Африканың табиғат зоналары экватордан солтүстікке және оңтүстікке қарай ендік бағытта ауысатын ылғалды экваторлық ормандар мен ауыспалы ылғалды ормандардан, саванналар мен сирек ормандардан, тропиктік шөл зонасымен субтропиктік жерортатеңіздік ормандардан тұрады.
Ылғалды экваторлық ормандар.Конгоқазаншұңқыры мен Гвинея шығанағы жағалауын алып жатыр. Бұл орман зонасы табиғат жағдайлары жөнінен Оңтүстік Америкадағы Амазония ормандарына ұқсайды. Биік ағаштар орманның ең жоғарғы қабатын құрайды. Мұнда биіктігі 80 м-ге жететін алып фикустар, сейба ағашы, майлы палма мен шарап пальмасы – рафия, эбен және қауын ағашы өседі. Орманның банан, ағашы тәрізді папоротник, либериялық кофе ағашы, лианалардан тұратын төменгі қабаты адам өте алмайтын қалың ну (джунгли) құрайды. Жануарлар дүниесі бай, Амазония ормандарынан басты айырмашылығы мұнда жануарлар орманның қабатында да кездеседі. Ормандарда шашақ құлақ шошқа, ергежейлі бегемот, жираф тұқымдас окапи, ергежейлі антилопа, иаймылдардан мартышқа, шимпанзе, мандрил, павиан, адам тәріздес ең ірі горилла маймылы, жыртқыштардан қабылан, қауырсындары түрлі түсті, денелері ірі құстар мекендейді. Орманның барлық бөліктерінде топтанған жәндіктер көп, олардың кейбіреулері зиянды. Мысалы, термиттер жолындағы үйлер мен көпірлерді бұзып, зор шығын келтіреді. Ал цеце шыбыны адамдар мен жануарларға ұйқы ауруын жұқтырады.
Жергілікті халық гевея, ананас, кофе, какао, майлы пальма, арахис өсіреді. Бағалы ағаштарды кесу, олардың орнын плантациялармен алмастыру ормандардың ауданының кішіреюіне, топырақтың тозуына алып келеді. Бұл өзгерістер өз кезегінде жануарлар мен өсімдіктердің түр құрамының кедейленуіне себепші болуда. Ылғалды экваторлық ормандар жауын-шашынның азаюына юайланысты біртіндеп ауыспалы ылғалды ормандарға, одан кейін саванналар мен сирек ормандарға ауысады («Табиғат зоналары» картасын қарандар).
Саванналар мен сирек ормандар Африка жерінің 40%-на жуығын алып жатыр. Ешбір материкте саванналар мұндай үлкен аудандарды алып жатқан жоқ. Африка саванналары жалып көрінісі, тіршілік дүниесінің құрамы мен құрылымы жағынан да басқа материктердегі саванналарға ұқсамайды. Мұнда тығыз өскен биік шөптесін өсімдіктер арасында сирек ағаштар кездеседі. Саваннада топырақ-өсімдік жамылғысының таралуы жаңбырлы кезеңін ұзақтығы мен мөлшеріне тікелей байланысты. Жаңбырлы кезеңде саванна түрленіп, қызу тіршілік ортасына айналады. Ал құрғақ кезең басталысымен-ақ өсімдіктер тез арада қурап, ағаштар жапырағын түсіреді. Бұл мезгілде саванна сүреңсіз сарғыш түске енеді.
Ылғалды кезең 8-9 айға созылып, жауын-шашын мол түсетін жерлерде қызыл ферралитті топырақтарда паркті саванналар таралған. Мұнда биіктігі 3 м-ге жететін піл шөбінің арасында алып баобабтар, дум пальмасы мен майлы пальма өседі. Ал Мадагаскар аралындағы саванналарда пальманың желпуіш тәрізді ерекше түрі – саяхатшылар ағашы кең таралған. Жаңбырлы кезең 6 айға дейін созылатын жерлердегі қызыл-қоңыр топырақ жамылғысында онша биік емес шөптерден тұратын нағыз саванналар тараған. Шөптердің арасында қолшатыр тәрізді акациялар өседі. Шөлейт зонасына жақындаған сайын жаңбыр өте аз, әрі 2-3 ай ғана түсетін жерлерге құрғақ саванналар тән. Мұнда сирек өскен қатты шөптесін өсімдіктердің арасында құрғақшылыққа төзімді қатты тікенекті бұталар мен ағаш тәрізді сүттікендер кездеседі. Сомали түбегенде жиі қайталанатын құрғақшылық нәтижесінде ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігі төмендеп, адамдардың күн-көрісі нашарлайды. Аштықтың алдын алу үшін дүние жүзі елдері бұл аймақтың тұрғындарына жыл сайын қайырымдылық көмек береді.
