Тасқа бейнеленген бейнелеулер, эпиграфика және жазбаша қайнарлар

Түйелер, жылқылар және тала қырғыз тегі белгіленген тастары 1897 жылы Карабаш жерінде (Джолсай асуынан кейінгі Әулиеата уездінде) В.А.Каллаурдің әдісі арқылы қарады.

Кейбір жерлердегі жартастар бейнесін әр уақытта Н.Н. Пантусов қоныстады. 1897жылы Пантусов Тамғалы – Тас (Қапшағай) шатқалына, Қапал уезді Балғамен баласына (Іле өзенінің төменгі ағысы, 25 қалып іле қашауынан) сипаттама берді, Іле өзенінің бойындағы шатқалдардан алыстаған тастарды бейнеледі; барлығы Пантусов 28 тасты әр түрлі, тамг, бурхан, қалмақтар жыландармен, тибет жазуларын тіркеді. «Тамгалы-Тас» деп аталған Н.Н. Пантусов мақаласы 3ВОРАО-да басылып шықты. Осыдан кейін А.М. Позднеев зейінін буддалық сипаттамалар мен жазбаларға түсінік берді. Позднеев зейінін буддалық сипаттамалармен тибет пен қалмақ жазбалары) Пантусовтың 34 суретінен, 17 тасы) қызықтырды.

Және де Пантусов 1897 жылы Аир-Кезен шатқалына қатысты, Тайшақ сайына (Шолақ тауында) да қатысты. «Аир-Кезен тастарында… жеткілікті мөлшерде маралдар мен ешкілер бейнесін таппады», Шолақ сайының тереңдігінде «жоғарғы сайда, жазбалардан бөлек, ешкілер мен басқа жануарлар суреттері сынық тастарда кездеседі… Жергілікті қырсыздар моңғолдар ескерткіштерін тіркеді.

Тастарда бейнеленген адамдар бейнелерін Қараспан шатқалында Вернен уезіндегі 1897 жылы Н.Н.Пантусов кездестірді.

Маралдар бейнелері мен жазбаларын 1897 жылы Пантусов кездестірді және жартас жағаларында Қапшағайдың оң жақ беті Куртинскіде, Куртинск болысында, Верненск уезіндегі тастарда кездестірді.

Пантусов үлкен тастар (оңтүстік-батыстағы Куртинск болысындағы, Жалпақ-тас шатқалында 2-3 қалыпта, Верненск уезді), «маралдардың, таутекенің, бұғының, адамның, түйенің бейнелері онда белгіленген». Тау ешкілері мүйіздерінің бейнелері, Жалпақ-тастар артындағы жабайы тастар, Қазыбек шатқалы мен Қалы-Бұлақ шатқалында бейнеленді.

Сарқан, Лепсинск уезінің беттерінде, Басқан өзенінің сол жақ жағасында Н.Н.Пантусов үлкен тастарды анықтап белгіледі. Тастар жергілікті тұрғындар Алия мәдениетімен байланысты «Әулие-Тас» деп аталды.

Тибеттік және моңғолдық жазбалар жылтыр жартастар ауданында, Арасан тауларында Н.Н.Пантусов қысқаша сипаттады, ол Арасанда 1900 жылы мекен етті.

Тастардағы бейнелерден басқа белгілер қырылып жазылған. Олар Комаровқа орхон жазбаларын немесе қырғыз тамты еске түсірді.

ТАӘҮ қозғалысы тоқтаған соң 1992 жылы үйірме архивтерінен В.Д.Городецкий жазбалары Ұзын-Бұлақ станциясына жақын Шымкент уезі мен Қабұлсай станциясының жартас жазбаларында жазылды. Автордың басқа жазбаларында Шымкент уезіндегі Балықшы ауылында құлаған тастар, Арыс ауданынан табылған үлкен тастардың бөліктері туралы айтылған.

