Жоспар:
1.Несеп және жыныс мүшелеріне жалпы сипаттама..
2.Несеп мүшелерінің:бүйрек, зәрағар түтіктер,қуықтың құрылысы.
3.Аталық және аналық жыныс мүшелері.
Лекция мәтіні
Несеп жыныс мүшелері физиологиялық жағынан әр түрлі қызммет атқаратын 2 жүйеден несеп жүйесі және жыныс жүйесінен тұрады . Несеп жүйесі зәрді сыртқа шығару ал жыныс жүйесі көбю қызметтерін атқарады. Несеп жыныс жүйелерінің бірге қарастырыылу себебі зәр шығару мүшелерінің қызметі жыныстық қызметке де байланысты болады.,яғни бір мүше екі түрлі қызмет атқарады.Мысалы еркектердің зәр және шәует шығаратын түтіктері бірігіп ортақ түтік түзеді,ал әйелдерде бұл түтіктер бөлек болғанымен қынаптың кіре берісінде ортақ несеп жыныс мүшелері түрінде ашылады.
Несепмүшелеріне мыналар жатады:
- оң және сол бүйрек
- оң және сол зәрағар түтіктер
- қуық
- зәр шығаратын үрпі жолы.
Бүйрек құрсақ қуысында І-ІІ бел омыртқаалаардың тұсында орналасқан жұп безді мүше. Бүйрек құрсақ қуысыныың артын ала ішперденің сыртындағы байламдарға байланып тұрады. Оң бүйрек сол бүйрекке қарағанда жарты омыртқадай төмен орналасады. Бүйректің ұзындығы-12 см, қалыңдығы-4 см,ені –6 см, салмағы 120 г, шеткі жиегі дөңес, ортаңғы жиегі ойыс болып келеді.Ішкі артерия ,жүйке кіретін, вена,сарысу тамырлары зәрағар түтігі шығатынжағын бүйрек қақпасы деп атайды. Бүйректі екіге қақ жарып қарағанда оның ішкі қойнаудан және оны айналдыра қоршап жатқан бүйрек затынан тұратыны көрінеді.
Бүйрек заты екі бөліктен тұрады:
1.қыртыс заты
2.милы(жұмсақ) заты.
Қыртыс зат қызыл қоңыр түсті қалыңдыығы 4 мм болады. Бүйректің құрылымдық бірлігі-нефрондар осы қыртыс затты құрайды.Нефрон капилляр тамырлары және Шумлянский –Боумен капсуласынан түзілген.Жұмсақ зат сүййір пішінді бүйрек пирамидаларынан түзілген.Пирамидалардың түбі бүйректің ьеткі жағында,ұштары бүййрек қуысына бағыытталған.Екі немесе бірнеше пирамиданың ұштары бірігіп емізіктер құрайды.Кіші тостағанша лар әрқайсысына 2-3 емізік тесіктері ашылатын құрылымдар.2-3 кіші тостағанша лардың бірігуінен үлкен тостағаншалар түзіледі. 2-3 үлкен тостағанша лардың бірігуінен үлкен астаушалар түзіледі.
Зәрағар түтік бүйрек пен қуықты жалғай тын жұп мүше .Оның ұзындығы 30 см,ені 4-7 мм Ол бүйрек қақпасынан басталып жамбас қуысында қуықтың артқы қабырғасынан ішке ашылады. Зәрағар түтік жамбас және құрсақ бөлімдерінен тұрады.
Әйелдердің зәрағар түтігі еркектердікінен 2-3 см қысқа. Зәрағар түтіктің қабырғасы 3 қабаттан тұрады:ортаңғы қос қабатты бұлшық ет, ішкі кілегейлі,сыртқы дәнекер ұлпалы қабаттар.Бұлшық еттің ұзына бойы қабаты қалталанып,әлсін -әлсін жиырылып,зәрді қуыққа айдап отырады.
Қуық зәр уақытша жиналатын қуысты тақ мүше.Ол жамбастың шат қасағасының арт жағында орналасқан.Қуық бос кезде алмұрт пішінді зәрге қатты толғанда жұмыртқа тәрізденіп созылады.Қуықтың сыйымдылығы 750мл.Оның қабырғасы өте созылғыш.Бос кезде гі қалыңдығы 15 мм, толған кезде 2-3 мм-ге дейін жұқарады.
Қуықтың қабаттары
А) кілегейлі қабат
Б) кілегей асты қабаты
В) Бұлшық етті қабат
Г) сірқабаты
Бұлшық еттер 3 қабаттан түзіледі, Ішкі және сыртқы қабаты тік ортаңғысы сақиналы болып орналасады.
Аталық жыныс мүшелері былай жіктеледі :
Еркектің жыныс мүшелер:
1)Ішкі жыныс мүшелері.
2) Сыртқы жыныс мүшелері болып бөлінеді.
Ішкі жыныс мүшелеріне ен,ен қосымшасы,ұрық шығаратын шашатын жолдар,шәует қуықшасы, қуық алды безі,бадана безі жатады. Еркектің ішкі жыныс мүшелері ұрық түзуге оны шәуетке айналдыру қызметін атқарады.
Еркектің сыртқы жыныс мүшелері ұма және еркектің жыныс мүшесі болып екіге бөлінеді
Ұма немесе ен қалтасы өзара қатынаспайтын ортасы пердемен бөлінген бұлшық етті тері қалта тәрізді мүше. Ұма еркектің жыныс мүшесінің түбінде төмен салбырап орналасады.Оның қабырғасы жеті қабаттан тұрады.
Еркектің жыныс мүшесі зәрді қуықтан сыртқа шығару және аталық ұрықты аналық жыныс жолына енгізу қызметін атқарады.Ол 2 үңгірлі денеден 1 кеуекті денеден тұрады Кеуекті дененің іші қуыс онда зәр шығаратын үрпі жолы орналасқан
Үрпі тесігі ұзындығы 18 см қуықтан басталып, жыныс мүшесінің басындағы жіп саңылаулы тесікпен аяқталатын түтік.
Аналық жыныс мүшелері былай жіктеледі :
Әйелдің жыныс мүшелері де
1)Ішкі жыныс мүшелері.
2) Сыртқы жыныс мүшелері болып бөлінеді.
Ішкі жыныс мүшелеріне аналық жыныс безі,бездің сағағы, жатыр түтіктері, жатыр ,қынап жатады.
Сыртқы жыныс мүшелері әйелдің бәтек аймағы, клитор немесе шошақай және қызперде болып үшке бөлінеді.
Аналық жыныс безі пішіні жалпақ, сопақ ұзындығы 2,5 см ,ені 1,5 см, салмағы 5-8 г жұп мүше. Аналық жыныс жасушасы алдымен құрсақ қуысына түседі .Одан жатыр түтігі салпыншақтары ның жәрдемімен жатыр түтігіне шығып сол арқылы жатыр қуысына барады.
Жатыр алмұрт пішінді бұлшық етті қуыс тақ мүше Ол жамбас қуысында түбі жоғары қарап орналасады.Жатыр мойыннан,мойнақтан,денеден ,түбінен,жатыр қуысынан тұрады.
Қынап сыңар алдынан артына қарай қысыңқы ұзындығы 8-10 смшамасындағы түтік.Оның кіре берісін қынап тесігі деп атайды.
Әйел бәтегінің аймағына бәтектің үлкен жыныс ернеулері және кіші жыныс ернеулері ,қынаптың кіре берісі жатады Мұнда көптеген бездер орналасқан.