Саванналарда шөптесін өсімдіктер басым болғандықтан ірі тұяқты жануарлар кең таралған. Мұнда тек бөкендердің (антилопа) 40-тан аса түрі, зебра, ұзын мойын керіктер (жираф), буйволдар бар. Мадагаскарда шағын денелі маймылдардың ерекше тобын құрайтын лемурлардың 26 түрі мекендейді. Мадагаскар аралының символы болып табылады. Саванналар шөп қоректі ірі жануарлар Африка пілі, мүйізтұмсықтарымен және өзен-көл бойында тіршілік ететін бегамоттарымен де әйгілі. Бұл жануарлардың көпшілігі негізінен саваннада кең тараған жыртқыштарға қорек болады. Жыртқыштардын арыстан, гепард,қабылан, шиебөрі, қорқау қасқырлар кездеседі. Өзендерде қолтырауындар тіршілік ететі. Ніл қолтырауынының ұзындығы 5-6 м-ге жетеді. Африка саванналарында құстар өте көп. Мұнда жер бетіндегі ең ірі құс Африка түйеқұс секретарь, өте әдемі кішкентай шырын сорғыштар мекендейді. Көлдер мен өзен жағалауларында қоқиқаздар, тырна, көкқұтан, бірқазандар, Африкада ғана кездесетін марабу тіршілік етеді. Жәндіктер өте көп, әсіресе ауыл шаруашылығына үлкен зйянын тигізетін Марокко шегірткесі кең тараған.
Топырығы құнарлы болғандықтан саванна жері ауыл шаруашылығы мақсатында кеңінен пайдаланылады. Жергілікті халық мақта маниок, батат, жүгері,кешью, арахис, цитрустар, қант қамысын өседі. Адамның шаруашылық әрекеті нәтижесінде саванналардың шеткі бөліктері шөлге айналуда. Соңғы 50 жыл ішінде Сахара саваннаға қарай 650 км квадрат ілгеріленіп енді. Осы апатты құбылысты тежеу мақсатында Солтүстік Африка елдерінде қолдан ұзындығы 1500 км-лік жалпақ орман белдеуді отырғызылған. Саваннаның табиғатын сақтап, тіршілік дүниесін қорғау мақсатында ірі ұлттық парктер ұйымдастырылған. Әсіресе Шығыс Африкада орналасқан Серенгети, Киву, Вирунга, Кагера ұлттық парктері көзге түседі.
Саванналардан екі жаққа қарай тропиктік шөлдер орналасқан. Олар әсіресе, Солтүстік Африкада үлкен ауданды алып жатыр. Сондықтан тропиктік шөлдерді Сахараның мысалында сипаттайық.
Сахарада жылдық жауын-шашын мөлшері 100 мм-ден аз, ішкі бөліктерінде кейде бірнеше жылдар бойы жаңбыр жаумайды. Бұлт болмайтындықтан күн сәулесі жер бетін қатты қыздырады. Жазда көлеңкенің өзінде ауа температурасы +400,+500 болады, әсіресе шаң мен құмды боратып, аңызақ құрғақ самум желі соққан кезде ыстыққа төзу өте қиын. Шаң мен ыстықтан қорғану үшін жергілікті халық кең, ұзын киім киіп, бетін тұмшаланып жүреді. Ал түнге қарай күрт төмендеген температурадан адамдар қалтырап тоңады.