1896 жылы В.А.Каллаур информаторлардың мәліметтеріне сүйеніп, Айыртам-Ой шатқалына аттанды. Онда ол белгісіз, ежелгі түріктердің руникалық жазбалары бар тастарды тапты. В.А.Каллаурдың тапқан жаңғырығы ғылыми топта Ресейдің және шет елдердің үлкен маңызы болды. Ежелгі түрік жазбасының ашылуы үлкен орын алып, жоғары бағаланды. В.А.Крачковскийдің сөзі бойынша, «В.А.Каллаур тек қана бақылаған жоқ, ол жазбаларды материал ретінде сақтауға тырысты.

Руникалық ежелгі түрік жазбаларының дешифровкасы – үлкен жетістіктердің бірі.

1896 жылы көкетемде Әулие-Ата уезінің бастығы В.А.Каллаур Таластық Алатау, 8 км Дмитриевск ауылында белгісіз хаттағы тастар табылды. Сол жылы қыста ол шатқалды мекен етті. Айналада 400 адым, оңтүстіктен тік төртбұрышты алаң 100 адымда 1400 адымды анықтады. Батыс беттен 13/4 арш ұзындықты, ені 11/4 арш, жоғарғысы 10 верш екенін анықтады. Үш ұзақ және бір қысқа тармақ екенін В.А.Каллаур және ТАӘҮ-нің басқа мүшелері мойындады. Соңғы ортақ жиналыстан соң 11 желтоқсандағы деректерді тыңдап, ескерткіштің ашылуына үлкен көңіл бөлді. Содан бері ол бұрынғы уезд бастығының үйінің бағында тұр. Соңғы жылдары «Еңбек сарайымен», кейіннен «Дехканин үйімен» айналысты. Жазбаның көшірмесі Петербургте және де орыс археологиялық ұжымының шығыстану бөлімінің 1897 жылғы 25 ақпандағы отырысында П.М.Мелиоранский 17 орхон алфавитінің белгілерін анықтады.

Осы барлық ТАӘҮ жиналысынан кейін В.А.Каллаур тастардың орналасуы жайлы мәлімттерді зерттеді. Жетістіктерден кейін барлық жазбалар Таласта болды. Шешім бойынша олардың жинаған мәліметтері мынадай хаттарды иеленді, В.А.Каллур 1987 жылы 4 маусымда ұстазы Гастевпен бірге Қырғыз жотасының оңтүстігі, Дмитриевск ауылынан, Терексай шатқалына жартастан қарады. 38 тік басан «ұйғыр» жазбасын қарап шықты. Осының сол бұрышында екі қысқа көлденең баған 8 немесе 9 әріптен тұратын орхон жазбаларын еске түсірді. Жазулар судан, жартастың құлауынан көптеген зардап шекті. В.А.Каллаур баспалдағы бұл екі көлденең баған көзде салынды.

Осы жылдың қыркүйегінде В.А.Каллаур тапсырысы бойынша екінші көшірме Бекчуров пен татар Файзырахманов жазбалары алынды. В.А.Каллаурға бұл «нағыз жеке жұмыс, ұйғыр жазбасының алдында, 38 бағаннан тұратын әріптер» деп ойлады.

Руникалық ескерткіштер бұрынғы дәрежесінде сақталды. 1898 жылы қаңтар айында В.А.Каллаурға Айыртам, бірінші 1896 жылы ашылған руникалық жазбасы бар тас жатқан жерден алыс жатқан жоқ деп жеткізілді. Мұның екіншісі бар деп ойлады. Ал, көктемде археологиялық комиссия археологиялық қазбаларды Дмитриевск ауылының маңында қазуға рұқсат берді. Оны философия магистрі Г.И.Гейкель басқарды. К.Мунк пен профессор О.Доннер құрамға кірді. В.А.Каллаур бір күнді экспедицияға белгіледі, 5 мамыр күні Айыртамға келіп, екі ежелгі түрік хаттарын тапты. Олардың бірінің салмағы 20 пұт, 5 қатар өлең сақталған, алтыншысы бұзылып кеткен болып шықты. Екіншісінің салмағы 35 пұт. Бұл екеуінен басқа тағы 5 валун болды. Бірақ, олар жазбасыз және оның жетеуі бір сызыққа солтүстіктен оңтүстікке қарай 14 адым. Басқа күні келген экспедиция мүшелері угро-финдық қоғамға жаңа табыс жайлы айтты. В.А.Каллаур Мерке ауылынан жаңа мәліметтер мен көшірмелер жіберуге асықты. Жаңа мәлімет «Түркістан ведомості» деген газетте жарық көрді, ал жазбалардың көшірмесі Петербургте П.М.Мелиоранскийдің қолына түсіп, сол жылы аударылды. Жазба жарыққа шыққан бойда Айыртамда үш руникалық жазбадағы тас табылды делінді.

