ас үй мен қосалқы бөлмелердің едені сабындалып ыстық сумен жуылады, ал жұмыс кезінде қажетке орай дымқыл шүберекпен сүртіледі.
Асхана қызметкерлері ұдайы медициналық бақылаулардан өтіп, лабораториялық анализдер тапсырып тұрады. Жұмысқа тек ақ халат, ақ орамал, ақ қалпақ және арнаулы аяқ киімдермен жіберіледі. Инфекцияның түсуіне жол бермеу үшін әжетханаға, қосалқы шаруашылық бөлмелеріне арнаулы киімдермен баруға рұқсат етілмейді.Астан уланудың себептері. Балаларды уланудан сақтандыру.Астан болатын уланулар химиялық және бактериялық болып бөлінеді.Химиялық немесе бактериялық емес уланулар азық-түлікке немесе дайын тамаққа улы заттардың (мыс, қорғасын, күшәла және оның тұздары) түсіп кетуінен немесе тамақты дұрыс сақтай алмаудан улы химикаттарға (гербицид, инсектицид т. б.) салдыр-салақ қараудан болады.
Бактериялық емес улану жеуге жарайтын саңырауқұлақтарды қате дайындаудан немесе жеуге келмейтін улы саңырауқұлақтарды (шыбынжұт, арамқұлақ, жалған қозықұйрық, жалған түбіртек және т. б.), улы балықтарды (ақбалық, жыланбалық және ), өсімдіктерді (қаражеміс жидегі, меңдуана жемісі және т. б.), көгерген дәндерді, қарамықты, у кекірені пайдаланудан да болуы мүмкін.
Бактериялық жолмен улану, микробтар түсіп, сапасы нашарлаған балық, ет өнімдерін, жоғары температурада жақсы піспеген (шикі, қуырылмаған, қайнатылмаған) тағамдарды пайдаланудан болады. Алайда, кейде жоғары температура мен мұқият пісіру де көмектеспейді, өйткені аста орталық нерв жүйесін зақымдап ауыр зардаптарға ұшырататын улы заттар (токсин) сақталуы мүмкін.Астан болатын уланудың алдын алу үшін балалардың жеуге жарайтын жидекті пайдалануын қадағалап, олардың улы жидекті ажырата білуіне назар аудару; жеуге келмейтін азықтарды пайдалануына жол бермеу керек. Ac ішетін ыдыстардың жуылуы мен күту ережесін сақтау керек. Балалар мекемесінде кемірушілер мен шыбындарға қарсы улы заттарды пайдалануға болмайды.
Тағамға ескі консервілерді, еттерді және сүт өнімдерін, сондай-ақ санитарлық-бактериологиялық бақылаудан өтпеген азык-түліктерді пайдалануға болмайды. Азықтарды тасымалдау мен сақтау қағидаларын катаң сақтау қажет, олардың ластануына жол бермеу, қоймаларда, ас үйде, асханада тазалық сактау керек.Уланудың белгілері: тамақ ішіп болғаннан кейін іштің ауруы, лоқсу, іш өтуі, температураның көтерілуі (39—40°), қалшылдап тоңу, көзге әр нәрсе елестеп, сандырақтау, кейде көзге көрінетін кілегейлі қабықшалар мен тері көгереді.
