Азия және Африка елдерінің қазіргі заман тарихы

ХХғасырдыңүлкенбөлігіадамзаттыңдамутарихында“Батыс”депаталғанбірнешеүстемелдерденқұрылғанатпенбелгіліболды.(Ұлыбритания,Франция,Германия, Италия, Испания, Ресей(КСРО)АҚШ,Канада)әлемдеЕуроцентристікнемесе,Еуро–Американцентристіккөзқарасқалыптасты.Қалғанхалықтар,аймақтаржәнемемлекеттертекқанаБатыстарихыменбайланыстыболғаныүшінесепкеалынды.

Азия,Африка,АмерикажерлерінЕвропахалықтарыныңигерудәуірі15-16ғасырдағытеңізжолдарыныңашылғаннанкейінбасталуыосыныңнәтижесіндеХХғасыраяғындаұлыорталықелдерпайдаболды.

Қазіргітаңда“Империя”терминілатынша“Император”мағынасынберді.Ежелденимперияларболған:Македонский,Шыңғысхан,РимжәнеВизантияимпериясы.ЖаңакезеңдеолтерминбіріншіретХ1Хғасырдың30жылдарындаФранциядаНаполенғақатыстықолданылды.ЕвропаХ1Х–ХХғасырдаимпериализмдікапитализмдамуының бірсатысыретіндеесептейбастады.Әлемдеүстемдікетуүшінкүресбасталды.Империализм–бұләлсізхалықтардыотарғаайналдыу.Бірхалықтарірі,басқасыұсақ, біреулеріндедамығанөндірісорындарыбар,біреулеріөтенашар.әлемдебіруақыттамықтымемлекеттерәлсіздерүстіненүстемдікеткен.

Тарихкөрсеткендейәрбірмықтыөркениетимпериалықсипаттаболған.Соңғы500жылдықтаәлемдіжаулапалуЕуропалықтарқолындаболды.Х1ХғаырдағыөндірісреволюциясыЕвропалықдержавалардыңэкспансиясынажаңатүрткіберді.Жерлердіжаулапалу,байлывқарттыру,әскерикүшінкөрсету,дипломатиялыққарым-қатынастаүстемдік етужағдайындақарастырылды.

Іріөндірісорындарыдамығандержаваларарасындааймақтарүшін,тауарларынөткізуүшінтартысбасталды.Х1ХғасыраяғыеуропалықірімемлекеттерарасындаәлідеболсажаулапалынбағанАзия,Африкажәнемұхитжерлеріүшінталастыңкүшейетүсуіменбелгілі.

ХХғасырбасындаүлкенотарлықелдертізбегіпайдаболды.Солардыңішіндееңүлкені–Ұлыбританияболып,шығыстаГонконгтанбатыстаКанадағадейінгіжерлерді алыпжатты.Еуропаэкспансиясыныңұлыдәуіріаяқталды.

КөптегенсоғыстарнәтижесіндеЕуропалықхалықтарөзініңбилігінбарлықәлемгеорнатты.

Х1Х-ХХғасырбасындаеуропалықемесхалықтареуропалықғылыми–техникалық,экономикадықө,жетістіктерінигеруінашарболды.Жапония1868жылыМейдзиреволюциясыныңнәтижесіндекапиталистікдамужолынатүсті.Реформанәтижесіндемемлекеттіңэкономикасыдамыды.1941жыл7желтоқсандаЖапонавиациясыАмерикалықПерлеХарборәскеритеңізбазасынашабуылжасады,еуроцентристікәлемніңкүнібіткеніндүниежүзінеәшкереледі.Жаңатарихикезеңбасталды.БірақХХғасырдың2жартысынадейінбастымемлекеттеріәлемгеөзініңықпалынжүргізді.