Угро-финдік қоғам өздерінің экспедициясын Дмитриевск ауылында жалғастырды. Бұл экспедиция жұмыстары жергілікті ортаазиялық жұмыстан өткен жоқ, сонымен қатар орыс археологиясынан да өтті.

Профессор О.Доннер бұрынғы угро-финдік қоғам президентінің жұмысының аяқталуымен Петербургтегі археологиялық комиссия рұқсатымен Гельсингфорсқа ауысуды қалады.

Археологиялық комиссия өз кезегінде ТАӘҮ қарым-қатынасымен 1899 жылы 23 қаңтарда №144 ескерткіштерді Ташкентте сақтауды тоқтатты. ТАӘҮ жиналысы 5 наурызда үйірмеде Гельсингфросқа тасуға амал-тәсіл жоқ. В.А.Каллаурдан руникалық эпитафияны Әулие-Ата қаласына көшіру мәселесі сұралды. Бірақ, бұл орындалмады, ал Г.И.Гейкель магистріне археологиялық комиссия 1899 жылы жаңа шешім берді. Онда тастардың біреуі Финляндия астанасына әкетілсін делінді.

Ежелгі түрік жазбалары қазірде үлкен мән беріп қаралады. Олар жоғары мәдени деңгейде ежелгі түрік тайпалары мен тайпалар бірлестігін біздің эрамыздың бірінші жартысында көрсетеді.

Үйірме көп істерде эпиграфикалық ескерткіштер мен периодты уақытта жасады.

ТАӘҮ-нің бірінші жыл өмір сүруінде бірінші мәжілісінде 1896 жылы 1 сәуірде жиналыс мүшесі М.А.Кружоктың арызы қаралды. Бір уақытта Терентьев Кружокқа «төрт шығыс тілді өзі құраған хрестоматия» экземплярын сыйлады.

ТАӘҮ мүшесі А.А.Диваев 1895 жылы Қазан қаласына ескі жазбаны жеткізді. Онымен Қазан рухани академиясының практиканты Сахит Терей (Павел Николаевич) Ахмеров (1858-1900 ж.ж.) қызықты. Жазбаның 1212-1707 болып даталануы Кружокқа Қожа Ахмет Яссауидің жазбасын еске алды.

1896 жылы В.А.Каллур тас бұйымының жақсы табысын суреттеді. Онда Ұлы Қайыңды шатқалының жазбалары кездеседі.

ТАӘҮ архивінде Каллаур мәліметтерінің көшірмелері, «Айша-бибі жанындағы мазар» жазбасының көшірмесі және Киік әулие көк тасының жанындағы Әулие-Ата бейітінің аудармалары бар.

1896 жылы қарашада В.А.Каллаур Құлансайда жазба Шым-там деген, Кружокқа белгілі болған бірінші мәлімет оның хатында 1896 жылы 28 қазанда тыңдалған. Каллаур мынадай қорытындыға келіп тоқтады, араб, ежелгі хаттар, жартаста жасалған жазбалар, бұрынғы бүлінгені мен сол жаққа құлаған. Осының нәтижесінде Шым-таманы екінші рет мекен еткенде, олардың пікірлері қате болып шықты. Осы кезде Каллаур тағы да екі нақты жазбаны Терексайдан тапқан еді. Каллаур ұйғыр жазбалары жайлы өз ойын жеткізді.

1897 жылғы 10 қарашадағы мәжілісте телеграмма оқылды. В.Р.Розен 1897 жылдың 6 қазанынан. Онда «Әулие-Ата уезінде В.А.Каллаур тапқан жазбалар, ұйғырша». Оның жұмыстары жоғарғы қызығушылық пен сұраныс туғызады.

