Ұстаз психологиясы онын педагогтық қызметті іске асыру просесінде пайда болады. Педагогтың – кәсіби мақсаты өскелең ұрпақты тәрбиелеу болып саналатын қоғамнын ересек мүшелерінін іс – әрекеті .
Педагогикалык қызмет – педагогикалық ғылымнын түрлі саласынын зерттеу обьектісі. Мысалы, дидактика педагогикалық қызметтін құрамдас бөлігі ретінде оқытудын жалпы зандылықтары зерттейді. Жеке методикалар нақтылы пәндері оқытудың неғұрлым тиімді әдістерін тудырады.
Педагогикалык қызметтін психологиялық аспектісі қандай ?
Педагогикалық қызметтін психологиясын ұстаз енбегінін психологиялык білім саласы тұргысында жане де ұстаз тарбие институты аркылы когам тапсырган педагогикалык кызметтін максаты мен жуйесін калай кабылдайтынын, беретінін, іс жузінде асыратынын, ол өз іс – арекетінін міндеттерін, формалары мен адістерінін, актуальдылыгын нактылы жа гдайга байланысты калай
Ұгынатындыгын айкындауга болады.
В. Дальдын «Түсіндірме сөздігінде «Мұғалімге» «Тәлімгер»,»Оқытушы» деген анықтама береді, ягни онын екі негізгі функциясы – окушылардын алеуметтік тажэірибені кабылдауы мен іске асыруын баскару жане азаматтын жинақтаған білімдерін тарату атап көрсетеді.Мұғалімнің бұл екіфункциясы адамзат тарихы барысында ең негізгі болып келеді.
Мектеп- жеиткіншек ұрпақты тәрбиелеуді іс жүзінен асыруға арналған негізгі мемлекеттік оқу тәрбие мекемесі. Мектептердің
Алдында қоғамның қойып отырған айқын міндеттері тұр – мектеп оқушыларын білім, ұғым және дағды жүйелерімен қаруландыру оларды комунистік дүниетаным мен адамгершілік негіздерін қоғамдық мінез – құлықтың белгілі айқындағдыларын қалыптастыру болып табылады.
Педагогикалық қызмет – адамзат еңбегіндегі күрделі салалардың бірі. Мұғалім шешуге тиісті міндеттерге , оның қоғам үшін өте маңызды функциялары мен қызметінің күрделілігіне қарап, қоғам мұғалімнің жеке басына және кәсіптік қасиетіне жоғары талап қояды. Мұғалімдер меңгеруге тиісті неғұрлым елеулі жеке қасиеттерді атап өтейік.
Иеялық шынығу, саяси кемелдену, жоғары комунистік саналылық.
әлеуметтік жауапкершілікте жоғары дамыған сезім ізгілік, яғни қоғамның бала бойына сіңіргісі келетін өзін- өзі ұстау, байыптылық сияқты адамгершілік мұраттарға сәйкес болу.
Мұғалімнің кәсіптік мінездемесіне қоғамныңқоятын негізгі талабын төмендегіше атпуға болады.
Жалпы жан- жақты білімділік, білімнің әр түрлі саласынан хабардар болу:
Педагогтың әлеуметтік және жас жағы психологиясын, педагогиканы, жас шағы физиолгиясын мектеп гигиенасын терең білу:
Беретін пәнін, соған сәйкес ғылымның жаңа жетістіктері мен ағылшын жете білу:
Жұмысқа творчестволық көзқарас:
Балаларды жете білу , олардың ішкі дүниесін түсіну, педагогтық әдептілікті оптемизм.
Педагогтық техниканы және педагогтық әдептілікті меңгеру:
Білімі мен педагогикалық шеберлігін ұдайы жетілдіріп отыру:
Әрбір мұғалім осы талаптарға неғұрлым жоғары дәрежеде сәйкес болуға тырысуы қажет:
Қоғам қойып отырған тұтас талаптармен бірге мұғалім өзінің іс- әрәкетін өзін қоршағанадамдарға: мектеп басшылығына , қызметтестеріне, оқушыларға, олардың ата- аналарына сәйкес бағыттайды.
Мұғалімнің өзінің жұмысынан некүтетіні де маңызды. Осы барлық үміт қоғамның мұғалімге қойған талабтың бастамаларымен сәйкес болғанымен, өзіндікерекшілігібар және бір- бірімен барлық жағдайда тура келе бермейді.Мысалы , олар кейде халық ағарту қызметкерлері мен мектеп басшылары арасындасәйкес болмауы мүмкін.
Әлеуеттік үміт нақтылыжеке адамның санасы мен мінез – құлқына тәуелді емес. Мұғалімгеқатысты әлеуметтік үмітоның айналасындағылардың түрлі таптардағы адамдардың көптеген факторларының ықпалымен пайда болады. Әлеуметтікүміттемәндік белгі болмайды: Олар жеке мұғалімге емес, осы жұмысты атқаратын кез- келген адамға жалпы мұғалімге бейімд-еледі.
