Түрік қағанатының құрылуы.
Үйсіндердің күші қайтқан соң Жетісу үнемі қақтығыстарға ұшырап отырды.
V ғ. осында келген жожан әскерлері үйсіндерді өз иеліктерін далалық бөліктен Тянь-Шаньға ауыстыруға мәжбүр етті. Бос қалған жерлерге юечжилердің қалдықтары орналаспақшы болды, бірақ 418-419 жж. Жожандармен соғыстан соң олар Орта Азияға кетуге мәжбүр болды, ол жерде олар парсы және эфталиттермен қақтығысты. Шу мен Талас өзендерінің жоғарғы ағысын кангарлар басып алып, жожандардың батысқа жылжуын тоқтатты.
Жетісу мен Шығыс Қазақстан Жожан мемлекетінің шегі болғандықтан оларға көңіл аз бөлінді. Бірақ дәл осы жерде, Алтайда Жожандарға қарсы тұра алатын күш қалыптаса бастады.
Солтүстік-Шығыс Жетісуда, Ертіс аңғары мен Жоңғарияда мекендеген көптеген теле тайпалары 482 ж. Жожандарға қарсы көтеріліс жасап, өз мемлекетін құрды. Ол көп өмір сүрген жоқ, 516 ж. телелер қайтадан Жожандарға бағынышты болды. Алтай тайпаларының бірі — ашина Жожандар үшін темір балқытты. Бұл тайпаға евразия тарихында ерекше бір роль орындау жазылған. Осы ашина қоластындағы халықтарды түрік деп атады. “Түрік” сөзінің өзі — күшті, мықты дегенді білдіреді. А.Н. Кононовтың айтуынша бұл сөз басында саяси мәнге ие болған, онымен ашина тайпасының билеуші руын құраған дала ақсүйектерінің отбасы мүшелерін атаған. Тек кейін ғана түрк қағанына бағынған барлық тайпалардың ортақ атына айналды.
Халықтардың ұлы қоныс аудару дәуірі (ІІ-Ү ғғ.) Қазақстан мен Орта Азияның және Шығыс Еуропаның этникалық және саяси картасын едәуір мөлшерде өзгертті. Ү ғ. түрік тілді теле (тирек) тайпаларының хисапсыз көп топтары Солтүстік Монголиядан бастап Шығыс Еуропаға дейінгі ұлан-ғайыр далаға кең жайылып қоныстанады, оңтүстікте олардың қоныс-өрісі Амударияның жоғарғы ағысына дейін жетеді.
ҮІ ғ. Қазақстан жері аса қуатты мемлекет – Түрік қағанаты өкіметіннің қоластына қарайды, олардың билеушілері түрік тайпасының, Ашындар әулетінен шығып отырған. Қағанат ұйымдасқанға дейінгі түрік этносының өзінің құрылу тарихына келсек, ол ІІІ ғасырдан ҮІ ғ. ортасына дейінгі Ганьсу, Шығыс Түркістан мен Алтай аймақтарында бірте-бірте сатылып құрылған.
«Түрік» атының тұңғыш рет аталуы қытай шежірелерінен кездеседі және ол 542 жылға жатады. Қытайлар түріктерді сюнну – ғұндардың ұрпақтары деп атаған. 546 ж. Алтайда теле тайпасы қыруар әскерінің талқандалуы салдарынан түріктерге 50 мың үйдің келіп қосылуы себепті олар кәдімгідей күшейеді. 552 ж. көктемінде түріктердің бастушысы Бумын өздерінің билеушісі аварларға (Жуань-жуаньдар) қарсы шығып, оларды ойсырата жеңеді. Осы мемлекеттің ойрандалған орнында олар Түрік қағанатын құрады. 552 ж. Бумин өлген соң таққа оның баласы Қара-Есік хан отырды. Ол да жожандарға жаңадан соққы берді. Жеңістен соң белгісіз жағдайда хан қайтыс болып, оның орнына ағасы Муган-хан келеді. Мұқан қаған (553-572) билік құрған жылдарда Түрік қағанаты Орта Азияда саяси үстемдікке ие болды. Олар Маньчжуриядағы қидандарды, Енисейдегі қызғыздарды бағындырады, бұларға Солтүстік Қытай мемлекеті алым-салық төлеп тұрады. 553ж. жожандар тағы бір рет жеңіледі. Енді түрктер Алтайдан шығысқа қарай бүкіл даланың қожайыны болады. Келесі жылы түрктер батысқа қарай жорыққа аттанады, оны Бумынның кіші бауыры Истеми каган бастайды. Жожандардың шапқыншылығынан әлсіреген үйсіндер қарсылық көрсете алмады, сөйтіп 555ж. Истеми әскері Арал теңізі мен Ташкент маңына жетеді. Бірақ Аралдың солтүстігінде өмір сүрген уар мен хионит тайпалары қатты қарсылық көрсетіп, тек 558 ж. ғана бағындырылды. Түрктер Еділге жетті, бірақ оны өткен жоқ. Сөйтіп қысқа мерзім ішінде Еділден Хинган тауларына дейінгі аралықта үлкен көшпелі империя құрылды.