Екі жан-жақты христиандық молалар Түркістанда, Семиречинск облысында, Бішкек пен Тоқмақ қалаларының жанындағы жазулары бар тастар 1885 жылы табылды.

1885 жылы қарашада Ф.В.Поярков (Бішкек әскери госпиталінің дәрігері) 14 төбеде оңтүстіктегі Үлкен Тоқмақ ауылынан, Александровск хребетінде көне қамал бар екенін айтты.

Бұл ашылу 1885 жылы археологиялық комиссияның Тоқмақ пен Бішкекке жақын молалардың қызметкері — ТАӘҮ мүшесі Н.П.Пантусов. Пантусов сирия тілінің жазбаларын атап көрсеткен ең алғаш адам болды.

1900-1903 жылдары христиан-сириялық жазулардың жаңа жерде табылуы ТАӘҮ қызметімен байланысты. Оған дейін олар Ыстықкөлдің батысы, Тоқмақ пен Бішкек маңында табылды. Қытай шекарасына жақын орналасқан мазар Алмалықта.

1902 жылы 16 тамызда Н.Н.Пантусов өзінің тапқан жазбалары мен бейнелері сирия тілінде екенін дәлелдеп, оны ежелгі Алмалықтан тапқанын айтады.

Бұдан басқа жазбаша қайнарлардың және басқа көне ескерткіштердің қалдықтары Ақ-төбе ауданынан табылды. Ол жерден бағаналар табылып, Каллурға жеткізілген.

В.А.Каллаур Әулие-Ата аттас қалада Қарахан әулетінің тыныштық тапқан мазары болған деп суреттеді. Ол тағы Головачевскогоның оң жақ бөлігінде орналасқан Айша-бибі мазарына назар аударды.

В.А.Каллаур 1898 жылы Ақ кесене мұнарасын былай суреттейді. Мұнара төрт бұрышты болып күйдірілген кірпіштермен қаланған. Мұнараның солтүстік бұрышында ішкі әртүрлі сатылары болды. Қалмақ-арық жағасының төменгі батыс аумағында, 12 шақырымдай жердегі Ақ кесене типтес қираған мұнара орындарын Каллур жазып алды.

В.А.Каллур 1899 жылдың сәуір айында Көк кесене мавзолейін қарап шықты. Көк кесене мавзолейі Төмен-арық стансасынан солтүстік-батысқа қарай 5 шақырымда, ал Сунақ-ата қалашығынан оңтүстікке қарай 8 шақырымда орналасқан.

В.А.Каллаурдың суреттеуімен Көк-кесене мавзолейі биік ғимарат болған, қабырғасы күйдірілген кірпішпен қаланған, орнаменттік ою-өрнегі көк түспен түскен. Ғимарат айналасында иленген қыштар мен үстіне сексеуіл өсіп кеткен үстірттер болған. В.А.Каллаурдың жолсерігі А.Ниязов Көк-кесене ғимаратының қалануы Түркістан қаласындағы хазірет мешітінің қалануына ұқсас деп өз пікірін білдірген.

В.А.Каллаур кесене ескерткіштері жөнінде басқаша қорытынды жасай алмай, жолсерігінің пікірімен келісті.

К.М.Байпақовтың пікірі бойынша, тап осы кесене ХVІ ғасырда Тимур державасын құлатқан Шейбанның немересі Әбілхайырдың қорымы болып табылады.

Хабарлау А.А.Диваевты қызықтырып әкетті және ол көп кешікпей ескерткіш туралы материалдарды жинауға кірісті. А.А.Диваеы назарын Ақ-кесене және Көк-кесене мавзолейлері мен қалмақ шабуылы болған уақыт аударды. Өз жұмысында А.А.Диваев Көк-кесене мавзолейі туралы толық мағлұматты тапсырады. Оның жорамалымен қалмақтың үстемдік құрған уақытында Ақ-кесене және Көк-кесене мавзолейі қарауыл, күзетшілердің баспанасы қызметін орындаған. Осындай жорамал жасап ол ескерткіштердің алдыңғы тағайындауларына шүбә келтіреді. А.А.Диваев былай қорытындылады. Егер мынау нақты кесене болса, онда В.А.Каллаур мұндай нәтижеге қалай келді және онда көмілген кім деп жазды. Онан әрі автор Ақ-кесене және Көк-кесене мавзолейлеріне арнап, төрт жылдан соң тап осы тақырыпта “Көк-кесене атының мағынасы” атты мақала жазады.

