Бюджет үдерісін реформалаудың стратегиялық мақсаты көрсетілген басымдықтарға сәйкес мемлекеттің бюджет саясатын жасау және жүзеге асыру, бюджет шығындарының нәтижелілігі мен тиімділігін жоғарылату болып табылады.
Мұндағы маңызды міндет – бұл мемлекеттік қызмет көрсетуге бағытталған шығындарға қатысты нәтижелерге бағдарланған бюджеттендіруді енгізу және ол қызметтер көрсету деңгейінің нысаналы көрсеткіштерімен бірге мемлекеттік қызметтер көрсету жұмысын қаржыландыруды байланыстыратын тетікті қалыптастыруға мүмкіндік беріп отыр.
Мемлекеттік қызметтердің едәуір бөлігі өңірлерде көрсетілетінін ескере келгенде бюджет шығыстарының тиімділігін арттыру жөніндегі барлық шаралар жергілікті деңгейде іске асырылуы тиіс.
Жаңадан қабылданған бюджет кодексінің басты мақсаты – әлемде кеңінен қолданылатын орта мерзімді қаржыландыру жоспары аясында нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу (НББ) үлгісі негіз болып табылатын мемлекеттік басқарудың нәтижелер бойынша интеграцияланған жүйесін құру, енгізу және оның тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету.
Бұл үлгінің негізгі міндеті әлеуметтік-экономикалық саясаттың ұзақ мерзімді басымдықтарына сәйкес және орта мерзімді перспективаға жоспарланған бюджет ресурстары көлемі шегінде бюджет ресурстарын мемлекеттік органдар мен қол жеткізілген нақты нәтижелерге байланысты олар іске асыратын бюджеттік бағдарламалар арасында бөлу болып табылады.
Нәтижелерге бағдарланған бюджеттеуге көшу бір жылдан асатын кезеңде стратегиялық мақсаттарға қол жеткізуді жоспарлау, бюджеттік бағдарламалар әкімшілері игеретін және басқаратын ресурстар көлемінің ашықтығын арттыру мақсатында орта мерзімді бюджетті қалыптастыруды көздейді. Белгіленген әлеуметтік-экономикалық нәтижелерге белгілі бір уақыттардан кейін ғана қол жеткізуге болатындықтан және мақсаттардың өздері ұзақ мерзімді сипатта болатындықтан бюджеттеудің жаңа әдістерін одан әрі дамыту көп жылдық бюджеттеу қажеттілігіне алып келеді.
Көптеген бюджеттік бағдарламалар бір қаржы жылының шеңберінде бітпейтіндіктен және әсіресе, инвестициялық жобаларға қатысты, бюджеттік шығыстарды жоспарлау орта мерзімді перспективада жүзеге асырылуы тиіс.
Көп жылдық бюджеттеу мынадай міндеттерді шешуге мүмкіндік береді. Атап айтқанда, мемлекеттік орта мерзімді және ұзақ мерзімді стратегиялардың заңнамалық шешімдерінің сәйкестігін белгілеу, бюджет процесінің сабақтастығын қамтамасыз ету және фискалдық тәртіпті арттыру, бюджеттік жобаларды құру және бекітілген жобаларды одан әрі орындауға жұмсалған уақыт пен басқа да ресурстарды үнемдеу.
Базалық шығыстар – бұл тұрақты сипаттағы шығыстар, сондай-ақ басталған немесе жалғастырылған инвестициялық жобаларға арналған шығыстар. Яғни, базалық шығыстар бұл қабылданған және бюджетті қалыптастыру үшін негіз болып табылатын міндеттемелер. Егер келешекте қосымша қаржы ресурстарын іздестіру мүмкіндігі туындаса, онда жаңа ұғым – “жаңа бастамаларға арналған шығыстар” пайда болады, яғни бұл шығыстар стратегиялық және бағдарламалық құжаттарға сәйкес туындайды.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының жаңа басым бағыттарын іске асыруға бағытталған шығыстар және оларды осылайша бөлу бюджетті қалыптастыру және қарау кезінде жаңадан бекітілетін шығыстарға басты назар аударуға мүмкіндік береді.
