Темперамент — 25 ғасырдан бері ғылыми ойды қызық-тырған мәселелердщ бірі. Оған деген қызьнушылыктың төркіні — адамдар бойында болатын дара өзгешеліктер. Әр адамның жан дүниесі өз алдына бір болмыс. Оның кайталан-бастығы, бір жағынан, адам тәнінің биологаялық және физиологиялық құрылымы мен дамуына байланысты болса, екіншіден — әлеуметпк ерекше байланыстар мен қатынастарға негіз бола алуында. Темперамент адамньщ биологиялық сипатынан көрінеді Адамдар арасындағы көптеген психика-лық айырмашылықтар: эмоция тереңдігі, қарқындылығы, түрақтылығы, ауыспалы-қозғалғыштығы — бэрі осы темпера-мент табиғатымен түсіндіріледі. Дегенмен, осы күнге дейін темперамент мәселесінің шешілмеген, талас-тартысты қыр-лары баршылық. Бірақ проблемаға байланысты көзқарас-тардың көптігіне қарамай, ғалымдардың бәрінің мойындай-гыны: темперамент — жеке адамның әлеуметгік тұлға ретінде қалыптасуыньщ биологиялық, яғни табиғи ірге тасы. Тем-яерамент кобіне адамға тума берілген әрекет-қылығының үдайы қозғалыстағы сипатын бейнелейді. Сондықтан, темпераменттік қасиеттер басқа психикалық құбылыстарға қарағанда түрактанған, өзгеріске келе бермейді Назар аударарлықтай ерекшелік, темпераментгің әрқилы қасиеттері бір-бірімен кездейсоқ қосылмай, заңдылықтар негізіяде түрлі темпераментгің бежілі қүрылымын түзедг
Сонымен, темперамент — адамның психикалык. әрекеті-нің накты динамикасын айкындайтын психиканың дара касиет-теріяің жиынтығы. Бұл психикалық ерекшеліктер адамның барша іс-әрекетінде оның мазмұны, мақсаты және сеп-түрткілеріне тәуелсіз бірқалыпты көрінеді, есейген шақта да өзгеріске туспей, езара байланыста темперамент кейпін өрнектейді
Темперамент түрлерінің жақсы не жаманы болмайды.
Олардың әрқайсысы өзінің ұнамды тараптарына ие, сондық-тан басты назар темпераментті реттеп, түзетуге қаратылмай, нақты іс әрекетге оның тиімді жақтарын саналы әрі өз орны-мен пайдаланудың жолдарын табуға бағытгалғаны жөн. Адам ежелден-ақ әрқилы тұлғалардың психикалық бітістерін айыра танумен, олардың барлығын жалпыланған аз санды саналык бейнелер тобына біріктіруге тырысқан. Мұндай жалпыланған бейнелер бірігімін психология тарихында алғашқыдан тем-перамент типтері деп атаған. Темпераменттердің бүл бірігімдік (типологиялық) жүйесі өмірлік іс-әрекет тұрғысынан өте тиімді, себебі оны пайдалана отырып, нақты тұрмыстық жағ-дайларда белгілі темперамент типіне жататын адамның бола-шақ әрекет-қылығын күні ілгері пайымдауға әбден болады.
- Темперамент туралы теориялар
Темпераментгер жөніндегі ғылымның ірге тасын қалаған ежелгі грек дәрігері — Гиппократ (б.э.д V ғ.). Оның тұжырымы бойьшша, адамдар төрт «дене шырындарының» -қан, шырыш, өт, запыран — өзара қатынасымен ажыраты-лады. Осы психологаялық тағылымды арқау ете отырып, ежелгі дүние дәрігері Клавдий Гален (б.э.д II ғ.) алгашқы рет гемперамент түрлеріне ғылымдьгқ сипат берді. ‘Гален темпера-мент түрін денеде жоғарыда аталган шырындардың бірінің басымдылығымен байланыстырды. Ол біздің заманымызға дейін жеткен темперамент атауларын, белгіледі: сангвиник sangius — қан), флегматик phlegma — шырыш), холерик (chole — өт), меланхолик (melaschole — запыран). Гален ендірген бұл ғажайып жаңалық кейінгі жүзжылдықтар желісінде көптеген галымдар ізденісіне күшті ықпалын тигізді
Ежелгі дәуірлерден бастап зерттеушілер адамдардьщ дене қүрылымы және физиологиялық қызметінің ерекшелік-герімен сай келетін көп түрлі әрекет-қылықтарды топтап, ретке келтіруге ат салысты. Осыған орай темпераментгің көп түрлі типологиясы қальштасты. Бұлардьщ ішіяде назар салар-лықтай тип — адамның дене құрылымына байланысты дара-ланып, тума темперамент қасиеттеріне негізделген — консти-уциялық типология (Э. Кретмер). Бұл теориянын мәні әр адам өз дене құрылымына орай өзіндгк психикалық ерекше-лікке ие. Осыдан, дене мүшелерінің (қол, аяқ, бас, кеуде т.б.) сыртгай өлшемдеріне байланысты төрт конститупионалды психикалық тип белгіленген:
- Лептосоматик — бойшаң, нәзік денелі, кекірек түсы жайылыңқы, тар иықты, қол-аяғы ұзын, сидыйған.
- Пикник — мығым, семізшең, кіші немесе орта бойлы, карны қампиған, домалақ бас, қысқа мойьш.
- Атлетик — бұлшық еттері күшті дамыган, денесі мығым, берік; ұзынша не орта бойлы, кең иықты, жамбас сүйектері тартылған.
- Диспластик — дене бітімі қисынсыз. Бұл адамдар әрқилы мүшелік зақьгм-сырқаттарға ұшырагандар (сырықтай ұзын, қауға бас, тума аяқ-қолы кемістер).