Көрсетілетін жәрдем: дәрігер шақыру (жедел жәрдем), аурудың не ішіп-жегенін анықтау (дәрігер келгенше аурудың жағдайы нашарлап, барлық жайды ол өзі айта алмауы мүмкін), ауруды төсекке жаткызу, қайнаған салқын су немесе қылаң шай беру, көпіретін сусын мен айраннан бас тарта тұру (ула-нудың себебін анықтағанша) қажет. Құсық пен нәжістің біраз бөлігін медицина қызметкерлері келгенше сақтау керек, оның ауруды анықтау үшін маңызы бар.Егер улану улы жемістер немесе саңырауқұлақтардан болса, онда ауруды дәрігер келгенше құсқызған жөн.Ішек-қарын және ішек құрты ауруларының алдын алу.«Ішек инфекциясы» туралы түсінік. Ac қорыту ортандары жүйесінің қызметі асқазанға және ішекке микроорганизмдердің түсуінен бұзылуы мүмкін. Олар ішектің кілегейлі жақтауларына орнығып, паразиттік өмір кешеді. Осыдан барып оларды «ішек инфекциялары» деп атайды. Бұған дизентерия, іш сүзегі, холера, полиомиелит, Боткин сырқаты және т. б. жатады. Ішек инфекцияларының қоздырғыштары кілегейлі қабықшаны бүлдіріп қана қоймай, өзінің өмір сүру өнімдері (токсиндер) арқылы адамды улайды.Дизентерия. Аурудың қоздырғыштары — бактериялар (бацилалы дизентерия), кейде — қарапайым бір клеткалылар —-дизентерия амебасы (амебиаз). Инфекцияның көзі — ауру кісі немесе бактериялы жәндік: су және тамақ арқылы тарайды. Жасырын кезеңі 1 күннен 7 күнге дейін. Ауру шұғыл басталады: әлсіздік, жоғары температура (38—39°), ішек бұрап ауырады, алғашкы кезде іш жиі-жиі сұйық болып, кейіннен қан араласып өтеді.Соңғы кезде балаларда дизентерия жеңіл түрде кездесуде, бірақ дұрыс емдеу жүргізілмесе немесе витамин жетіспеушілік пен организмнің арып-ашығандығын ескермей емдеу жүргізілсе ол да аурудың созылмалы түріне ұласып кетуі мүмкін.Сырқат адам жүқпалы аурулар ауруханасына жөнелтіледі, онымен қарым-қатынас жасаған кісіні өзгелерден бөлектейді. Бөлме, аурудың заттары, ыдыс-аяғы мен көрпе-төсегі мұқият дәріленеді. Аурумен бірге болған, сондай-ақ асхана мен буфет қызметкерлеріне жеті күн бойы егжей-тегжейлі дәрігерлік бақылау қойылады және нәжістеріне лабораториялық анализ жүргізіледі. Бұл кезде ыдыс аяқты мейлінше мұқият жуып қайнату және қолдың тазалығына тамақ алдында және әжетханадан соң ерекше көңіл бөлу керек.
Аурудан айыққан соң балалар мектепке нәжістің бактериологиялық анализі дұрыс болған жағдайда ғана жіберіледі.Амебиаз біздің елімізде өте сиірек кездеседі. Бұрын ол біршама кең тараған болатын (Астрахань губерниясы, Кубань). Алайда оның қоздырғыштары ыстық жақтардан көкөністер арқылы келуі мүмкін. Сондықтан оларды сатылымға тек карантиннен соң ғана жібереді. Карантин 7 күнге созылады.Аурудың маусымды (июньнен октябрьге дейін) болатын себебі бұл кезде шыбындар өте көп болады, жеміс-жидек, көкөніс көп пайдаланылады, оның үстіне санитарлық кағидалар сақтала бермейді. Сондықтан шыбындармен күрес, әжетханаларды, жуынды шұңқырларын, қоқыс жәшіктерін дәрілеудің аса үлкен маңызы бар.
Іш сүзегі. Аурудың қоздырғышы — тек қана адамдарға жұғатын таяқша тәрізді микроб. Инфекция көзі — ауру адам, немесе бактерия тасымалдаушы. Микробтың енетін жері ас корыту жолы, ауру сырқат адаммен тікелей қарым қатынас жасағанда, оның заттары мен ыдыс-аяғы, су мен тамақ арқылы жұғады. Жасырын кезең орта есеппен 14 күнге созылады. (7-25), ауру бірте-бірте өрбиді, диагноз коздырғыш табылғанда ғана анықталады. Сырқаттанғандар ауруханаға жатқызылады.
Іш сүзегінің алдын алу — ауруды ерте анықтап, оларды ауруханаға жатқызудаң мерзімді дәрілеуден, топырақ пен суды ластаудан қорғаудан, тамақ өнімдеріне санитарлық бақылау қоюдан, жеке бас гигиенасын мұқият сақтаудан тұрады.