Жоспарлау сатысында бюджет процесін реформалаудың негізгі бағыты бюджеттік бағдарламаларды қалыптастыру рәсімдерін сапалы қайта қарау болып табылады.
Бюджеттік бағдарламалар мемлекеттік орган көрсететін мемлекеттік қызметтерге негізделетін болады, яғни мемлекет көрсететін қызметтердің құнын, сондай-ақ бюджет қаражатын бөлу мен жоспарланғанның арасындағы тікелей байланысты, одан кейін белгіленген стратегиялық бағыттар мен мақсаттарға сәйкес оларды пайдаланудың нақты нәтижелері арасындағы байланысты да көрсететін болады. Бюджеттік жоспарлау олардың стартегиялық жоспарларында белгіленген мемлекеттік органдар қызметінің нәтижелілігінің мақсатты көрсеткіштеріне қол жеткізуге бағытталған.
Бюджеттік бағдарламаларды жасау маңызды, бірақ ол да жеткіліксіз қадам. Мемлекеттік органдар қызметі бюджет шығыстарын жүзеге асырудың нәтижелеріне жұмылдырылуы қажет. Қызмет көрсетуді ұсыну нәтижелілігінің басты көрсеткіші бюджет қызметін пайдаланушылардың олардың сапасына қанағаттану дәрежесі болып табылады және мемлекеттік органның қандай да бір шығыстарды бюджет есебінен қаржыландыруды жалғастыруы осыған байланысты болады.
Бюджет шығыстарының әлеуметтік-экономикалық нәтижелілігі мониторинг негізінде жоспарлау, бюджеттің атқарылуы мен атқарылуын бақылау жүйесі мемлекеттік қызмет ұсынатын мемлекеттік органдар мен мекемелер қызметінің нәтижелері туралы тұрақты түрде ақпарат жинауды және бюджет қаражатын мемлекеттік органдар арасында қол жеткізген нәтижелерге байланысты бөлу арқылы көрініс табады. Бұл ретте мемлекеттік органдар қызметінің нәтижелерін бағалауға мүмкіндік беретін көрсеткіштерді дұрыс анықтау қажет. Осындай көрсеткіштерді бюджет процесін жоспарлаудан бастап оның атқарылуын бақылауға дейінгі барлық сатыларында пайдалану қажет. Нәтижелілік көрсеткіштерін қолдануға негізделген бюджеттік бағдарламаларды жоспарлау мен атқару халықаралық тәжірибеде “нәтижеге бағдарланған бюджеттеу” деп аталады.
Жалпы, бюджеттік реформаны жүргізуге тұрақты үдеріс ретінде қарау қажет. Біріншіден, бұл реформаның маңыздылығы сол – ол барлық мемлекеттік сектордың тиімді қалыптастырылуын қамтамасыз ететін негізгі рөлді атқарады. Екіншіден, реформа үдеріс ретінде қарастырылады, ол аяқталады деп саналмайды. Белгілі деңгейге жету бұл қойылған тапсырманың соңғы шешімі емес, ол келесі даму сатысына шығу дегенді ғана білдіреді.
Соңымен қатар, мемлекеттік қаражатты бөлу ешқашан оңтайлы болмайды, себебі қажеттіліктер мен басымдықтар тұрақты түрде өзгеріп тұрады. Соңдықтан, қазіргі уақытта Үкімет қабылдаған шараларға әкімшілік реформаның қисынды жалғасы ретінде қарауға болады және солай болуы тиіс.
Бюджетті жоспарлаудың жаңа тәртібі шығыстардың нәтижелілігін көтеру үшін айырықша маңызды шарт болып табылады, дегенмен, бюджеттік үдеріске қатысушылардың шарттарды түсініп, оны сәтті қолдануы үшін және болған өзгерістер бюджетті жоспарлау мен басқару нәтижелігіне нақты әсер етуі үшін уақыт қажет.
