Қазақстан Республикасының экономикасы шаруашылықтың эртүрлі формаларын дамытпай қалыптаспайды, оның ең маңызды бөлігі шағын кәсіпкерлік болып табылады. Шағын және орта бизнес-нарықты қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополизмін шектеуде және бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұранысын қанағаттандыруда, жұмыссыздық мәселесін тежеуде, жаңа технологияларды енгізуде, Қазақстан Республикасының экономика саласын дамытуда маңызды роль атқарады.
Сонымен, шағын және орта бизнестің ел экономикасындағы алатын орны ерекше. Өйткені мемлекеттің жалпы қоғамның алға жылжуының бірден-бір рычагы болып табылатыны сөзсіз. Шағын бизнес ірі бизнеске қарағанда нарыққа тез бейімді, өзгермелі жағдайларға байланысты икемді, жаңа дамып отыратын өндіріс секторларында жұмыс істеуге қаблетті.
Шағын және орта бизнестің субъектісі ретінде кәсіпкер танылатыны айқын. Шағын және орта бизнестің мэні мен мағынасын терең деп білу үшін, ең алдымен сол шағын және орта бизнесті алып жүруші субъект — кәсіпкер терминіне тоқталсақ.
Кәсіпкерлік феномені бағзы заманнан бері экономикалық, элеуметтік ғылымдардың зерттеу объектісіне айналған. Кэсіпкерлік, шағын және орта бизнес негіздері теориясын XVIII-XIX ғасырларда Ф.Кенэ, А.Смит, Ж.Б.Сэй, сосын И.Шумпетер, Ф.Хайск, А.Чаянов және тағы басқа экономист ғалымдар негізін қалаған.
Кәсіпкерлік қызметке талдау жасау — оның жалпы экономикалық ой -пікір сияқты ұзақ тарихы мен терең тамырының бар екендігін көрсётеді. Экономикалық мағынада ірі өндірістік немесе күрылыс жобаларын басқарушы деп түсіндірме беруге болады. Көне тарих пен орта ғасыр ғылымдарында кәсіпкерлік туралы, оның индустриялық кезіне дейін қалай аталғанына қарамастан, ерекше ой — пікір қалыптасқан. Алайда, батыстың экономикалық теориясында шағын және орта бизнеске шын мәнінде назар аудару XVIII ғасырдан басталды десек те болады. Атақты экономист, ғалым Р.Кантилон, «кәсіпкер» деп — нкрық жағдайында әрекет жасаған адамды айтқан.
Әлеуметтік — экономикалық қүбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғамдық қатынастарды қамтиды. Мұның мәнінде экономикалық — құқықтық, психологиялық және тарихи тұстары бар. Бірақ, шағын және орта бизнестің, яғни кәсіпкерліктің негізі адам қызметінің экономикалық танымында жатыр.
Шағын және орта бизнесті жүзеге асырушы кәсіпкерді-«индивид» түрінде өз бетінше нарықтық жағдайда жоғары шешім қабылдай алатын, жеке меншік иесі ретшде, өзше ешкщнщ көмегінсіз табыс пен пайдаға қол жеткізе білетін және атқарылған қызметтің барлығы өз қимыл іс-әрекетінің жемісі екендігін түсінетін заңды және жеке тұлғаларды айтуға болады.
А.Смит шағын және орта бизнес пен кәсіпкер туралы төмендегідей жазған екен «..ол тек өзінің жеке қызығушылығын, өзінің жеке пайдасын ғана ойлайды және де көрінбейтін қол арқылы жоспарланбаған мақсаттарына жетеді. Қоғамға қызмет етемін деп ойлаған кезден гөрі, өзінің жеке пайдасын ойлаған кезде, қоғамға көбірек пайда алып келеді.»1.