Іш сүзегімен ауырған адаммен бірге болған балалар мен ересектер тексерілуге тиіс. Іш сүзегіне қарсы егу ауру қаупі өте жоғары болған жағдайда ғана жасалады. 7-ден 14 жасқа дейінгі балаларға іш сүзегінің моновакцинасы, ал 15 жастан жоғарыларға тифозды паратифозды столбняк вакцинасы салынады. Ауырып айыққандарда тұрақты табиғи иммунитет қалыптасады. Аурудың қайталануы сирек. Іш сүзегінен ауырып тұрған балалар толық айыкқаннан кейін нәжіс пен несеп екі қайтара тексерілген соң ғана коллективке жіберіледі. Оларға жақсы күтім, құнарлы, витамині мол тамақ қажет. Аурудың алдын алуға жұртшылықпен өткізілетін санитарлық-оқу ағарту жұмысының алатын маңызы айрықша. Бұл жұмысты санитарлық эпидемиялық станция ұйымдастырады.
Холера (тырысқақ). Аурудың қоздырғышы — холера вибрионы — сыртқы ортаға мейлінше төзімді: нәжісте 150, майдың бетінде — 30, көкеністерде — 8 күнге дейін өмір сүреді, төмен температурадан қорықпайды, алайда кептіру кезінде және күн сәулесінің әсерінен тез жойылып кетеді. Организмге ауыз қуысы арқылы сумен, тамақпен және микробы бар заттар арқылы жұғады.
Холера — өте жұқпалы, аса қатерлі сырқат. Ол 2—3 күндік жасырын кезеңнен соң, ал кейде бірнеше сағаттан соң басталады. Жүрек қан тамырлары жүйесінде үлкен өзгерістер байқалады, бірақ әсіресе ащы ішек қатты зақымданады. Ауру кезінде іш өте жиі өтеді (тәулігіне 40-ретке дейін), нәтижесінде организм сусызданып адам кенеттен өліп кетеді.
Аурудан сақтану үшін ең бастысы іш ауруларының алдын алатын өте мұқият санитарлық гигиеналық шаралар жүргізілуі керек (тазалық, дезинфекция, дезинсекция), әсіресе, холераға қарсы бактериофаг егу моно және поливалентті вакцина жасау ұтымды. Холерадан қайтыс болған өліктер инфекцияның көзі болып кала береді, сондықтан оларды өртеп немесе ішіне әк салынған, мықтап бекітілген табытпен көмеді.
Полиомиелит. Жедел инфекциялы паралич немесе полиомиелит үш түрлі вирустардың әсерінен болады. Вирустардың түсетін жері ішек жолы. Жасырын кезеңі 2 ден 35 күнге дейін созылады. Аурулармен карым қатынаста болған балалар коллективке 20 күннен соң жіберіледі. Ауру шұғыл басталып, температура көтеріледі (38—39°), бас қатты ауырады, лоқсу баста-лады, адам өзін ауыр сезінеді. 3—4 тәулікте температура төмендейді, көп жағдайда аяқ-қолдың бір жақты, арагідік екі жақты семіп қалуы байқалады, себебі вирус жұлынның алдыңғы мүйізін зақымдайды. Емдеудің тиімді жолы табылған жоқ сондықтан көп аурулар өмір бойы мүгедек болып калады.
Сақтанудың жалпы шаралары басқа ішек ауруларындағы сияқты. Полиомиелиттің өзгерген вирустарының үш типін тазалау және іріктеу жолымен алынған вакцина тиімді келеді (Сейбин, АҚШ).
СССР-де тірі, бірақ әлсіретілген вакцина арқылы белсенді иммунитет қалыптастыру жоғары тиімділікпен жүргізілуде. Бұл тәсілді совет ғалымдары А. А. Смородинцев пен П. М.Чумаков жасап шығарған. Қазіргі кезде мектеп жасына дейінгі балаларға міндетті түрде егу жасалады. Бұл полиомиелитпен ауыруды Совет Одағының көптеген аймақтарында жоюға немесе күрт төмендетуге мүмкіндік берді.