Нәтижелерге бағдарланған бюджеттеудің (НББ) соңғы нәтиже мен мақсаттың өзі болып табылмайтындығын түсіну маңызды. Ол – шенеуніктер қызметінің тиімділігін бағалайтын стратегиялық басқару құралы. Сондықтан НББ-ны сәтті енгізу қандай да бір сандық көрсеткіштер бойынша есептелмейді. Бұл жерде бюджетті қалыптастыру тәсілінің өзгеруі бюджет үдерісіне қатысушы шенеуніктер мен басқа да адамдардың НББ-ны ментальдік дәрежеде қисынды қабылдауының өлшемі болып табылады.
Қолданыстағы бюджеттік жоспарлаудың нәтижеге бағдарланған бюджеттеуден негізгі айырмашылығы бюджет процесін түпкі нәтижеге жетуге қайта бағдарлауда, орта мерзімді нақты бағыттар шеңберінде бюджеттік бағдарлама әкімшілері мен бюджет үдерісіне барлық қатысушылардың жауапкершілігін арттыру және дербестігін кеңейтуде болып отыр. “Нәтижелерді басқару” әдісін қолдану кезінде бюджет мемлекеттік саясаттың жопарланған нәтижелері мен мақсаттарын негізге ала отырып қалыптастырылады.
2009 жылдан бастап Қазақстан нәтижеге бағдарланған бюджеттеуге және үш жылдық бюджеттік жоспарлауға көшті. Ресей тәжірибесі НББ жағдайында «Жоғары қаржы бақылау органы – салық төлеушілер органы» үлгісіне жақындауға қатысты төмендегі жайттардың қажеттігін көрсетті:
- сыртқы және ішкі бақылаудың құқықтық мәртебесін анықтау;
- басты назарды қаржылық бақылауға емес, объектідегі қаржылық бақылау жүйесі жұмысының ретке келтірілуін тексеруге аудару;
- бюджеттің тиімділігінің өлшемдері мен көрсеткіштерін нормативтік бекіту;
- әрбір тексеру актісіне қосымша ақпараттық анықтама беру арқылы тексеру-талдамалық іс-шаралардың нәтижелерінің қол жетімділігін арттыру;
- жоғары қаржы бақылау органдары аудиторларының парламент тыңдауларында мемлекеттік органдардың қызметтеріне балама баға беру.
Есеп палатасы ұйымдастырушылық-құқықтық нысанына қарамастан қызметі бюджет қаражаты есебінен қаржыландырылып, мемлекеттік мақсаттарға қол жеткізілуге бағытталған барлық ұйымдардың бақылауға тәуелділігін қамтамасыз етеді. Сондай-ақ қалыптасқан қаржылық дағдарыс жағдайында экономиканы тұрақтандыруға бағытталған мемлекеттік қаражатты нысаналы және уақтылы пайдалануды бақылауға тікелей қатысады.
Қол жеткізілген нәтижелер тиімді жоспарлау және тиімді бақылау, нақтырақ айтсақ, оның алдын алу шараларына байланысты. Сол себепті Есеп палатасы жұмысында әзірге заңнамалық тұрғыдан бекітілмеген мына жаңартулар саяси қолдауға ие болды:
- өте ірі жобаларға қаражат жұмсауды бақылау және оларды жоғары тиімділікпен қамтамасыз ету мақсатында жобалық тәсіл (жобаларды басқару жүйесін) енгізу;
- стратегиялық аудитті енгізу. Ол қаржылық аудит пен тиімділік аудиттен әзірленіп жатқан жобалардың іске асырылуына және қаржылық жағынан қамтамасыз етілуіне бағалау жүргізуімен ерекшеленеді.
- Қазақстанда НББ кезең-кезеңімен жүзеге асырылды: 2009 жылдан бастап бұл жүйеге барлық орталық мемлекеттік органдар, ал 2010 жылдан бастап жергілікті атқарушы органдар көшті.
Мемлекеттік басқарудың жаңа жүйесін табысты енгізу үшін 2007 жылдан бастап әдіснамалық құжаттар әзірленіп, қолданыстағы бағдарламалық құжаттар, олардың бір-бірімен өзара байланысы және сатылы болуы оңтайландырылды. Бұл ретте бюджеттік бағдарлама әкімшілерінің дербестігін арттыру жағдайында өзекті болып табылатын жергілікті жерлердегі қаржылық бақылауды жүзеге асыруға қатысты шешілмеген көптеген мәселелер бар. Атап айтар болсақ, біріншіден, бұл – мәслихаттардың тексеру комиссияларының мәртебесі, рөлі және өкілеттігі.