Кәсіпкерліктің субъектісіне экономикалық қызметке қатысушы түрлі тұлғалар ең алдымен жеке индивидтер жатады. Бұлар мұндай сапада жеке өндірісті /жанұя, кәсіпорын/ ұйымдастыру формасы арқылы көрінеді. Кэсіпкердің іс әрекеті өзінің еңбек шағындарына немесе жалдамалы еңбекті пайдалануға негізделеді. Шағын және орта бизнесті жүргізушілер экономикалық мүддені білдіретін»сонымен қатар оған қатысушылар міндетті шарт жасасып ұйымдастырады. Мұндай бизнес түрі — ұжымдық деп есептеледі. Жеке кәсіпкерлерге қарағанда жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер көптеген мэселелерді шеше алады. кәсіпкерліктің потенциалдық мүмкіндіктерін толық бағалау үшін олардың субъектілерін номиналды және нақты деп бөлудің маңызы ерекше. Номиналдыға кәсіпкерлік қызметпен айналысу құқығы жатады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде эрбір азаматтың кәсіпкерлікпен айналысуға құқығы бар. Алайда оны жүзеге асыру қоғам мүшелерінің кез-келгенінің қолынан келе бермейді. Сондықтан кәсіпкерліктің шын, нақты субъектісі — бұған деген алғы шарттары бар, ең бастысы капитал иемдену құқығы барлар жатады. Міне, осы адамдар экономиканың кәсіпкерлік секторын құрып, дамыта алады.
Кәсіпкерліктің объектісі — адамның белгілі қызметі. Мұның ерекшелігі қандай? кәсіпкерліктің соңғы нәтижесі өндірілген өнім мен көрсетілген қызмет. Бірақ ең бастысы — әр кәсіпкер оның тек өзіне тиімдісін, пайдалысын ғана жасайды. Міне, осы себептен кәсіпкерлердің ең басты мақсаты — өз кәсігіорынының пайдасын барьінша жоғарлату немесе шағындарын барынша азайту болып табылады. Ал, кәсіпкердің табысы көбіне оның бизнесті ұйымдастыруына тікелей байланысты. Қызметінің бастапқы кезеңінде кәсіпкер қатаң бәсеке жағдайында нарықтан шығып қалмас үшін өндіріс факторларын комбинациялаудың жаңа жолдарын іздейді, яғни, бұл кәсіпкерліктің ең басты мэселесі.
Сонымен, кәсіпкерлік — жаңа мүмкіндектері іздеу, жаңа технологияны пайдалану, капиталды жұмсаудың тиімді салаларын іздеу, ескі ойлау шеңберінен шығу. Былайша айтқанда, өндірістің жаңа түрін ашып, дамыту; тауарлар мен қызметтердің жаңа түрлерін шығару мақсатында ұйымдастыру құрылымдарын өзгерту, сонымен қатар оларды жаңарту және өркендету. Мұндай өзгерістердің түрлері эр алуан жаңа кәсіпорындар ашу немесе ескі кәсіпорынды қайта құру, байланыстардың жаңа түрлерін жасау немесе ескілщн ( жою, доодификаііиялау . әреқеттерімен байлаңысты нақты өмірде кәсіпкерліктің объектісі — новаторлық, жаңашылдық мағынадағы ерекше өндіріс және айырбас пен бөлудің түрлі факторларын комбинациялау болып табылады.
Бизнеспен іскерлік қабілеті жоғары, нарықта өз күш-қуатын жаңа сфераларды іздестіру жолында жұмсаушы субъект ғана айналыса алады. Әрине Мамыров Н.Н.Предпримимательство. Алматы.Экономика-1998ж-102беткез-келген алып-сатарды бизнесмен, шағын және орта бизнесті жүзеге асырушы деп атауға болмайды. Сонымен кәсіпкерлік — өз қаражаттарын белгілі бір өндіріс түріне жұмсай отырып және қоғамға пайдасын тигізе отырып, табыс алу. Яғни кәсіпкерлік қызметтің басқа коммерциялық емес құрылымдарға қарағандағы ерекше айырмашылығы табыс пен шығын арасындағы айырманы пайда ретінде қарау.
Иә, елімізде нарықтық экономиканың қалыптасқанына да 10 жылдан астам уақыт өтіпті, содан бері мемлекетіміздің меншігі бірте-бірте жеке меншікке ауысты. Олар әртүрлі шаруашылық ассосациялар, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер, шағын кёсіпорындар, акционерлік қоғамдар ( ашық, жабық) формаларында қайта құрылды.
Елдің кәсіпкерлік стимулын арттыру үшін экономикалық, әлеуметтік, құқықтық жағдайлар базасын құрып, жетілдіру керек. Жалпы кәсіпкерлік кызметтің түрлерін төрт түрге бөліп қарастыруға болады. Қазақстан Республикасында:
Өндірістік — оның ішінде инновациялық, ғылыми-техникалық тауар өндіру, қызмет көрсету және басқа.
Коммерциялық — сауда-саттық, делдалдық, сауда үйлері, тауар биржалары және тағы басқа.
Қаржылық — банктік, сақтандыру, аудиторлық, лизингтік қор биржалары және тағы басқа.