Боткин сырқаты (сары ауру). Эпидемиялы (жұкпалы) гепатит —оның инфекциялы табиғатын ашқан орыс дәрігері Боткинннің атымен аталады. Қоздырғышы — сүзілгіш вирус — бауырды зақымдайды. Инфекция көзі — ауру адам. Ауру ауыз қуысы арқылы жұғады. Жасырын кезең 14 тен 50 күнге дейін (кейде 2—6 айға дейін) созылады. Бұл кезде ауру әлсіреп, шаршайды, тәбеті жоғалады, қабырғаның асты ауырады. Біраз күндерден соң несеп қоңыр сары тартады (қара кошқыл сыра түсіндей), ал нәжіс түссізденеді (сұр мақта тәрізді). Бірнеше күннен соң көздің кілегейлі қабығы мен тері лимон түсіндей сарғаяды. Ауырғандардың барлығы ауруханаға жатқызылады. Аурулармен бірге болған бірақ ауырмаған мектеп жасына дейінгі балаларға гаммаглобулин егіледі.
Аурудың алдын алу: ауырғандарды ертерек анықтау және бөлектеу, дәрілеу, су мен азық түліктерді инфекция түсуден сақтау.
Айыққан балаларды ауруханадан шыққан соң кем дегенде 10 күнге дейін коллективке жіберуге болмайды. Аурудан айыкқан балаларға 6 айлық диспансерлік бақылау қойылады, бір жылға дейін бауырға әсер ететін ішек құрттарына қарсы қолданылатын препараттарды беруге болмайды. Бұдан бізге, оларды дене шынықтыру сабағы мен спорт үйірмелері жұмысынан босатады.
Боткин сыркатымен ауырғандардың (ересектер немесе балалар) донор болуға (қан бөлуге) қақысы жоқ. Карантин — 45 күн, гамма-глобулин егілгенде — 21 күн.
Ішек құрт ауруларының алдын алу
Гельминтоздар — бұл аурулардың үлкен бір тобы. Оны туындататын құрттардың — гельминттердің 15-13-ден астам түрі бар. Гельминттер ішек-қарын жолдары арқылы жұғады. Олар адамдарды, жануарларды және өсімдіктерді зақымдайды. Адамдарға әдетте құрттың бір түрі, кейде 2 немесе 3 түрі қосыла өмір сүруі байқалады.Гельминтоздарды екі тірі организмнің — паразит пен оның иесінің күрделі өзара қарым қатынасы деп карастыру қалыптасқан. Әрбір ішек құрт ауруларының аты латынша атау мен қосымшадан құралып сырқаттың атын береді. Мысалы, аскарида — аскаридоз, власоглов — трихоцефаллез, трихипелла — трихинеллоз, теннинді — тенниндоз.
Барлық гельминттер адам организмінде паразиттік өмір кеше отырып, ондағы нәрлі шырындарды сору және өзінің керексіз заттарын шығару арқылы зиянын тигізеді. Олар сондай-ақ жүрек қан тамырлары жүйесінің қызметін әлсіретеді, қан азаюына жағдай туғызады және басқа ауруларды өрбітеді.
Аурудың өтуі қоздырғыш гельминттің түріне, организмніц қай жеріне орныкқанына (көбіне ішек жолында), организмнің жалпы жай-күйіне, тұрмыс жағдайларына және сырқат кісінің ауруға деген қарым-катынасына байланысты.Аскаридалар мен острицалар кейде соқыр ішек пен бауырға өтіп кетіп, қатты ауыртып, операция жасауға мәжбүр етеді. Олар кілегейлі қабықшаны сорып, оны бүлдіреді, сөйтіп басқа инфекциялардың түсуіне «жол ашады», ал кейбір глистердің личинкалары қанмен бірге өкпеге өтіп, оны қабындырады.