Әлемніңмемлекеттерінотарынаемесежартылайотарынаайеалдырғанмонополияларжүздегенмиллионхалықтықанауарқылыүлкенбайлыққаиеболды.бұлмемлекеттершикізатжеткізіпберіпотырды.Бірақотарлыққұрылымныңжаңаәдісі–бұлкапиталдыенгізуболды,қарызғаақшаберунәтижесіндедержаваларүлкенқаражат арттырды.Банктербүкілбірмемлекеттібақылауындаұстады.

Банктермемлекеттегікенорындарын,жерастыбайлықтарын,өндірісорындарынбақылауындаұстады.МысалыИндонезиядаапиынжәнетеңізмонополиясынабақылауорнатты.КореядаЖапонбанкімемлекеттікбанкқызметінатқарды,банкроттар,облигацияларшығарды.СондайқызметтердіЕгипеттегібелсенділеріЛондондаболған“ұлттықбанк”атқарды.ТуркияменИрандаАғылшынФранцуз“Османбанкі”менағылшын“Шахин-Шах”банкіжұмысжасады.1904жылАнглияда50отарлыбанктерболса,1910жылолардыңсаны72–гежетті.Банктертекқанаэкономикағаемессаясатқадаықпалынтигізді.

Метрополияларөзініңотарларынаауылшаруашылығындақандайөнімөсіругеқұқылыболды.мысалы:Ява,Цейлон,Ассам-шайөсірді.Бенгалия–джутВьетнамкүріш,Уганда,Египеттемақтаөсірді.

Отарлардатеміржолдар,телеграфтораптары,порттарқұрлысынакапиталбөлуарқылыдержаваларүлкенәскери-стратегиялықмаңызғаиеболғанорындарға бақылау орнатты. НемісмонополиясынаБағдаттеміржолынқұрды,текқанаОңтүстікАфрика ОдағындаБельгияменФранцузотарларында7000мильтеміржолқұрылды.ОтаршылдарЕгипеттеСуэцканалынақызығушылықтанытты.

Отармемлекеттердеөндірісорындарынашқан,бұлжерлердежерастыбайлығынигеругеқызығушылықтанытты.Солмақсатпенмонополияларконцессияларғаиеболабастады.Концессиятерриториясыбұлмемлекетішіндегімемлекетболыпқалды.Ирандағыағылшын–парсымұнайкомпаниясысондайконцессияболатын.

Қытайдағыконцессиялардадержавалардыңсоты,полициясыболған.Мұнай,фосфат,көмірруда,түстіметаллбарлығышетелмонополияларыныңқолындаболды.МұнайкомпанияларынаАрабмемлекеттеріндебақылауорнатты.ШетелдіктерЕгипетте,Вьетнам,Туркияда,тұзсатуүшінмонополияқұрды.

Индиядағы,Африкамемлекеттеріндегібайалмаз,алтынкенорындарыағылшын,француз,бельгиякомипанияларыныңқолындаболды.

ШетелкомпанияларыШығысмемлекеттеріндеішкіжәнесыртқыбазаларынжаулапалды.Кедендергебақылауорнатты.

БатысЕвропаменСолтүстікАмерикадаөндірістөңкерісіболуынабайланысты19ғасыраяғындамиллионданғанхалқыбарконтиненттеротарғаайналды.

Шығыселдеріннегізгішаруашылығыбұлауылшаруашылығыболды.Ауылшаруашылығындахалықтың3/2бөлігіеңбекеткен.

ШығыстасаясипроцестерХХғасырдың1жартысындаүлкендержавалардыңбақылауыменжүрді.19ғасырдыңаяғындатекотарларүшінсоғысемес,олдержавалардыңотарүшінсоғысқанкезеңі.Испан–Американсоғысы,Ағылшын–бурсоғысы,орыс-жапонсоғысынмысалретіндекелтірсекжеткілікті.

Біріншідүниежүзіліксоғыстанкейіншығысазияелдеріненоянубасталды.ОсманимперирясыРесейгеқарсысоғыстатүркіхалықтарыныңбіріккенкүшінпайдалануғаәрекетжасады.АлолкездеРесейде20мыңмұсылманхалқыболып,олОсманимпериясынандакөпболатын.