Кеңес берушілік — басқармалық, әкімшілік, маркетингтік, ақпараттық, кадрлар дайындау және тағы басқа.
Біздің Республикамызда қаражылық кәсіпкерліктің банктік түрімен тек қана банктер ғана айналыса алады.
Қазақстан Республикасында нарықтық экономиканың белсенді қатысушылары — шағын және орта бизнес субъектілері — кәсіпкерлер, жеке адамдар, бизнесмендер екені белгілі. Республикамызда шағын жёне орта бизнестің дамуына жан-жақты. шаралар интенсивті түрде жасалылуда.. Ал, оларға жекеше тоқталсақ, меншікті жекешелендіру бағдарламасының жүруі, ол өз кезегінде шағын бизнестің дамуының нағыз экономикалық негізі екенін есімізге алайық. кәсіпкер шағын жёне орта бизнес субъектісі ретінде оның іс әрекеті эр кездеде белгілі бағытта ү-йымдастырылады, және оның нақты нысандары бар. кәсіпкерліктің шаруашылықты жүргізу тэсілі ретінде бірнеше жалпы белгілері бар. Оның ішінде негізгісі — шаруашылық субъектілерінің елсіздігі. Олардың дербестігі нарық механизмі әрекетін қамтамасыз ететін тэртіпті қалыптастырады. кәсіпкердің тэуелсіздігі оған экономикалық ресурстарды алуға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен тауар өндіру процесін ұйымдастыруы және оларды нарықта кәсіпкердің ойлағанындай өткізе алу құқғын береді. Материалды ресурстар мен ақша капиталының иелері бұл ресурстарды қалауынша пайдалана алады. Әрбір қызметші өзі істей алатын еңбекпен айналысуға құқығы бар. Алайда, қандай да болмасың еркіңдіқ көптегең жағдайлармен шектелген. Олар сыртқы орта мен субъектілер әрекетінен шығады. Дегенмен, шағын бизнестің басты шарты барлық мүмкіндіктердің деңгейі тұрғысынан шешім қабылдаудағы автономиялылығы. Барынша көп табыс табу жалпы бизнестің қозғаушы факторы болып табылады. Көп жағдайларда тек осы тұрғыдан ғана іс ұйымдастырылып, одан әрі кеңейтіледі. Нарық жағдайында өзгерістер күніне бірнеше ретте болып отыруы мүмкін. Олар осы жаңалықтарды өз жұмыстарына енгізеді. Жаңалық процесінің мүраты — пайда табу. Мысал үшін, нарыққа жаңа тауар шығарған немесе ресурс үнемдейтін экономикалық тиімді технология ұсынған алғашқы фирма оларды белгілі уақытқа дейін баламалы құннан жоғары бағамен сатады. Міне, осы қабілет әдеттегіден ерекше шешім қабылдауда, творчествалық көзқарас жағынан іскерлік әлемінде жоғары бағаланады.
Кәсіпкерлікке тэн тағы да бір сипат — шаруашылық жүргізудегі тэуекелге бел бууы, іске кірісер алдында болашақ бұл дыр қиялдарды болжап білу және оны шеше алуы. Жаңа идеялар мен жобаларды пайдаланғанда бастапқыда қауіп-қатері көп, ,ал оларды өне бойы экономикалық есептеу мүмкін емес. Шаруашылықтың қауіп — қатері, тәуекелдің негізінде мүмкін болатын және шын мэнідегі шығындар мен нәтижелердің ара қатынасы жатады. Егер өндірілген тауарлар бағасы жұмсалған шығындарды қайтармаса, онда кәсіпкер өз қызметін тиімді ұйымдастыра алмағаны, ёлде өткен нарықтық конъюктура жайсыз болғаны.
Шағын және орта бизнестің, кәсіпкерлік қызметтің мэні — өндіріс құрал жабдықтарын шаруашылық объектісі ретінде иемденуде және табыс алу мақсатында өндіріс факторларын тиімді пайдалану оның негізі болып табылады. Кәсіпкерлік шаруашылықты жүргізу тәсілі жаңа іске адамның жеке энергиясымен капиталын жұмсаудан көрінеді. Мұндағы кәсіпкерлік әрекетінің ең басты тиімділігі — таңдаудың дұрыстығы немесе тандаған істің кәсіпкердің жеке потенциалына сәйкес келуі деп білеміз.