Құрты бар балалар тым шаршағыш, және нерв жүйесі қозғыш келеді, тәбеті мен ұйқысы бұзылады, жиі-жиі лоқсиды.Ішек құрты ауруларының алдын алу: мектеп оқушылары мен ересектердің жеке бас гигиенасын мүлтіксіз сақтау, көкөніс пен жемісті таза күйінде пайдалану, көпшілікке арналған жерлерді таза сақтау, жуынды төгетін шұңқырлар мен қоқыс төгетін жәшіктерді таза ұстау, шыбындарды жою, асхана, буфет қызметкерлерінің жеке бас гигиенасын қатаң сақтау. Үй жануарларымен қарым-қатынас жасаған соң міндетті түрде колды жуу, үй жануарларына мал дәрігерлік бақылау, ет өнімдеріне мал дәрігерлік санитарлық бақылау орнату керек.Картоп пен көкеністерді жинау кезінде оқушылар еңбегі пайдаланылса, оқушыларды тыңайтқыш ретінде көң мен саңғырық төгілген учаскелерге жіберуге болмайды. Бақша мен егістікте жұмыс істеп болған соң қолды сабындап, тырнақ астында кір калмайтындай етіп щеткамен тазалау керек.Никотин қышқылы жоғары температура (100° дейін) мен ультракүлгін сәулеленуге төзімді. Ол сыра ашытқысында, дәнінің уызында, саңырауқұлақтарда, бауырда, бүйректе және мүйізді ірі қараның бұлшық еттерінде болады.Құнарлы тағам cay организмді РР витаминімен толық қанағаттандырады) ал авитаминоз болған жағдайда ауруларға түйіршік немесе инемен егу түрінде витамин беріледі.С витамині — аскорбин кышкылы — суда, спирт пен глицеринде ериді. Оттегінде бүлінеді. Оттегісіз ортада жылдар бойы сақталады.С витамині организмнің сыртқы ортаның зиянды әсеріне, оның ішінде инфекцияларға қарсы беріктігін күшейтеді: ол нерв жүйесінің, жүрек бұлшық етінің, эритроциттердің ойдағыдай қызмет етуі үшін керек.С витаминінің тәуліктің сұранысы 7 жаста 30—45 мг, ал ересектер үшін жеңіл жұмыс атқарғанда — 50 мг, ауыр жұмыс пен ой еңбегін атқарғанда 100 мг дейін артады. Организмде С витаминінің жетіспеуі қырқұлақ ауруына жол ашып, жұқпалы аурулардың өрбуіне жағдай жасайды.Төменде жануарлар және өсімдік өнімдерінде кездесетін С витаминінің құрамы келтірілген (100 г шаққанда 1 мг).
Су және балалар ауруы. Егер ауру адамдар мен жануарлардан суға жұқпалы микробтар түсксн болса, онда ол ауру таратудың көзі және жолы болуы мүмікін (іш сүзегі, дизентерия, холера). Сондықтан ауыз суға ұдайы химиялық және бактериологиялық анализ жүргізіп отырған жөн. Суда ішек таяқшалары 1 : 300 қатынасынан көп болса, яғни әрбір 300 грамм суда микроб болса, онда мұндай суды пайдалануға тыйым салынады.
Ішуге aшық су көздерінен (өзен, көл, канал) алынған су сүзіледі, хлорланады, салқындатылады және түрлі өңдеулерден өткізіледі сонан соң су құбырларына беріледі. Бұл процестердің барлығын санитарлық қызмет-керлер қадағалап отырады. Бір қызығы, судың дәмі оның темпе ратурасына қарай анықталады: ол 12 градустан темен және 15—16° жоғары болмауы керек. 12°-та ол салқын, 10°-та жылы болып сезіледі.
Құдықтың басында кір ыдыс-аяқ, машина жууға, малдарды суаруға рұқсат етілмейді. Бұл үшін 10—15 метрден арырақ қашықтықтан арнаулы орын белгіленіп, су оған кұбыр немесе науа арқылы жеткізіледі.Ауыз суда әрқашан кальций мен магний тұздарының белгілі бір. мөлшері болады. Бұл судың жалпы тұздылығы деп аталады. Оны градуспен. немесе миллиграмм-эквивалентпен таңбалайды (мг-экв/л). Тұздылықтың бір градусына 1 литр суға кальцийдің 10 мг тотығының сай келуі қабылданған.
