Оңтүстік, Батыс және Орталық Африка елдері

ХIXғсоңғыширегіндеОңтүстікАфрикадаотарлауагрессиясыкүшейді,бұлжердіағылшындарменбурларбасыпалғанеді.Отаршылдықтыңкүшейуінесебепболғаналмазбеналтынкенініңашылуы.ОңтүстікАфриканыотарлаудабастыролдеАнглияатқарды,кейінненоғанГерманияқосылды.үМозамбикпенАнголадағыотарлардыңқосужоспарынпортугалдықтаркөздеді.Отаршылдықтыңжаңаорталығыбурреспубликаларыболды.

70жжбастапотаршылдықтыңжаңакезеңібасталды,ағылшынүкіметібританотарларыменбурреспубликаларыныңфедерациясынқұруғатырысты,ондағымақсаты–біріккенкүштеріменафрикандардыңқарсыласуынбасып,солтүстіккеқарайжылжу.Бурларбұлжоспарданбастартқаннанкейін1877жағылшындарТрансваальдіаннексиялады.Бурларқарсыластықкөрсетпеді,оныңсебебіЗулусмемлекетіненқорқуы,жәнеағылшындарменодақтасыпЗулустайпаларынбағындыру.

ЗулулендшекарасындақоршалғанЗулустарғажержеткіліксізболғандықтан,жәнеДингаанумаңындағыбурларданжеңілгенненкейіноларосыжағдайғақарсышықты.1887жЗулулендНатальотарыныңқұрамынакірді.ЗулустаржеңілгенненкейінТрансваалбурларыағылшындарғабағынуғақарсықарулыкүрескешықтыда,1881жоныңнәтижесіндеағылшындарТрансваалдыңішкіістеріндетолықтәуелсіздігінмойындады.РесмитүрдеолОңтүстікАфрикалықреспубликадепаталды.Бурреспубликаларындагерманкапиталыныңықпалыөсті.Соныменқатаргерманотаршылдықагрессиясыоңтүстік-батысАфрикада,Намибиядаөсті.Оңтүстік-батысАфрикаданемісотарықұрылды.Жергілікті халқы-готтентоттарменгерерожеріненмалынанайырылыпшөлейтжерлергеығыстырылды.Ағылшындарбечуанахалқыныңжерінбасыпалды.ОныңоңтүстікбөлігіКапотарыныңқұрамынакірдіде,солтүстігібританотарыБечуаналендқұрамынакірді.1878жоңтүстікАфриканыңқазбабайлықтарынөңдеужөніндегііріағылшынкомпаниясыСесильРодстіңбасқаруыменҚосөзенніңминералдықазбабайлықтарынашуөңдеуконцессиясыналды.С.Родс«БритандықоңтүстікАфрикалықкомпаниясын»құрды.КейінгіағылшындардыңжаулапалуыныңнәтижесіндеСолтүстікРодезиямалавихалқыныңНьясаленд,Ньясаөзенініңбойындажаңаотарларықұрылды.СоныменбүкілОңтүстікАфрикаотарғаайналды,ондабастыролдіАнглияатқарды.

АлтынЖағадаорныққаннанкейінағылшындарАшантимемлекетінбағындырудыкөздеді.1873жАшанти,Фантитайпасчыныңқолдауыментеңізгешығумақсатындаағылшындарменсоғысты.Ағылшындаржеңіскежетіп,орталығыКумасиқаласынбасыпалды.1896жағылшындарекіншіретАшантидібасыпалдыда,Ашантимемлекетіқұрылды.ОлАлтынЖағаотарыныңқұрамынкірді.

70жжағылшындарНигердіңекіжағындаорналасқанүлкентерриториядаорнықты.ҚарукүшіментөменгіНигердіңқала-мемлекеттерінжаулапалды.Лагосжәне Камерун аралығындағыаудан«Нигержағалауыныңпротектораты»депаталды.

1914жТөменгіНигербританиеліктері«Нигерияпротекторатыжәнеотары»депаталды.