Оқушылар мұғалімдерді үш топқа жататын қасиеттері бойынша сипаттайды: қарым – қатынасқа байлан,ысты, сыртқы қасиеттерге және мінез құлық мәнері мен оқыту процесіне байланысты қасиеттер.
Қоғам талаптары тү-рліше әлеуметтік үміттер, педагогтың жеке даралығы, оның осы талаптарға жауап беруге субьективтік даярлығы жинақтала кекліп, нақтылы мұғалімніңпедагогтық қызметі қалай құрылып келе жатқандығын айқындайды.Мұғалімнің өзінің жұмысынан не күтетіні де маңызды. Осы барлық үміт қоғамның мұғалімгеқойған талабтың бластамаларымен сәйкес болғанымен, өзіндік ерекшелігі бар және бір- бірімен барлық жағдайда тура келеғ бермейді. Мысалы олар кейде халық ағарту қызметкерлері мен мектеп басшылары арасында сәйкес болмауы мүмкін.
Әлеуметтік үміт нақтылы жеке адамның санасы мен мінез- құлқына тәуелді емес. Мұғалімге қатысты әлеуметтік үміт оның айналасындағылардың түрлі топтардағы адамдардың көптеген факторларының ықпалымен пайда болады. Әлеуіметтік үміттерде кейде небір әдеп- ғұрып , ескілікке сенушілік байқалады:
Оқушыцлар мұғалімдерді үш топқа жактатын қасиеттері бойынша сипаттайды:қарым- қатынасқа байланысты, сыртқы қасиеттері және мінез құлық мәнері мен оқыту процесіне байланысты қасиеттер.Мұғалім оқушылардың өмірі мен іс — әрәкетін ұйымдастырушы. Оқушылар іс- әрекетінің мазмұны оқыту мен тәрбие мақсаттары мен міндеттерінен шығады және жалпы орта білім меғктептегі оқу жоспары, пәндер програмасы және тәрбиенің үлгі мазмұнымен айқындалады. Нақтылы класта оқу және оқудан тыс іс- әрекеттің мазмұнын ұйымдастыру формасын таңдай отырып, мұғалім, біріншіден, оның тәрбиеде қаншалықты мақсатқа жетуге көмектесетінін ескеруі керек. Екіншіден , колектив өмірінің мазмұны оқушыларға өзінің қажеттілігін педагогтық көзбен қарағанда қанағаттандыруы абзал. Үшіншіден коллективтік іс- әрекет мектеп оқушыларына оларүшін актуальды проблемаларды- өзіндік сананы , өзінанықтауды , өзін бекітуді т.б. жасауды мүмкіндік беруі тиіс. Төртіншіден , оқушылар үшін коллектив ісін ұйымдастыру фогрмалары қаншалықты әлеуметтік тартымды екенін білу. Бұл педагогтың күш- қуатты аз жұмсау арқылы мектеп оқушыларына , атап айтқанда , жеткіншектер жоғары класвс оқушыларына , ұсынылған қажеттіліктерге қанағаттандыру және проблемаларды шешу, мысалы , олар сәндікке тән ағымдағы формаларға ұмтылып отырғанда, жолдарын қызғылықты етуге мүмкіндік береді.
Мұғаліммен оқушылардың өзара қарым – қатынастары ересек адамдардың тәрбие ықпалының маңызды жолдарнының бірі.
Мұғалімдерде неғұрлым жиі кездесетін оқушыларды басқару стилінің бес түрін сипатауға болады.
Басқарудың автократтық ( өзі білмейтін) стилінде мұғалім активке сүйенбей – ақ, колективі жалғыз өзі басқаруды іске асырады. Мұғалім оқушыларға дәйекті талап қойып , оның орындалуын қатаң бақылап отырады.
Өктемдік стильге автократтықтың негізгі белгілері тән. Бірақ , мұнда оқушыларға дербестікке ынталандырады. Мұғалім оқушылардың сын ескертпелеріне белгілі шыдамдылық көрсетіп, оларды түсінуге , олардың жеке істері мен проблемаларын жете түсінуге тырысады.
Басқарудың елемеушілік стилінде мұғалім шамасы келгенше оқушылардың тірлігіне көп араласпауға , міндеттері мен басшылық ету нұсқауларын формальді орындаумен шектеле отырып , іс жүзінде оларды басқарудан шет қалуға тырысады.
Айнымалы стильге тән мұғалім сыртқы жағдайға немесе өзіндік эмоциялық күй – жайға байланысты жоғарыда сипатталған басқару стилінің кез – келген іске асырады.
Мұғалімнің кәсіби бейімделуі.(адаптациялануы ).