А.А.Диваевтың жариялаулары, сонымен қатар ескертпе ескерткіш тағайындауы жөнінде Көк-кесене ертедегі объектілердің бұларды одан әрі В.А.Каллурды жаңадан мобилизациялаған. Жуырда олардың стационарлық зерттеулері келесі шығаруларға келді. А.А.Диваевтың хабарлауларын В.А.Каллаур талдап берді.

Түркістан аумағында екі ескерткіш бар. Көк-кесене және Әулие-ата. Біреуі Перовскі уезінде, басқа мұнарада сырт көзге қарауыл орналасқан.

А.А.Диваевтың аңызына сүйене отырып, В.А.Каллаур қысқаша былай баяндайды. Ақ-кесене және Көк-кесенеге қатысты қарулы күш “Ошақты ру тобы” Сырдария алқабында болмаған, олар Әулие-ата уезінде Талас өзені сағаларында көшіп-қонып жүрген. В.А.Каллаур Кентубай болыс басқарушысы болыс басыгаринадан 1899 жылы Сырлытам қамалдарында қираған орындары туралы хабар алды. Басыгаринаның мәлімдеулерімен болыс Куткенченскойдың Перовскі уезінде оба қалдықтары орналасқан. Сырлытам жақын маңда күмбез тәрізді күйдірілген кірпіштен көтерілген ғимарат орнында болған. Бұл жерлерден жазуы бар обалық ескерткіштер табылған. Кеш анықталғандықтан, жазу толық күйінде сақталмаған, жазудың басы мен соңы қайтарылмайтындай болып өшіп кеткен. Каллур мен Басыгаринаның қолдарына түскен мәлімет біреу ғана болған жоқ. Кешірек бұл кесене туралы тұрғылықты тұрғын Бошаевтың өзі көргеніндей бұл ескерткіш Қызылқұммахтының құрғақ арнасында, Бармындарияның жоғарғы жағында ертедегі Үзгент қаласының қираған орнында орналасқан. В.А.Каллаур алынған мәліметтерді тексеру үшін сол аумақтың тұрғыны, жылқы саптаушы Төлепберген Жылқыбаевқа тапсырады. Берілген тапсырманы орындаған Т.Жылқыбаев 1900 жылы Каллаурға қорған жоспары мен кесене жоспарын және жазу суретін тапсырады. Т.Жылқыбаев былай деп хабарлады. Бұл ескерткіш Перовскіден 70 шақырымда, Батыс керуен жолына қарай 25 шақырым. Түркістан аумағы картасынан көрсетілгендей, Перовскіден Бұқара керуен жолының 80 шақырымында қираған қамал Асанаса (Ашнаса) кесенесі туралы хабарлау жүйелілігі 1901 жылы ТАӘҮ протоколында жарияланған болатын.

Н.П.Остроумов кішкене датасын түзеткен болды. М.Е.Массон 1949 жылы көпшілікке жариялаған порталдық жазудың сақталған бөлім аудармасы “Тәжірибесіз өмір” баспа игілікпен жасырынды. Сырлытамда ХІІІ ғасырдың аяғында қаруланған зират басындағы лауазымды әйелді эпикалық мәтіннің мазмұнынан түсінуге болады.

В.А.Каллаур назарын Ақыр-там ескерткішіне аударды. Ол жерде кең тас құру ішкі аулалармен 40 шақырым, Әулие-ата қаласынан солтүстік жота Александровк қаласына қарай ертедегі керуен жолы бастайды. Ақыр-там ескерткішінің өзінің жеке жолына келетін болсақ, П.М.Лерханың, Д.А.Иванова, В.В.Бартольдтың жинаған материалдарына сүйенсек, жолдары әбден қираған. Жол жүру Каллурға ешқандай жаңа пайда әкелмеді. Бірақ, Каллур Құймакенттің қираған қамалдары жайында қысқаша мәлімдеулер берді. Соның ішінде тастардың жерде шарбақ ретінде тік центрлес орналасуы.