БатысАфрикаФранцузэкспансиясыныңнегізгіобъектісінеайналды.ЖоғарғыНигерменжылжыпФранцуздар1883жБамакоқаласынбасыпалды.ХIXғсоңындаАфрикадаФранцузотаршылдықимпериясыныңқұрылуыаяқталды.ФранцуздықбатысАфрикағасегізотаркірді–Сенегал,Мавритания,Нигер,Гвинея,Пілсүйегі жағасы,Дагомея, ФранцуздықСудан, ЖоғарғыВольта,жәнеДакартерриториясы.

ФранцуздықэкватролықАфрикақұрамынатөртотаркірді:Габон,орталықКонго,Убанги-Шари,Чады.

1884жБерлинқаласындаортылықафрикамәселісібойыншахалықаралықконференцияөтті,ол«еркінКонго»мемлекетітнқұрды,албасшысыетіпЛеопольдIIжариялады.1908ж«еркінКонго»мемлекетіЛеопольдII-ніңжекеиелігіненБелгеотарыдепжариялады.

Африканыңкөпбөлігінірікапиталистіктердержаваларбасыпалғануақытта,ИталияЭфиопияменСомалежағалауындаорнығуғатырысты.80жжбасындаИталияҚызылтеңізжағалауындабірнешенүктелердібасыпалды.ОсыданкейінИтальянәскерісолтүстікЭфопияғашабуылжасады.1896жнаурызайындаАдуамаңындашешушішайқасболды,олИтальянәскерініңжеңілуіменаяқталды.ИталияЭфиопияныңтолықтәуелсіздігінмойындады.ИтальянагрессиясынатойтарысбергенненкейінМенеликIIелдіорталықтандырудыжалғастырды.1885жоныңбасқаласыАддис-Абебақаласы.(Жаңагүлдегенмағынада).АлСомалижағалауынИталия,Англия,Франциябөліпалды.

ШығысАфрикадаотарлаудабастыролдіАнглияменГерманияатқарды.70жжАнглияЗанзибарменбірнешетеңқұқысызкелісімдержасады.ШығысАфриканыңнегізгімемлекеті–Бугандаболды.1886жГерманияменАнглияарасындаШығысАфрикадағыықпалаймағытуралыалғашқыкелісімжасалды.1890жГерманияАнглияныңБугандадағықұқықтарынмойындады.1894жБугандаАғылшынпротекторатынмойындады.ОсыданкейінағылшындароныменкөршілесБаньоро,Торо,АнколемемлекеттерінбағындырыполардыңбарлығыБугандаменбіргебритандықУгандаотарыныңқұрамынакірді.УганданыңШығысындаорналасқанжаңаданжаулапалынғанжерлерКенияотарыныңқұрамынакірді.АлГерманияныңжаулапалғанжерлері:Таньганьика,Руанда,Урунди-ГерманиялықШығысАфрикаатағынаиеболды.

БірнешежаулапалусоғысыныңнәтижесіндеXIXғсоңындаМадагаскараралыФранцузотарынаайналды.

XXғбасындаимпериялистерАфриканыбөліпалудыаяқтады.Оныңтерриториясындаекіғанатәуелсізмемлекетболды:ЭфиопияжәнеЛиберия.ЭфиопияАнглия,ФринцияИталияныңжартылайотарынаайналды,1906жбұлелдерарасындаоныықпалаймағынабөлутуралыкелісімжасалды.АлЛиберияАҚШ–тыңықпалаймағынаайналды.

Африканыңотаршылддықбөліпалу,оныңхалқынаяусызқанауотаршылдарғақарсыкүрестуғызды.БұлуақыттақарсыласудыұйымдастырғанСамориТуре,ЛатДиор,Лобенгулат.б.атапайтуғаболады.СамалидегікөтерілістішаруажанұясынаншыққанМолдаМұхаммедпенАбдуллаҚасанбасқарды.1899жоларЖихатяғникәпірлергеқарсысоғысты,алөзінМахдидепжариялайды.

Кейбіраудандардақарулыкөтерілістерболды.ОныңішіндееңірісіГотенттотжәнеГерерокөтерілісі.ОныбасқарғандарСамуилМагареп,ГендрикВитбой.Бұлкөтеріліс1904жбасталыпазаттықсоғысқаұласты.Осысоғыстанкейін90мыңдықГереротайпасынан18мыңадамқалды.