Екіншіден, аймақтарда жоспарлаудың жаңа жүйесі кезінде бақылауды қалай жүргізуді нақты білмейді. Бұл – әдіснамалық қамтамасыз етуге, бақылау объектісі қызметін бағалау индикаторларына, сондай-ақ реформаның мәнін және оның мақсаттарын түсінуге қатысты мәселелер. Мемлекеттік органдар индикаторлар мен көрсеткіштерді әзірлеуге баса назар аударып келді. Ал олардың орындалуы, мониторингінің механизмдері және іске асырылуы жөнінде ақпарат жинау мәселелері жете қарастырылмаған. НББ-дағы көрсеткіштер аса маңызды, себебі ол тек саланы дамытудың болжамы ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік қаржылық бақылауды жүзеге асыратын құрал. Осы проблеманы шешуде әрбір мемлекеттік орган міндетті түрде тәуелсіз сараптама жүргізу арқылы өз стратегиялық жоспарлары үшін индикаторларды есептеу әдістемесін әзірлеуі қажеттілігі ұсынылды.
Үшіншіден, қаржылық бақылау органдарының, әсіресе аймақтардағы, қаржылық бақылау органдарының кадрлық әлеуетін күшейту. Бүгінгі таңда Қазақстанның білім беру жүйесінде мемлекеттік қаржылық бақылау саласында кадрлар даярлау механизмі және біліктілікті арттыру жүйесі жоқ. Бұл қаржылық бақылау органдары жұмысының тиімділігіне тікелей әсерін тигізуде. Ресей тәжірибесіне сүйенсек, аталған проблемалар – жоғары оқу орындарында тиісті мамандықтар ашу арқылы, ал біліктілікті арттыру – Есеп комитетінің Қаржылық бұзушылықтарды зерттеу жөніндегі орталығы арқылы жүзеге асырылатын болады.
Еліміздегі әлеуметтік-экономикалық үрдістерді қаржылық басқарудағы бірқатар мәселелер елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынғы Халыққа Жолдауында аталып өтті, «Басқарудың барлық деңгейінің жұмысына баға беру мен жаңағы өлшемдер бойынша қаржылай қолдау көрсету және бақылау Үкіметтің басты міндеті болып табылады.
Мемлекеттің қаржылық нарығына әсері мемлекеттік үкіметтің жоғары органдарына Қазақстан Республикасының Парламенті, Қазақстан Республикасының Президенті мен үкіметі, қаржы министрлігі, антимонополиялық саясат бойынша мемлекеттік комитет пен мемлекеттік сақтандыруды қадағалау енетін реттеушілік мемлекеттік органдар жатады және бақылау қызметтері осы органдар арқылы жүзеге асырылады.
Басқарудың экономикалық әдістерін қолдана отырып мемлекет оларда қалыптасқан бағалар деңгейінде әр түрлі активтерді сату көлеміне әсер етеді.
Қаржылық нарықта көмекші қызмет атқаратын қаржылық делдалдар мен қатысушылардың негізгі мақсаты төмендеген тәуекел кезінде жоғары табыс алу болып табылады. Қаржы нарығының бұл институттар операциялық шығындарды төмендетуге әсер ететін және қаржы нарығының механизмі мен құралдары арқылы инвестициялау процестерін ынталандыратын шарттарды құруға бағытталған . Қаржы нарығының осы қатысушылар тобы қызметтердің критериі тікелей қатысушылар институттарының негізгі қызметтерін орындауға, құқықтық және институционалдық аспектерді бөлуге бағытталған болып табылады. Сәйкесінше, факторлы-мақсатты талдау Қазақстан қаржы нарығының дамуының негізгі факторлары мен басымдылықтарын анықтауға мүмкіндік береді.