Шағын және орта бизнестің тарихына көз жіберейік. Ресейде кәсіпкерлік көне заманнан бері Киевтік Русьте сауда-саттық формасында дамыған. Ең бірінші кәсіпкерлер деп — көпестер мен майда алыпсатарлар және қолынан іс келетін өзі жасаған тауарын сатушыларды айтқан . Петр І-шінің кезінде орта бизнес көркейді. Бүкіл Ресейде мануфактуралар құрылып тігін, қару-жарақ, тау ісі салары дамыды. Кеңес Үкіметі келісімінен кәсіпкерлік деген термин жалпы экономикалық оқулықтан алынып тасталды. ХХ-шы ғасырдың 90-шы жылдарында ғана шағын және орта бизнес халықтың түсінігіне қайта енді. Әрине өз бизнесін бастау ел тыныш кезде де шешімділікті қажет етеді. Бұл тәуекелге бас тігу өз ақша қаражатын сала отырып, не табыс алады, немесе жоғалту қаупі, бэселелестікке төтеп беру, мұның бәрі белгісіздікке қажет шешімділік. Жер жүзінде миллиондаған кәсіпкерлер тәуекелге бел буып, жаңа бизнес түрлерін ашуда. Осы творчествалық процестің түбірінде экономиканың жеке секторының күш-қуаты, жалпы ұлттың әл-ауқатының кілті жатыр.
Шағын және орта бизнестің Қазақстан Республикасында құрылуы мең дамуы тауарлы нарықтың және кәсіпкерлік іс-әрекеттің кең ауқымға құлаш жаюымен байланыстыруға болады. Әрине мемелекетіміздің тәуелсіздікке қол жеткізуі, нарық экономикасына бет бұруының өзі елде кәсіпкерлік пен шағын және орта бизнеспен айналысуға міндетті етті. Бастапқы кезең ретінде көрінген мұндай бизнес 1995-1996-шы жылдары делдалдық қызмет ретінде жүзеге асты. Ал соңғы 5-6 жыл ішінде қолынан іс келетін азаматтар, заңды тұлғалар әлемдік тәжірибе арқылы дәлелденген бизнес кілті — өндіріс екендігін түсінді. Республикамыз табиғи жер қойнауларына бай, жер ауқымы кең, ауыл шаруашылығы — фермерлік іс, шаруашылық қожалықтарын құру, төл өсіру, сүт тағамдарын нарыққа шығару соңғы кезде жақсы дамып отыр. Жэне осылайша көркейе алатынына кәсіпкерлердің көздеріде жеткен. Мемлекет тарапынанан да заңдылық, құқықтық атмосфера да бір арнаға түсті десек те болады.
Қазақстанда шағын және орта бизнесті жұмысшылар санына байланысты анықтауымызға болады. Бұл мәселені мен келесі кестеде қарастырдым.
Казақстандағы шағын кәсіпкерлікті Ресеймен салыстыра отырып анықтау критериі.
| Елдер | Шаруашылық салалары | Жұмысшылар саны |
| Қазақстан: | Өнеркёсіп, құрылыс және ауыл шаруашылығы. | 50 адамға дейн |
| Сауда және тұрмыстық қызмет. | 30 адамға деин | |
| Көлік және байланыс. | 25 адамға дейн | |
| Ғылым және инновациялық қызмет. | 20 адамға дейн | |
| Басқада (ойынханалар және шоу бизнестен басқалары). | 15 адам№а дейн | |
| Ресей: | Өнеркёсіп, құрылыс, көлік және байланыс. | 100 адам |
| Ауыл шаруашылығы. | 60 адам | |
| Ғылыми-техникалық сала. | 60 адам | |
| Көтерме сауда. | 50 адам | |
| Бөлшек сауда жёне тұрғындарға Қызмет көрсету. | 30 адам | |
| Қызметтің басқада салаларын жүзеге асыру. | 50 адам |
Қазақстан Республикасының ұлттық статистикалық агенттігінің 1997 жылдың 6 тамыздағы № 44 қаулысына сәйкес бекітілген Қазақстан Республикасының жұмыспен қамту бойынша кәсіпорындардың классификатор көлеміне байланысты 250 адамнан аспайтын жұмыспен қамтамассыз етілген кәсіпорындар орта бизнеске жатады.
