Шығындарды есепке алудың және өнімнiң өзіндік құнын калькуляциялаудың белістік өдісі өнiмді жаппай өндіретiн кәсiпорындарда колданылады, онда бастапқы шикізат дайын өнiмге дейiн рет-ретімен технологиялык өңдеуден өтеді Бұл әдіс шикізаттың кешенді түрде пайдаланылатын кәсшорындарында металлургиялық, химиялық, мұнай өндеу және басқа да салаларда колданылады. Мысалы, мата тоқу кәсiпорындарында үш қайта жасау — иіру, тоқу және әрлеу саласы, қара металлургияда — домен пеші, болат балқыту, прокат, былғары өндірісінде — күлді, тері илеу жөне әрлеу саласы бар
Дайын өнiм немесе шалафабрикат шығарумен аяқтайтын технологиялық процесті бөлістік әдіс деп атайды Бөлістік әдісте өндіріске кеткен шығындар олардың әрбір кезеңі, фазасы, ауысымы, яғни бөлісі бойынша есептелінеді Әрбір белістен кейiн шалафабрикат шығарылады, ал түптеп келгенде — дайын өнiм алынады Бөлiніс тізбесі пайдаланылатын жабдықтар, өндіріс процесстерінің арасындағы үзіліс-іркілістер; шығарылатын шалафабрикаттардың, өнiмнің сипаты мен басқа да өзiне тән жағдайлары ескеріле отырып, технологиялық процесстер туралы деректердін негiзінде белгiленеді Бұл орайда, бөлініс жөніндегi шығындарды жоспарлау мен есепке алуды, аяқталмаған өндірісті есепке алу мен бағалауды ұйымдастыру, өзі өндірген шалафабрикаттар мен дайын өншдердің өзiндік кұнын калькуляциялау мүмкіндігi ескерiледі
Тікелей шығыстар (шикiзат, негiзгi материалдар, шалафабрикаттар, өндіріс жұмысшыларының жалақысы т б) әдетте, бөлістер бойынша, ал әрбір бөлістердщ ішінде — әзірленген өнім түрлері бойынша есепке алынады (шалафабрикат немесе дайын бұйым)
Үстеме шығыстар бөлістердщ арасына таратылады, ал олар өрбір бөлістердің ішiнде — шығарылатын өнiм түрлерiнің арасына таратуға қабылданған коэффициенттердiң базасында жасалуы мүмкiн.
Бөлістік әдісiн колданған кезде нормативтік әдістің непзгi элементтері — нақты шығындардың ағымдағы нормадан жүйелі түрде ауытқуын, сондай-ақ нормалардың өзгеру есебін және олардың себебін табуды қолдану керек
Еңбек шығындарын, ресурстардың шығыстарын қүжаттауда және жедел (оперативтiк) есеп беруiнде энергетикалық, материалдық және баска да шығындардың нақты шығысын ғана көрсетiп қоймай, сонымен қатар өндірiс тапсырмаларына немесе нормасына непзделген шығындар да көрініс табуы керек. Белгiленген технологиялық процесстің ауьггқуынан, жұмсалған материадық шығыстардың құрамының өзгеруiнен, шығарылған өнімнің ассортиментінен, олардың сорттылығынан болған қосымша шығындар немесе үнемдеулер дер кезінде көрініс табуы тиіс.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығынды есепке алудың бөлістік әдісінің екі нұсқасы пайдаланылады: шалафабрикаттық және шалафабрикатсыз.
Шалафабрикаттық нұсқа әрбір бөлістер бойынша есептік калькуляция жасайды және оған үстеме шығысын коса есептейді. Шалафабрикатсыз нүсқасында бірінші қайта жасауға жүмсалған материалдық және еңбек шығындарына одан кейінгі қайта жасаулардан туындаған өндеу шығындарын қосып, содан соң өнімнің езіндік қүны анықталады.
Бөлістік әдісі кезінде ендірістегі шығындарды есепке алу өндіріс есебініқ карточкаларында немесе әрбір кайта жасауға ашьшатын ведомостарында жүргізіледі.
Алғашқы шикізаттан өндірістің бір процессінде әртүрлі сорттағы немесе маркадағы енім түрі алынады, сондықтан олардың өзіндік құнын анықтау үшін түзету коэффициентін пайдаланады. Мысалы, ағаш кесу кезінде алғашқы бір шикізаттан кесілген тақтайлар да, кесілмеген тақтайлар да, жаңқалар және отындық кесінді шеттақтайлар да алынады. Мүндай жағдайларда белгілі бір атаудың бірінші сорты өлшем бірлігі (единица) ретінде қабьшданады, ал қалған сортгарын коэффициенттердің көмегімен анықтайды.
Мұнай өңдеуші өнеркәсібінде, өнім шығымын техникалық түрғыдан сипаттайтын бір өнім (шикізат) бірлігінен алынған коэффициенттер жүйесі пайдаланылады. Егер де бір шикізаттан әртүрлі мүнай өнімдері алынатын болса, онда олардың арасында тарату коэффициентінің көмегімен өнімнің өзіндік қүнын белгілейді, ал еңдеу шығындары әрбір өнім түрінің арасына үлес салмағы бойынша таратылады.