Тұздылығы 10° дейінгі су — жұмсақ, 10-нан 20° дейін — орташа 20°-тан жоғары — тұзды, 40°-тан жоғары өте тұзды деп есептеледі. Судың қатаңдығы, тұздылығы неғұрлым жоғары болса, ол соғұрлым өндірісте (қазан, радиатор, қайнатқыш) соғұрлым аз пайдаланылады, тұрмысқа да жарамсыздау. Оны қышқыл (сірке) немесе сілті (ас содасы) қосу арқылы, сондай-ақ қайнатып, тұзын тұндыру арқылы да жұмсартады.
- Организмде энергия мен жылу алмасуы. Нәрлі заттар потенциалдық энергиясының жылу мен механикалық жұмысқа айналуын алмасу деп атайды. Ересек адамның энергиясы организмді жылытуға және тамақ сіңіруге, дене еңбегіне жұмсалады. Мектеп оқушысы организмі ересектерге қараганда энергияны 1,5—2 есе көп жұмсайды.
Балалардағы энергия алмасу оның жасына, жынысына, бойына, нерв жүйесінің қызметіне, жалпы дене құрылысына, тері асты майынын мөлшеріне және басқа да себептерге тәуелді екендігі анықталған. Клетка ішіндегі алмасудың күшеюі нәтижесінде кез келген асты қабылдау зат алмасуды жоғарылатады. Әсіресе, белоктардың әрекеті күшті. Организмге аспен белок түскен кезде, май мен көміртегі түскеннен гөрі зат алмасу ана-ғүрлым күшті жүреді. Бұлшық еттер қызметіне байланысты жұмсалатын энергия балаларда да, үлкендерде де жасалатын козғалыстардың сипатымен анықталады.
Қозғалысқа бұлшық еттер тобы көп катысса, неғұрлым олар тез кимылдап бұлшық ет өсінділері неғұрлым күшпен жиырылса, энергия шыгыны да соғұрлым көп болады
Бір күнде бір килограмм салмаққа 7—10 жасар баланың жалпы энергия шығыны 60—70 ккал, ал үлкендерде ол 35— 40 ккал. Бұдан өзге ол организмнің жеке, дербес ерекшеліктеріне де тәуелді.Жылу құралу барлық органда жүреді, бірақ ол әртүрлі жиілікте жүзеге асады. Жылу құралумен бір мезгілде жылу бөліну жүреді. Бұл процестерді реттеуді ез қызметінің негізгі рефлексті механизмнен тұратын аралық ми, сопақша ми, жұлын орталықтары жүзеге асады.
Балаларды тамақтандыру режимі. Азық-түлік нормалары Тамақтану режимі. Төменгі класс оқушысы үшін төрт рет тамақтану ұсынылады: таңертенгілік, түскі ас, бесін кезіндегі ас және кешкі ас. Бұл тамақтанулардың әрқайсысы қатаң белгілі бір уақыт аралығында берілуге тиіс. Бұл дағдыға баулиды, ал ас қорыту жолының бездері осы мезгілге қажетті сөлді даярлап үлгереді.
Балалар мен жасөспірімдерді төрт рет тамақтандыру кезінде тамақ рационы энергия шығындарына орай бөлінеді: таңертеңгілік ас — калорияның тәуліктің рационының — 25%, түскі ас — 40—45%, бесін кезіндегі ас — 10—15% және кешкі ас —20—25% құрауға тиіс.
Түскі ас үстінде балалар калорияның ең мол бөлігін алады, себебі олар күндіз энергияны өте көп жұмсайды: мектептегі сабақ, ойын және үйге берілген тапсырманы орындау, спорт , секциялары мен мектептен тыс үйірмелер.Тамақтану режимін сақтамау организмнің үйлесімді жұмысы мен оның қызметін бұзады. Балалардың зат алмасуын зерттеу үстінде егер астағы май белокпен бірдей болса, ал көмірсуы 4 есе көп болса, белоктың жақсы сіңетіндігі байқалған, яғни 1:1:4 қатынасы сақталуға тиіс.