Мемлекеттің қаржылық бақылау қызметінің өзекті мәселелері экономикадағы құрылымдық өзгерістерге, мемлекеттік бюджеттің кірістерін қалыптастыру мәселелеріне осыған сәйкес құқық жүйесіндегі реформаларға тәуелділік жағдайында туындап отырады. Сондықтан, оларды мемлекеттік қаржылық басқару жүйесіндегі барлық бағыттар бойынша топтастырмай, бірыңғай түрде көрсетсек онда мына келесідей тізбені беруге болады:
- Маңызды салықтар бойынша біріңғай ставкалар белгілеу;
- Салық салынатын базаларды айқындаудың қарапайым, қолайлы тәртібін белгілеу;
- Салық түсімдерін есепке алудың жаңа механизмін құру;
- Мемлекет аумағында алынатын (ағымдағы) салықтардың санын азайту;
- Әрбір салық бойынша көзделетін жеңілдіктерді барынша азайту;
- Салық төлеушілерді салық есебіне жетілдіру;
- Жекелеген салық салу обьектілерін есепке алуды қамтамасыз ету;
- Бюджетпен есеп айырысу жүйесін барынша ыңғайлы етуге тырысу;
- Салық есебіндегі барлық салық төлеушілерді тексеруді және салық салуды толығымен қамту;
- Салық төлеушілердің салықтық мәдениеттерін қалыптастыруды
үзбей жүзеге асыру; - Басқарушы салықтар ретінде тек қосымша құн салығы мен акциз салығын ғана пайдалану;
- Корпоративті табыс салығы мен жеке табыс салығын басқарушы салық ретінде пайдалануға жол бермеу;
- Салық органдарының автоматтандырылған-ақпараттық жүйесін халықаралық деңгейге сәйкес құрудың әдістемелік және ұйымдастыру
мәселелерін шешу; - Фискалдық саясаттың әлеуметтік экономикалық саясатпен ұтымды ұштасуын және үйлесімді болуын қадағалау;
- Мемлекеттің салықтық юрисдикциясының ауқымын барынша дәл белгілеу;
- Әлеуметтік нысаналанған салықтық басқаруды жүзеге асыру мүмкіндіктерін қарастырып, негіздеу;
- Салық заңдарын жүйелендіру және жетілдіру, сондай-ақ олардың тиімділігін арттыру арқылы салықты басқару жүйесін жетілдіру;
- Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының салықтық өкілеттіктерін нақтыландыру және ұлғайту;
- Салық мәселелерін шешу жөніндегі сот билігінің рөлін арттыру;
- Салықтық басқару құқық нормаларының заңға ақтаңдақтарсыз, мұқият қабылдануын және мүмкіндігінше тұрақты болуын қамтамасыз ету.
Республикалық бюджеттің үш жылдық кезеңі өткеннен кейін осы мақсаттарға қол жеткізілген, не жеткізілмегендігін салыстыру үшін тиімділік көрсеткіштері мен өлшемдерін заңнамалық деңгейде бекіткен жағдайда тиімді болады. Әрбір билік органының, әрбір лауазымды тұлға қызметінің нәтижелілігі жұмсалған қаражат есебімен емес, қол жеткізген нәтижемен бағаланса ғана мемлекет тиімді болады.
Резюме
На современном этапе государственный финансовый контроль является важнейшим инструментом проведения экономической политики страны. Эффективность финансового контроля, прежде всего, зависит от его правильной организации. Необходимо четкое определение субъектов контроля, их прав и обязанностей; рациональное сочетание форм и методов осуществления финансового контроля.
Қолданылған әдебиеттер
- Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік органдары Анықтамаламық: Қазақстан Республикасы Президентінің Мұрағаты. –Алматы: Эдельвейс, 2011ж.
- Әшеева Р. Қаржы жетпейді емес, игерілмейді. //Алтын Орда газеті, 15.07.2010 ж.
- Сәтқалиев М.А. Еліміздің қаржылық тұрақтылығын арттырудағы қаржылық бақылаудың рөлі// Егемен қазақстан 13.12.2011
- akorda.kz; www.nationalbank.kz; www.minfin.kz;
- governтtnt.kz; www.finplan.kz; www.stat.kz
- Есеп комитетінің веб-сайты: esep.kz