Экономикасы жаңа-жаңа дамып отырған елдер үшін орта және шағын бизнесті жандандыру шешуші роль атқарады. Кәсіпкерлік қызмет бұл елдер үшін дағдарыстан алып шығатын бірден-бір сара жолы болып отыр. Шағын және орта бизнес-экономиканың тиімді де қомақты секторы. Оның аясында жалпы ішкі өнімнің үлес салмағын артып, экономикалық тұрғыдан жұмысқа жарамды тұрғындар жұмыспен қамтамасыз етіледі. Бұл индустриалды дамыған экономикасы бар, және өтпелі кезеңді басынан кешіріп отырған елдер экономикасы үшін тым жағымды көрініс. Экономикада бірден-бір маңызды элемент жұмыссыздық. жұмыссыздықтың кең етек алуы экономикалық әл-ауқаттылыққа зардабын тигізер фактор болса, шағын бизнес аясында көптеген жұмыс орындары ашылады. Осы жаңа жұмыс орындарын отырып шағын бизнес ел экономикасына қыруар көмек етеді. Ол бәсекелестікке сай келе алатын динамикалық диверсификациялық бағытта халықтың жұмыспен қамтамасыз етілуіне, оның әлеуметтік тұрмыс жағдайын көтеретін шын мәніндегі қуатты экономикаға жол ашады.
И.Шумпетердің айтуынша: «Кәсіпкерлік шағын және орта бизнесті жүргізу — прогрестің алға тартар күші, іргелі инновация. Инновация — ғылыми-техникалық прогрестің, қоғам мен адамның барлық іс аясында жүргізілетін коммерцияның жетістіктері. Ол өндіріспен ғана емес, менеджмент, маркетинг, ойлау, Өмір сүру сипаты мен кәсіпкерлік мәдениетімен де ұштасып жатады.
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес халықтың эл-ауқатыдың төмеңдеген кезінде, ел экономикасының мақроэкономикалық дағдарысқа ұшыраған кезінде де өміршең күй танытты. Елдегі объективті және субъективті қиындықтар оның динамикалық дамуына кедергі етуде. объективті қиындықтары:
Экономиканың жаппай дағдарысқа құрауынан, бюджет тапшылығы, қаржылық ресурстар жетіспеушілігі, міне осы мәселелер шағын және орта бизнестің кең масштабта қарқын алуына кедергі етуде. Нарықтық экономикаға таяну жақындаған сайын, мемлекеттің инвестор ретіндегі ролі төмендеуде. Мемлекет өз тарапынан бизнесті дамытуда қолайлы климат жасауы, заңдық-нормативтік актілерді жолға қоюы, шетелдік және отандық инвесторларды шағын және орта бизнесті дамыту жолында капитал құюына тартуы, шағын және орта бизнесті қолдау мен дамыту бағдарламаларын қолдайтын микроэкономикалық саясатты жасауы қажет.
Субъективті негіздегі қиындықтарға, негізінен мынандай түсіндерме беруге болады. Қоғамның сана-сезімінде қалыптасып қалған пайда табу, табыс алу, бай болу әрекеттерін әлі де болса, психологиялық жағынан дайындық жоқ. кәсіпкерлер тарапынан да нарықтың тез өзгеру қозғалысына жылдам эрі тиімді реакциясы толық әдетке енбеген. кәсіпкерлер менеджмент, маркетинг салаларының қыры мен сырына әлі де түсінбеген. шағын кәсіпорындардың жұмысының тиімділігі — өнімдер өндірудегі тар мамандану ғана емес, еңбек құралдарына да мамандануында. Мұндай өндірістер шектеулі тауар ассортиментін шығарып, қажет болған жағдайда оны тез ауыстыруыда мүмкін шағын бизнестің дамуы транспорттық шығындар мен өнімдердің құрып қалуы қаупін төмендетеді. Сонымен, шағын кәсіпорындар — негізінде алып инфраструктуралық бөлімдердің (қоймалық, арнаулы коммуникациялар, көліктік шаруашылықтар, тазалау құрылғылары) құрылуына көп шығындар жұмсалмайды. Өндірістің аздаған көлемі бойынша тауарларды сату, айналымға жіберу, материалды техникалық жабдықтауларды өнім дайын болғаң кезінде реализациялау тез жүреді. Батыс экономистершщ тұжырымдаулары бойынша шағын кәсіпорындардың артықшылығы — меншікті менеджменттің бірлігі, ол өзкезегінде басқарушылық және орындаушылық процестерін тездетеді, сонымен қатар бүкіл ұжымның алға қойылған мәселелерін бірігіп шешуін және оны іске асыруын қамтамасыз етеді. Осылайша шағын және орта бизнестің дамуы ресурстар айналымдылығын, өндіріс процесі мен түлыну процестерін жеделдетеді. Әрине шағын және орта бизнесті ашып оны жүргізушілер өз даму сатыларында түрлі қиыншылықтарға қәзіргі ықтимал. шағын және орта бизнестің дамуын жеңілдету үшін қоғамда, заң жүйесінде толығымен өзгерістер енгізілуі керек. Осыған байланысты кешенді түрде шағын және орта бизнестің ел экономикасына тигізетін пайдасы зор және де ірі кәсіпорындардың жанында көмекші өндіріс ретіндегі ролін арттыру қажет.