Сондықтан Сахара тұрғындары арасында суық тиюмен байланысты аурулар көп кездеседі. Температураның тек тәуліктік қана емес, жылдық ауытқулары да жоғары болатындықтан, шөлде физикалық үгілу күшті жүреді. Тау жыныстары күндізгі ыстық пен түнгі суық әсерінен шытынап сынып, қиыршық тасқа айналады. Сол себепті Сахарада тасты шөлдер кең тараған. Оларды жергілікті халық хамада деп атайды. Тасты шөлдерде топырақ жамылғысы жетілмегендіктен өсімдіктер сирек, тастардың бетінде қыналар кездеседі. Хамада сазды және құмды шөлдермен алмасып отырады. Сахараға шөлге төзімдіөсімдіктердің кекі тобы тән. Тамыры күшті дамыған, ылғалды өте тереңнен алатын өсімдіктер тобының жапырақтары өте ұсақ, кейде тікенекті болып келеді. Ал екінші топты көктемгі жаңбырлардан кейін тез өсіп, гүлдеп, тұқым шашып үлгеретін өсімдіктер құрайды. Олардың тұқымының сыртында бірнеше жылдар бойы созылатын құрғақшылықтан қорғайтын қабыршақ болады.
Сазды және құмды шөлдерде сұр топырақ қалыптасады. Бұл топырақтың құрамында қарашірік аз, бірақ тұздар көп. Тұздытопырақтақара жусанмен сораң өседі.
Жануарлар дүниесі де шөл климатына бейімделген. Көптеген жануарлар су іздеп алысқа бара алады, кейбіреулері ұзақ уақыт сусыз тіршілік етуге бейімделген. Көптеген жануарлар су іздеп алысқа бара алады, кейбіреулері ұзақ уақыт сусыз тіршілік етуге бейімделген.Сахарада бір өркешті жабайы түйелер(дромедар) бөкендер, қорқау, қасқырлармен шиебөрілер, фенек түлкісі, шағыл түлкісі мекендейді.
Кемірушілер улы жыландар, үлкен сұр кесіртке-варан,ұсақ улы жәндіктер көп.
Шөлді қолдан суару арқылы мақтадан, арахис, күріштен мол өнім алуға болады. Шөлдердің еңқұнарлы аудандары-шұраттар табиғи су көздерінің маңында және жер асты сулары жақын жатқан жерлерде тараған. Үлкен шұраттарда ірі қалалар, елді мекендер орналасады. Мұнда құрама палмасымен жеміс ағаштары, бау-бақша өсіріледі. Ніл жағалауындағы батпақтарда табиғи өсімдіктерден папирус пен қамыс сақталған.
Оңтүстік Африканың Атылант мұхиты жағалауында Намиб жағалық шөлі орналасқан (климаттық жағдайын еске түсіріңдер). Бұл шөлге тән вельвичия өсімдігінің қысқағ жуан діңінің биіктігі 50 см ғана, одан ұзындығы 2-3 м,кейде 8м-ге дейін жететін, қатты қабықты екі жапырақ қана тарайды. Жапырақтар ұшынан бірте-бірте қурап, сабағынан үздіксіз өсіп отырады. Вельвичия 2000 жылға дейін тіршілік етеді. Калахариде өсетін жабайы қарбыздың жергілікті халық сусын ретінде пайдаланады , ол жануарларғада қорек болады. Шығысқа және сотүстіккеқарай Оңтүстік Африка шөлдері шөлейт зонасына ауысады. Мұнда тікенекті, жастық тәрізді бұталар мен сүттіген, алоэ өседі.
Субтропиктік қатты жапырақты ормандар мен бұталар. Жерорта теңізі жағалауы мен Оңтүстік Африканың жағалау бөлігіне тән болады. Жерорта теңізі жағалауында тас емен мен тоз емен, зәйтун ағашы, олеандр, фисташка, мәңгі жасыл кипарис, атылас самырсыны, жабайы алмұрт пен жүзім, ал Канар аралдарында ылғалды көбірек түсуіне байланысты кап шамшаты, күміс ағаш, лавр жапырақты зәйтүн ағашы , түйнекті және тамыржемісті әдемі өсімдіктер,кап орхидеясы өседі. Субтропиктік климат бұл зонада цитрустарды өсіруге мүмкіндік береді.