Түрік қағанатының қоғамдық құрылысы және саяси тарихы.
Жаңа мемлекеттің басында қаған тұрды, қағаннан кейінгі екінші адам, оның туысқаны, “ягбу” титулын иемденді. Тақ мұрагері қызметіне қарамастан тегин деп аталды, ал қағанның барлық туыстары өз аттарына “шад” лауазымын тіркеген. Мұрагерлік үлестік жүйемен берілді. Ол бойынша тақ әкеден балаға емес, үлкен ағасынан кішісіне немесе кіші нағашысынан үлкен жиеніне берілді. Мұрагерлікті күтіп, шадтар басқаруға үлес алған.
568 ж. Түрік мемлекеті 4 үлеске бөлінген, ал 576 ж. — сегізге. Қағанның өз ордасы Алтайда орналасқан.
Әлеуметтік жағынан түрктер үш топқа бөлінген — бектер, қара-будун (негізгі қауым), таттар (құлдар) — қолға түскен тұтқындар. Түріктерге бағынған теле тайпалары оғыз деп аталды.
Түрк қағанаты пайда болысымен сол кездегі дүниежүзілік империялармен бір қатарға тұрды.
IV ғ. 60ж. түріктер Бэй-Ци және Бэй-Чжой Қытай мемлекеттерінің өзара күресіне араласып, екеуіне де салық төлетті. Тобо-хан қаған айтқан екен: “Оңтүстіктегі екі бала (Чжоу және Ци) бізге бағынышты болса, кедейліктен қорқпауға болады”.
Отырықшы тайпалар байлығына ие болу үшін Түріктер Орта Азияға қарай ұмтылады. Бұл арада олар қарауындағы жерлері Каспий теңізінен Солтүстік Үндістан мен Шығыс Түркістанға дейін созылып жатқан. Эфталлиттермен кездеседі. 561-563 жж. Түріктер Иранмен эфталиттерге қарсы одақ құрады. ”. 560ж. түріктер Орта Азияда эфталиттермен соғыс кезінде Ташкент пен Зерафия жазығын басып алды. 564ж. Иранның шахы Хосроу Ануширван (531-579 жж.) эфталиттерден аса маңызды стратегиялық Тохарстан облысын тартып алады. 565ж. Несефи маңындағы ұрыста Истеми-каган бастаған түріктер жеңіп, Соғдыны қағанатқа қосты. 567 ж. Бұхара түбінде түріктер эфталиттердің негізгі күшінің күл-талқанын шығарады. Иран мен Батыс түрік қағанатының саяси ықпал жасау аймақтарының шекарасы Амудария болады.
Түріктер мен олардың билігінде болған соғдылар Византиямен тікелей сауда байланысын орнатуға ынтызар еді. Иран бұған кедергі жасайды. 568 ж. соғды көпесі Маниах Түрік қағанының елшілігін Константинопольге бастап барады, онда екі ел арасында сауда келісімі және Иранға қарсы әскери шарт жасалады. Парсылар Империя мен қанағаттың өзара одақ құруына мейлінше қарсы болды. Иран түріктерге жыл сайын 46 мың алтын теңге салық төлеп тұруды және олардың сауда-саттығына кедергі жасамауды міндетіне алады. Осыдан кейін түрік әскері Амударияның арғы бетіне әкетілді. Бұл Кавказды алып, Боспорға (Керчь шығанағына) шығады. Оның ұлы Түркісанфа Керчьті басып алып, Қырым жеріне еніп, Боспорды жаулап алады (576 ж.), бірақ көп ұзамай жарты аралдан кетіп қалады. Өзара қырқыс пен әлеуметтік қайшылықтар қағанатты қатты әлсіретті. Күшейіп алған Иран 588 ж. Герат түбегінде түріктерді жеңіп шығады. Византия 590 ж. Боспорды қайтадан жаулап алады.
Түрік қағанатындағы өзара қарқыс кезеңі (582-593 жж.) 603 ж. Батыс Түрік қағанатының бөлініп шығумен аяқталады, Шығыс Түркістанның көгалды аймақтарынан бастап Амударияға, Еділ өңірі мен Терістік Кавказ далараныа дейін созылып жатқан байтақ жер осынау Қағанат қарауына көшеді.