Бүгінгі күні шағын және орта бизнестің алдында ең бір шешімін күтіп тұрған проблема ол — шағын кәсіпорындарды ресурстармен қамтамасыз ету. Өндірістің спецификасы эрине жаңа технологияларды қажет етеді. Одан шығар жол — отандық өндірісті жандандыру. Сөйтіп жаңа техника, құрал — жабдықтар шығаруға мамандану. Ол үшін шағын бизнесті техникалық қолдау бағдарламасын жасап, шетелдік инвесторлардың капиталын тарту керек. Проблеманың екінші аспектісі — бұл шағын бизнесті -қаржылық қамтамасыз ету. Бұған алғашқы қаржы құрау мэселесі жатады. Осы проблема тұрғандықтан шағын бизнес қазіргі кезде тек қана делдалдық, алыпсатарлық қызметтер түрімен ғана айналысуға еріксіз. Осы қаржылық ресурстарды табу мен оны қолға ала алмау мәселесі шағын бизнесті көлеңкелі экономика жағына бүрып отыр. Сэйкесінше барлық тапқан табыс мемлекеттен тыс жасырын капитал табысына кетіп отыр. Алғаш қойылған мәселелердің жиынтығы шағын және орта бизнестің инфрақұрылымын құрып, оны ақпаратпен қамтамасыз ету, әріптестер іздеу, тағы да басқа жүйелерді құруды қажет деп отыр. Сонымен шағын және орта бизнес алдында тұрған проблемалар жеткілікті, және олар терең ғылыми ізденісті талап етеді. Бірақ сөзсіз шағын және орта бизнес секторы — экономикада отандық нарықтың жолға қойылуьша дем беретін сектор. Ол біздің өмірімізге толығымен еніп, өндірісті дамытып, әлемдік экономикалық алғы шектерде алғашқыларының санына бізді қоса алатынына сенімдіміз. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес алдындағы проблемаларды былайша топтауға болады:
Шағын бизнесті оптималды түрде қолдау мақсатында мемлекеттік стратегияның қажеттілігі.
Шын «мәніндегі жергілікті жерлерде шағын бизнес монйторингін «жолға қою.
Тексеруші органдардың бюрократизмін тоқтату.
Несие ресурстарына қол жеткізуге жол ашу.
Салық саясатын шағын бизнес мүдделерімен байланыстыру.
Психологиялық қоғамдық барьерді жеңу.
Кей деректерге сүйенсек, шағын және орта бизнестің елге әкелетін табысының жартылай бөлігі де мемлекет қазынасына түспей отыр. Мүның өзі елде етек алған бюрократизм салдарынан туындап отыр. Шағын және орта бизнестің ішкі қуатты резервтері жоқ, содан соң объективті түрде мемлекеттікоргандар мен жергілікті басшылықтар арасында ёлсіз арақатынастардың болуы. Және де Республика бойынша шағын және орта бизнес субъектілерімен жүргізілген анонимді анкеталық сүраудың мэліметтері бойынша, шағын бизнестің алдында тұрған ең бірінші мэселе — несиелік ресурстарға шығу жолы. Бүгінгі күнде коммерциялық банктер тек сауда — саттық операцияларымен айналысушыларды немесе тауар өндірушлерді ғана несиелеуді қолдап отырғанын айта кетуге болады. Шын мэніде банктік сектор шағын бизнесті көңілсіз түрде несиелеуге мүқтаж… ‘Себебі несие берілген жағдайда шағын кәсіпорындардың несиені қайтара алмай қалуынан, оны өтейтін ресурстық базаның аздығы тіпті жоқтығы көңіл алаңдатады. Кепілге қойылған мүліктің нарықта сүранысқа ие болуының екіталайлығы және банктік несиені алған кәсіпорынның оны тиімді басқара алмау проблемасымен түйіседі. Өйткені олардың көпшілігінің жоғары деңгейдегі менеджменті, толық қанды бизнес жоспарлары стандартқа сай келмей отыр. Статистикалық мэліметтерге сүйенсек шағын және орта бизнестің Республикамызда дамуы негізінен — қатаң салықтық саясат, қарыз қаражаттарын ала алмауы, лизингтік қызметтердің шектеулі болуы, өткізу нарығының жоқ болу қиындықтары кедергі болып отыр. Біздің ойымызша шағын және орта бизнесті көтеру органдары — Салықтык; Комитет, сонымен қатар Ұлттық Банк тарапынан шағын және орта бизнесті қолдау және көтермелеу механизмдерін жүзеге асыру қажет.