Каллур барлық ескерткіштерді бірден байқап қояды. Ол Әулие-ата уезіндегі ескерткіштерді жалпылама төбе деп атап, ал Торғай облысындағы уезде оба деп атады. Ол жақта да, бұл жақта да қоныстанушылар қырғыздар болып түсіндіруді қажет етпеді. В.А.Каллурдың Ақыр-там ескерткіші халық аңыздары жазуымен қосылған. Н.Н.Пантусов 1898 жылы Ленинскі уезінде, Семиречинск облысында, соның ішінде «Деңгек» тас тақталардан салу және саз балшықтан соғылған күй жағдайларына 1890 жылы Пантусов қысқаша суреттеу берді және «Деңгек» ескерткіші жайында қысқаша мәлімдеме жасады. Бұл оба ескерткіші салынған орында Қытай үстемдік құрған уақытта атақты Қытайдың бойжеткен қызы жерленген болатын. Төтенше жақын конструкциялармен және плиткалық материалдармен, ескерткіштермен қоса Пантусов белгілі бір атпен персонажды, фольклорлы, трагедиялы туындыларды зерттейді. Мысалы, «Қозы-Көрпеш – Баян-Сұлу» халық пен ұлы махаббатты жоғары бағалау символы деп осы салада да зерттеулермен айналысқан.

«Қозы-Көрпеш – Баян-Сұлу» ескерткішінің биіктігі 17-18 аршын, үлкен емес үстірттің үстінде орналасқан. Жақын маңда Аякөз, Сергипольско-Верненалпа пошталық даңғыл жолдың екі аралығында орналасқан Қызылқұм станциялары мен Аягөз станциясы арасындағы ескерткішке жақын маңнан Пантусов кесектер мен тас қатындардың сынықтарын анықтады.

Қозы – Көрпеш баян Сұлу атты байланыстыратын ұлттық сенімдер кең белгілі фольклорлық шығармалар жоғары махаббат және қайғылы тағдырға Қозы – Көрпеш және оның сүйіктісі Баян Сұлудың қатысуы.

Бұл ескерткіш 17–18 кез биік үстірт маңында тұратын ол Аягөз жағалауында Сергипоьско – Вернендық патшалық даңғыл – жолда Қызылқия және Кіші Аягөз станция аралығында бой көтерген. Ескерткіштің жақын маңында Пантусов тас қатындардың кесектерін және сынықтарын анықтайды. Пантусов бұл жерде Қозы–Көрпеш және баян Сұлу туралы бірқатар аңыз шығармалар барын белгілеп қойды, ал ТАӘҮ атты басқарма Пантусовтың мақаласына қосымша ретінде кім не қоса алатын деді. ТАӘҮ пантусовтың мақаласын Е.Барановтың алдыңғы жазған мақаласына қосымша ретінде қайта жазуды мақсатқа лайықты деп санады. Бұл мақала Е.Барановтың «Апта сайынғы әдеби шығармалар» «Нива» журналына енгізілді 1899 жыл. Өз уақытының озық мақаласы деп С.Г.Малмицкийдің жұмысы саналды. ТАӘҮ протколында жарық көрген және Түркістан қаласындағы Хазірет Қожа–Ахмет Яссауи мешітінің тарихи сәулетшілік мағынасына орнатуға арналған. Жұмыстың әлсіз жағы болып дәл осы ескерткіштің жеткіліксіздігі және де басқа кемшіліктер (ерте, кеш табылған) ескерткіштермен Орта азия аумағында табылған сәулетшілік заттары. Ал жұмыстың күшті жағы болып Хазірет Қожа–Ахмет Яссауи мешітінің жоспарын табу сонымен қатар жоспарға енген Шығыс мешіттерінің жергілікті Түркістан мешітінің жоспар ерекшеліктерін айқындау. С.Г.Мальцкийдің жұмысына бірге жүрген 1884 жылы А.В.Печкин түсірген мешіт жоспары алынған. Осылайша жалпы сомма Қазақстан тарихы сәулетшілік ескерткіштерін зерттеу үшін ТАӘҮ – жұмысына бекітілді.