Мұғалімнің кәсіби бейімделуі деп мектепке жұмысқа келген жас педагогтың педагогикалық оқу орнын бітірушінің педагогикалық қызметтің нақтылы жағдайларға лайықтану және дағдылану процестерін түсінеміз. Мұғалімнің кәсіби бейімделуінің табыстылығы көбіне өзіпроцесте қаншалықты белсенді субьект ретінде көрінеді, яғни ол күнделікті мұғалімдік қызметте қандай дәрежеде өзін- өзі жетілдірудегі психологиялық проблемалар.
Педагогикалық қабілеттер – жеке адамның мұғалім рөлінде балаларды оқытуда жәнке тәрбиелеуде жоғары көрсеткіштерге жету шарты болып табылатын белгілі психологиялық ерекшеліктерін атап өтейік. Бұл, алдымен, ақыл- ойдың белгілі қасиеттері: тапқырлық, сыншылдық дәйектілік, және т.б. Мұғалімнің сөзі де аз маңыз атқармайды: шешендік қабілеттердің болуы, сөздің лексикалық байлығы т.б. Сырт пішімінің мәнерлілігі сияқты қасиет те педагогтық қызметтің жемістілігінде белгілі ьрөль атқарады.
Педагогтың іскерлік. « Іскерлік « термині субектідегі бар білім – дағдыларымен жасалатын іс- әрекеттерді мақсатты бағытта реттеу үшін қажетті психологиялық және практикалық іс- әрекеттің күрделі жүйесін иемденуді білдіреді. Педагогикалық іскерлік жоғары оқу орындарындағы оқыту процесі сияқты , мұғалімнің бүкіл педагогтық қызметі процесінде қалыптасып , жетіледі . Мұның қаншалықты тиімділігі көбіне – көп мұғалімнің осы аталған іскерліктерді қалыптастырудағы мақсатты бағдарына байланысты.
Педагогикалық әдептілік – жастардың тәлімгері ретінде өзіне қойылатын әлеуметтік үміттерді тепе – тең қабылдау негізінде құрылатын мұғалімнің мінез – құлқы.
Педагогикалық әдептіліктің психологиялық негізі деп стереотиптердің жиынтығы , әлеуметтік бағдарларды және адамдармен қарым- қатынастары өрісінде мұғалімнің мінез құлқын айқындайтын жеке еркшеліктерді есептеуге болады.
Мұғалім оқу – тәрбие процесінде оқушыларға белгілі талаптарды қойып негіздейді. Ол талаптардың маңызды шарты мұғалімнің мақсатқа лайықтылық принципін сақтау бағдары.
Мұғалімнің оқушылармен араласу өрісінде пайда болатын кейбір стереотиптерді қарастырайық. Стереотиптер педагогты қызметте жалпы жәнеішінара оқушылармен өзара қарым қатынас өрісінде жағымды рөль атқарады- олар ойлауды, эмоциялауды т.б. үнемдейді. Сондықтан да мұғалімде көп жағдайда қолма- қол аударуға мүмкіндік алатын тиісті стереотиптердің белгілі жүйесі болғаны өте маңызды.
Стереотиптер жағымсыз рөль атқаруы да мүмкін.
Мұғалімдердің оқушылармен өзара қарым – қатынастарын дұрыстауға кесірін тигізетін оқушылармен өзін әріптестерімен не басқа адамдармен қарым- қатынастағыдай емес, қайсыбір арнайы түрде ұстау, керегіне сену стереотиптері жиі кездеседі.
Жылдам өзгеріп отыратын педагогикалық ситуация жағдайындағы мұғалімнің міндеті – бағдар ала білу , қалыптасқан жағдайда дұрыс бағалау және қажетті тәрбиелік мәні бар дұрыс шешім қабылдау . Егер мсұғалім балалардың қылықтарын дұрыс қабылдап және бағалап , оларды тудырған себептерді терең көре біліп қана қоймай , сонымен бірге өз бойында ұстамдылық, салмақтылық, шыдамдылық, сезімталдылық сияқты мінез – құлық белгілерін дамытып отырса, бұл әбден мүмкін. Мұның өзі педагогикалық әдепті сақтаудың сөзсіз шарты.
Психолгиялық көзқарас тұрғысынан мұғалімге өздігінен білім алуға тұрақты алуға тұрақты дайындалу керек, себебі мұғалімдік еңбектің ерекшелігі сондай, педагогтар: 1. Ақиқаттың хабарлаған уақытынан он және онан да көп жылдар бұрын қалыптасқан өзінің көзқарвастарына сәйкес болады. 2. Информация алуда оқышуларға қарағанда уақыттары шектеулі. 3. Өз құрдастарымен біршама шектеулі араласады және араласу мазмұны кәсіби ықыласымен жиі шектелген болады. Соның нәтижесінде мұғалімнің өздігінен білім алуын дүниені көруі өзгеріп отырған