Қазақстан Республикасы бойынша шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау саясатын жүзеге асыру областық, аудандық, қалалық шағын және орта бизнесті қолдау Орталықтары арқылы жүзеге асырылуда. Олар болашақта бизнес — инкубаторлар болатыны сөзсіз. Олардың жұмысына мьісалы:, жаңадан іс ашатындарға ңақты көмек (кеңселер ( и беру,(м-жабдықтармен қамтамасыз ету) келешекте бұл орталықтар ақпараттық-әдістемелік негіз беруші ретінде де көрінуі мүмкін.
Біздің жер қойнауымыз табиғи ресурстарға бай, географиялық орналасу жағынан кең ауқымды орын алып отыр, осыған байланысты шағын кәсіпкерліктер Республикамыздың территориясы бойынша әр-келкі болып орналасқан. Оны 2-кестеден көре аласыз.
2002 жылдын 1-ақпанындағы Қазақстан бойынша кәсіпкерліктерді білу мәліметтері.Шағын
| Облыстар мен қалалардың аталуы | Шаруашылық пен айналысушы объектілердің саны | Жұмысшы лар саны | Өндірілетін өнім көлемі | |||||||||
| Қазақстан республикасы | 87045 | 100% | 36873 6 | 100% | 154350 | 100% | ||||||
| Ақмола облысы | 3486 | 4,0 | 14626 | 4,0 | 735831 | 4,8 | ||||||
| Ақтөбе обл. | 3420 | 3,9 | 27058 | 7,3 | 612920 | 4,0 | ||||||
| Алматы обл. | 6718 | 7,7 | 17988 | 4,9 | 968827 | 6,3 | ||||||
| Атырау обл. | 1738 | 2,0 | 11590 | 861375 | 5,6 | |||||||
| Батыс Қазақстан обл. | 1871 | 2,1 | 15862 | 4,3 | 870122 | 5,6 | ||||||
| Жамбыл обл. | 4330 | 5,0 | 12630 | 3,4 | 256871 | 1,7 | ||||||
| 2Қарағанды обл. | 7137 | 8,2 | 29556 | 8,0 | 701570 | 4,5 | ||||||
| Қызылорда обл. | 2062 | 2,4 | 6371 | 1,7 | 203845 | 1,3 | ||||||
| Қостанай обл. | 4403 | 5,1 | 21411 | 5,8 | 505453 | 3,3 | ||||||
| Маңғыстау обл. | 2177 | 2,5 . | 8533 | 2,3 | 122829 | 8,0 | ||||||
| Павлодар обл. | 5059 | 5,3 | 16052 | 4,4 | 720955 | 4,7 | ||||||
| Солт. Қазақстан обл. | 2649 | 3,0 | 18560 | 5,0 | 486284 | 3,2 | ||||||
| Оңт. Қазақстан обл. | 8090 | 9,3 | 21311 | 5,8 | 242146 | 15,7 | ||||||
| Шығ. Қазақстан обл. | 5385 | 6,2 | 40723 | 11,0 | 718733 | 4,7 | ||||||
| Астана қаласы | 5616 | 6,5 | 24161 | 6,6 | 703107 | 4,6 | ||||||
| Алматы қаласы | 22904 | 26,3 | 82314 | 22,3 | 343939 | 22,3 | ||||||
Шағын кәсіпкерлік кез-келген мемлекеттің экономикасының негізгі саласының бірі. Экономикасы алға кеткен дамыған елдерде шағын және орта бизнеске 10 кәсіпорынның 9-ы кіріп отырады. Егер, Еуропа елдерінде эр мың тұрғынға шаққанда 45-50 шағын кәсіпорын болса, АКДІ-та ол көрсеткіш 75 кәсіпорын шамасында, ал Қазақстанда небары 7-8 кәсіпорын ғана қэдэайды. Бұл көңіл қобалжытатын нәрсе. Ал Қазақстан Республикасы бойынша 1999-2001 жылдар аралығында жұмыс жасап тұрған шағын кәсіпорындар саны 1.3 кестеде келтірілген. Ескере кететін жай, келтірілген мэлёметтерде шағын кәсіпорындардың 24-28% құрайтын ауыл шаруашылығы, денсаулық және білім саласындағы көрсеткіштер анықталмаған.