Әлсіз және аурудан айыққан балалар үшін нәрлі заттарға деген тәуліктік сұраныс 25-30% көтеріледі. ауа райын ескеру қажет.Жаз мезгілінде астағы белоктың мөлшеріне ерекше мән беріледі. Осы кезеңде балалардың анағұрлым жылдам өcvi байқалады, сондықтан белоктарды 15—20% көбейту қажеттігі туады. Қыста жылу бөлу күшейетіндіктен май мен углеводтардың мөлшерін көбейту қажет.
Тамақтану мөлшері. Тамақтану мөлшері астың қуаттылығына негізделеді. Бірақ тіршілік үшін бұл жеткіліксіз. Организмнің қажеттілігін толық қамтамасыз етуге белок, май, көмірсу, су, витаминдер және минерал тұздары міндетті түрде жеткілікті мөлшерде болу керек. Олардың қатынас мөлшері де есте болуы керек, әсіресе бұл балалардың тәулік мәзірінде ескеріледі. Бастауыш сынып оқушылары үшін органикалық заттардың қатынас мөлшері мынадай: белок — 1, май — 1, көмірсу — 6 есе. Ал мектепке дейінгі балаларда бұл көрсеткіштер 1:2:3 Балалардың тәулік азығында витаминдер мен амин қышқылдары мол болғаны жақсы. Тәуліктік азықтың барлық мөлшері жасына қарай 2000-2600 г шамасында болуы шарт. Піскен ас буы шығып, иісі аңқып, дөмді және көрер көзге жағымды болса, сілекей шұбырып, қарын сөлі көбірек бөлініп, тағам жағымды болып, бойға жақсы сіңеді.Тәуліктік азықта минерал тұздары, әсіресе кальций мен фосфор тұздарының мөлшері жеткілікті болуы тиіс, себебі балалардың сүйегінің өсіп жетілуіне бүл минералдар аса қажетті. Егер кальций, фосфор және Д витамині жеткіліксіз болса, сүйек ұлпасының өсіп, жетілуі нашарлайды да, баланың бойы еркін өспейді, нәрестелер ауруға шалдығады. Кальций мен фосфордың өзара қатынасы мектеп жасына дейінгі балаларда 1:1,5, бастауыш сыныптағыларға 1:1,7 жоғары сынып оқушыларына 1:1,4 болуы керек.Балалардың тамағында сүт, айран, көкөніс, жеміс жеткілікті мөлшерде болса, олардың организміне қажетті минерал заттары мен витаминдер толық мөлшерде болып, жастардың жақсы өсіп, денсаулықтары дұрыс қалыптасады.
Тамақтану тәртібі. Адамның тамақтануы белгілі бір уақытта болады. Мұның себебі күн мен түн, сергектік пен үйқы, жүмыс жағдайының төулік ішінде өзгеріп түрады. Осыған байланысты ас қорыту мүшелерінің қызметі, олардың сөл өндіруі төулік ішіндегі қалыптасқан ырғақпен отеді де, ас қорыту ферменттерінің белсенділігі жоғарылайды. Кезекті мерзімінде тамақтану ас қорыту нәтижесін арттырады.Төрт мерзімді тамақтану тәртібі адам өмірінде орын алып, қалыптасты. Жұмыс жағдайына қарай 3 мезгіл тамақтанса да жеткілікті, ал одан аз болса, тамақтану тиімсіз және ас қорыту мүшелерінің қызметі табиғи ырғағына сай болмайды.Тамақтану тәртібі сақталмай, қалыпты жағдайдан бұзылса, гастрит, қарын мен ішектің жаралы науқасы, атеросклероз, дененің мөлшерден тыс толуы және сырқаттар пайда болуы мүмкін. Мұндай сәтсіздік ересектерде де, балаларда да байқалады, әсіресе жұмыс істемей, қозғалмай бір жерде отыратын адамдарда сырқат өршіп кетеді.