Аталган дене құрыльгмы типтеріне үш темперамент типі сай: шизотомик, иксотомик, пиклотомик. Шизотомик — дене құрылымы нәзік, әлсіз дамыған, түйық, эмоциялары ауыспалы, түрақсыз, талаптар мен көзқарастар өзгеріміне ере: бермейді, осыдан қоршаған ортаға икемдесуі қиын, Иксотомик — денесі мығым, мінезі байсалды, сезімталдығы кем, ым-ищарага жоқ, ойлау қабілеті шабан, көбіне майдашыл. Циклотомик — семізшең, домаланған денеш, эмоциялары қайғы мен қуаныштын арасында бірдей, тіл табысқыш, көзқарастары шьшдықтан ауытқымайды.
Жоғарыда баяндалған конституциялық типология теориясьшьщ негізін қалаған — Э. Кречмер. Бұл теория Батыс Европада кең қоддауын тапты. Ал осы теорияны өзіндік ерекшеліктерімен осы ғасырдьщ 40-жылдарында АҚІП-та одан әрі жалгастырған У. Шелдон болды. Бұл ғалымның да темперамент типтерін айыруда ұстанған принциш — адам дене қүрылымы және оның өзінің жаңалығы — эмбриологиялық белгілер.
Констатуциондық түжырымдардьың көпшілігі жантану гылымында өткір сынға алынды. Бұл теориялардың негізгі. кемшілігі-тұлғаның психикалық қасиеттерінің қалып-.тасуында қоршаған орта мен әлеуметтік жағдайлардың ескерілмеуі Ү Шеддон теориясын сынға алған Я. Стреляу былай жазады: «Адамның тамакқа әуес болу, ұжымшыл болу не қайырымды болу сияқты темпераменттік қасиеттері оның] дене құрыдымьгядай нәсілдік белгі емес, мүндай қасиетгер анатомиялық-физиологиялық негізге ие болғанымен тәрбие ] және әлеуметгік ортада ғана қальпггасады».
Ал ғылым шьгядыгьша келетін болсақ, адамдағы психикалық процестер мен оның қылыгы жүйке жүйесі кызметімен байланысты екендігі ежелден-ақ белгілі болған. Темперамент түрлерінің кейбір жалпы психикалық процестер срекшелігіне тәуелді келуі И. П. Павлов және оның шәкірт-терінің еңбектерінде экспериментальды дәлелденген.
И. П. ПавлоБ иттің шартты рефлекстік әрекет ерекше-
ліктерін зерттей отырып, олар қылық-әрекеттеріндегі даралык өзгешеліктердің пайда болуына назар аударды. Мүндаі айырмашылықтар ең алдымен иттердің рефлекстік қозулары мен сол қозулардың сөну теңцігі мен дәлдігінен көрінтен. Бұл жағдайлардың көрінуі жүйке процесінде калыгггасатьш тұрақты қасиетгер — козу және тежелуге байланысты екендіігі жөнінде эксперименттермен дәлелденген. И. П. Павлов тем перамент типінід жуйке қасиеттері ретінде қозу мен тежел* күшін, тепе-теңдігін және қозгалмалылығъш атап көрсетті
Қозу күші мен тежелу күші — бір біріне тәуелсіз жүйкр жүйесінің дербес касиеттері. Қозу күші жүйке жасуша ларының әрекетшендік қабілетінің белгісі Осы кушке ораіі жуйке төзімді, үзак не қысқа мерзімді әсерлі қозуды сақта^ алады, тежелуге бейімделеді. Ал тежелу күші жүйке жуйғ сшдегі күшті әсерлерді басьш, сөну және біріктіру шартть оеакцияларьш іске асыру қызметін атқарады.
Жүйке жүйесі процестерінің тепе-теңдігі қозу меп тежелу қүбылыстарының өзара бірдейлік сипатын корсетед!. Осы екі процесс күштерінщ аралык катынастарьшан, бір ароцесс куші екіншісшен басым болуынан түлғаныь ұстамды. байсалдылыгы не ұстамсыз, ауыспалылығы туьп. дайды. Жүйке жүйесінің ушінші қасиеті — жүйке процесініь қозгалмалылығы — бір жуйке процесінің екінші түрше ауысу жылдамдығында көрінеді Сонымен бірге. жуйке процестері нің қозғалмалылығы адам қылық-әрекетінің өмір жағдай ларының өзгеруіне сай қальшқа ене алу кабілетін де танытады Жүйке жуйесшщ мұндай касиетінщ өлшемін бір әркеттен екіншісіне, енжарлықтан белсенділікке немесе кер: өту шапшаңдығымен бағалаймыз. Жүйке қозгалмалылыгыда қарсы құбылыс — жуйке жуйесінің селқостыш. Бір процесс түрінен екіншісіне өту үшш қаншалықты көп уақыт пен күш қажет болатын болса, жуйке жуйесінің селкостыгы сонша
үлкен болғаны
Аталған жуйке процестершің қасиетгері негізінд*: жүйке жуйесінің типі немесе жоғарғы жүйке қызметінің тиш
деп аталатын құрылым түзіледі Бұл жүйе әр дара тулғанығ жуйке жүйесіне тән негізгі қасиеттер бірлігшен қүралады. Ол қасиеттер: қозу мен тежелу процестерінщ күші, тепе-теңдиі, ксоғалмалыльны Осы үш қасиетгі негізге ала отырып И. II Павлов жүйке процесшің күшіне орай және күшті тип пен әлсіз типті айыра, дәстүрлі Гиппократ типологиясының жакын жүйке жұйесінің төрт негізгі типімен ажыратты