1999-200Іжж. Қазақстан Республиқасында заңды тұлға ретінде тіркелген шағын кәсіпорындардың саны мен құрылымы.
(статистика бойынша ҚР Агентігінің мәліметтерінен) 2
| 1999 ж. | 2000 ж. | 2001 ж. | 2001 ж. | ||||||||
| Бр. | % | Бр. | % | Бр. | % | Бр. | |||||
| Шағын кәсіпорындарды» барлығы | 17539 | 100 | 24848 | 100 | 37095 | 100 | 211,5 | ||||
| Оның ішінде: | |||||||||||
| Өндіріс | 2526 | 14,4 | 3668 | 14,7 | 5633 | 15,2 | 223,0 | ||||
| Құрылыс | 2142 | 12,2 | 3007 | 12,1 | 4680 | 12,6 | 218,5 | ||||
| Сауда, автокөліктерді жөндеу, тұрмысқа | 7587 | 43,3 | 11959 | 48,1 | 17531 | 47,3 | 231,1 | ||||
| Статистика бойыншаIP Агенттігі. Казакстандағы шағын кёсіпорындар. Статистический обзор.қажетті бұйымдар | |||||||||||
| өндіру | |||||||||||
| Қона үйлер мен | 229 | 1,3 | 490 | 2,0 | 789 | 2Д | 344,5 | ||||
| мейрамханалар | |||||||||||
| Көлік және байланыс | 670 | 3,8 | 1152 | 4,6 | 1952 | 5,3 | 291,3 | ||||
| Қозғалмайтын | 3130 | 17,8 | 2892 | 11,6 | 4549 | 12,3 | 145,3 | ||||
| мүліктермен | |||||||||||
| операциялар, аренда, | |||||||||||
| Кәсіпорындарға | |||||||||||
| көрсетілетін | |||||||||||
| қызметтер | |||||||||||
| Басқада | 1257 | 7,2 | 1680 | 6,8 | 1961 | 5,3 | 156,0 | ||||
| коммуналдық және | |||||||||||
| жеке қызметтер | |||||||||||
Нарықты және еркін экономика шыныменде тауар мен тұтыну нарығына кең жол ашты десек болады. Осындай экономика жағдайында заттық күйге ие тауарларда және заттық күйге ие емес терде тауар негізінде қатысып отырды, яғни кәсіпкерлікпен барлығыда айналыса бастады. Осыдан мекемелер мен ұйымдар өздеріне тиісті ғимараттар мен бос жерлерді жалға беруден бастап шағын кәсіпорындар мен фирмаларды құрудан аяқтады, бұл ар тек азық-түлік тауарлары мен өнімдерін қайта сатып қана қоймай, сонымен қатар бұрын соңды көрсетілмеген қызметтерді көрсете бастады.
Қызметкерлер саны бойынша сауда саласы ерекше орын сақтап қалса да, бірақ экономиканың басқа — өндіріс және құрылыс салаларының үлес салмағы айтарлықтай азайған. Себебі, эрине саласына жұмсалатын еңбек шығындары, материалды өндіріс кәсіпорындарына қарағанда төмен.
Осы талдауды толық аяқтау үшін, біз шағын кәсіпорындардың тауар айналымының құрылымдарын қарастыруымыз қажет (Кесте 1.4).
Кестедегі мәліметтер бойынша осы соңғы жылдарда Қазақстанның экономикасы нақты түрде алға жылжып отырғанын көруге болады. Яғни, экономиканың әр түрлі салалары бойынша шағын кәсіпкерліктің және ондағы тауар айналымдылығының өсу қарқыны айқын көрініс алып отыр. Жыл сайын республика бойынша шағын кәсіпкерліктің саны алдыңғы жылмен салыстырғанда 40%, ал тауар айналымы одан екі есе өсіп отырады. Бұдан біз Қазақстандағы шағын бизнесті толығымен пісіп жетілді деп айта алмаймыз, оның қалыптасу процесі эліде болса жүріп жатыр және оның аяқталу кезеңін болжау қиын.