Күндіз тамақ ішу арасы 4-5 сағат болуы тиіс. Түнде тамақ ішпей, ас қорыту мүшелерінің демалуы 8-10 сағатқа созылады. Әрине, бүл төртіп, жүмыс істеу уақыты мен жағдайға байланысты өзгеруі мүмкін. Тамақтанудың ертеден қалыптасқан тәртібі бойынша таңертеңгі ас тамақтың тәуліктік мөлшерінің 20-25 %, 2 сағаттан кейінгі жеңіл тамақ 10-15 %, түскі тамақтану 40-45 %, ал кешкі 20-25 % болу керек. Ал 3 мезгіл тамақтанғанда таңертеңгі ас 25-30, түскі — 45-50, ал кешкі 20-25 % болады.Тәуліктік азықтың құрамындағы қоректік заттардың арасында тепе-теңдік қатынасы сақталуы тиіс. Академик Т. Ш. Шармановтың қағидасы бойынша, белок, май, кемірсу, витамиңдер, минерал түздары мен судың тәуліктік азықтағы үлес қатынасы организм тіршілігі үшін қажетті мөлшерде болу керек. Оның ішінде валин, лейцин маңызды амин қышқылдары және қанықпаған май қышқылдары мен витаминдер жеткілікті мөлшерде болуы тиіс.Ауыл шаруашылығы және басқа өндіріс орыңдарының жұмыс ерекшелігіне сәйкес тамақтану тәртібінің басқадай түрлері де болуы мүмкін..Ішіп-жеген астың сіңімділігі оның дұрыс пісіп және әртүрлі тағамның жеу кезегіне де байланысты. Түскі тамақты салат жеуден бастап, содан соң сүйық ыстық ас (кеспе, сорпалар) ішкен организмге тиімді. Алғашқы тағамдарды қабылдағанда қарын сөлі уақытында өндіріліп, астың қорытьшуына жол ашылады. Осыдан соң негізгі тағамды, айталық етті тағамды жегеңде ас қорыту мүшелері толық дәрежеде қызмет істеуге дайын болады. Түскі тамақтануды сусынмен аяқтайды.Таңертең тамақ ішпей жұмысқа барғанда, еңбек нәтижесі төмен болады.Өсіп, дамуына байланысты балалардың тамақтану тәртібі ерекше. Олардың тамағының тәуліктік мөлшерінің құрамында белоктың үлесі жасына лайық болуы тиіс: 1-3 жаста — 55 г, 4-6 жаста — 72 г, 7-9 жаста — 89 г, 10-15 жаста -100-106 г.Балалар бақшасында тамақтану әрбір 3-3,5 сағаттан кейін, ал мектеп жасындағыларда 3,5-4 сағатта, жас өспірімдерде тәулігіне 4 рет болады. Тәулік төртібі мен тамақтану үлесі балалардың жасына байланысты.Балардың азығында көкөніс, сүт, айран үнемі болуы керек, өйткені оларда витаминдер мен минерал түздары жеткілікті шамада болады. Белокты тағамдарды балаларға түске дейін берген жән, себебі ол жүйке жүйесінің қызметіне өте қажет. Ал кешкілікте ол өте аз молшерде болуы тиіс, өйткені баланың үйықтауына бөгет жасайды. Ұйықтар алдында 1,5-2 сағаттай бұрын сүт, жеміс сияқты жеңіл тамақты ғана берген дұрыс.Тамақ әртүрлі, дәмді дайыңдалса, асхана таза болса, баланың зауқы ашылып, жақсы тамақтануына себеп болады. Қазақстан Республикасы тағамдану академиясының қызметкерлері балалар үшін емдік маңызы бар ғылыми зерттеліп, негізделген тағам түрлерін ұсынды. Олардың біразы сәбилерге арналған сүттен ашытьшып жасалатын «Балбөбек», «Балдырған,» «Жігер» сияқты құрамы иммуңдық қасиетке бай және ана сүтіне өте жақын нәресте тағамдары.