Бөлістік әдістің кезінде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен шығындар есебін үйымдастыру ерекшеліктеріне бір мысал келтіріп көрейік.
Тоқыма өнеркәсібінде төрт түрлі негізгі бөлістер болады: шикізатгы дайындау; жіп иіру, тоқу, өндеу (әдемілеу).
Өндіріске босатылған алғашқы шикізаттың (жүн, синтетика талшығы) қүны 1200 мың теңге құраган. Өндеу шығындары (көмекші материалдар, жалақы және жалақыдан жасалатын аударымдар) әрбір цехтар (бөлістері) бойынша мынаны құраған: шикізатгы дайындау кезіндегі шығындар — 500 мың теңге; өңдеу — 400 мың теңге. Жалпы есептік кезендегі үстеме шығыс — 1400 мың теңге. Кәсіпорын шалафабрикаттық нүсқа бойынша өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаған. Егер де әрбір бөлістің өнімі дайын өнім болып саналмаса және ол сыртқа сатылмаса, онда үстеме шығыстарын ең соңғы беліске қосуына болады. Ал егер де әрбір цех (немесе бөліс) өз өнімін дербес түрде сата алатын болса, онда өрбір белістің шығарған өніміне үстеме шығыстар қосылады:
Шалафабрикаттық нұсқаның жағдайында барлық бөлістің жалпы шығыны мынаны құрайды: 12700000 теңге (1700000 + 2400000 + 3400000 + 5200000); ал олардын ішкі айналымы 7500000 (1700000 + 2400000 + 3400000); енімнің соңғы өзіндік құны 5200000 теңге (12700000 — 7500000).
Қарапайым, тапсырыстық және бөлістік әдістердің негізгі кемшілігі мынада: өнімнің нақты өзіндік кұны есептік кезеңнің соңында ғана немесе тапсырыс орындалғаннан кейін анықталады, ал мұның өзі кәсіпорынның (цехтың) басшылығының есеп беру кезеңі ішінде өндірістегі іс жүзіндегі шығындардың
жоспар бойынша белгіленген нормаларға сәйкестігін кадағалап отыруға мумкіндік бермейді. Бұдан басқа шығындарды есепке алудын әдістерінің барлығында бүкіл шығарылған (шығарылатын) өнімнің өзіндік кұны, сол өздерінің жоспарланған кезіндегі орташа деңгейімен салыстырылады және соның нәтижесінде алынған мәліметтер бойынша жүргізілген ұйымдық-техникалық шараларға жұмсалған шығындардың шын мәніндегі деңгейін әрдайым дәл көрсете бермейді.
Бұл кемшіліктерді жою үшін нормативтік әдісін колданады, бұл кезде өнімнік бір өлшемінің және бүкіл шығарылымның өзіндік құны нормативтік езіндік кұнмен салыстырылады. Ал нормативтік езіндік құнның жоспарлы өзіндік құннан айыфмашылығы: осы кезенде жұмыс істеп тұрған өндірістік технологиялық процесстің, сондай-ақ материалдык, енбек және басқа да шығындардың прогресшіл нормаларының негізінде анықталады. Нормативтік калькуляциялауға технологияны жетілдіру жәнс өндірісті үйымдастыру женіндегі ұйымдық-техникалық жоспарлы шараларын жүзеге асыру дәрежесіне қарай нормалардың өзгерістері енгізіледі. Шығындарды есепке алу былайша кұрылған: шығындардың нормасынан материалдық, еңбек жөне басқа да шығындардың ауытқуларын ескеріп, оларға тікелей өн діріс процесінде ықпал етуге бар мүмкіндігін жұмыддырады.
2.Өнімнің,жұмыстың және қызметтің өзіндік құнын калькуляциялау және шығынды есепке алудың нормативтік тәсілі.
Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік қүнын калькуляциялаудың нормативтік өдісін негізінен жаппай өндіріспен шүғылданатын кәсіпорындар пайдаланады. Дегенмен де, оны кіші сериялық және жекелеген кәсіпорындарда пайдалануға болады. Өндірістегі шығындарды есепке алу өнімнін езіндік қүнын калькуляциялаудың нормативтік әдістері бойынша жұмыстардың технологиялық жәңе нормативтік карталар жасаудан басталады. Ол карталарда материалдардын, жалақының жүмсалуы жөне өнім дайындауға қажетті басқа да шығындар айқындалады. Нормативтік карталардын негізінде өнім бірлігінің нормативтік өзіндік құны көрсетілген нормативтік калькуляциялары бойынша жасалады. Оларды жасау кезіңде қолданыста жүрген өндірістік технологияны, жалақы жөніндегі уақыт пен баға нормаларын, материалдар мен сатып алынған шала фабрикаттардың жұмсалу нормаларын негізге ала отырып, бастапқы массасы, таза массасы, қалдықтары, материалдар мен сатып алынған шалафабрикаттарға қолданылып жүрген баға көрсеткіштері және өндіріске қызмет көрсету мен басқару жөніндегі шығындардың бекітілген тоқсандық сметасы ескеріледі.
Нормалардың жөне шығындар сметаларының өзгеру тәртібін рәсімдеп, сондай-ақ кәсіпорынның мудделі цехтары мен бөлімдерінің технологиялық процесстерін жөне басқа да нормалары мен сметаларын өзгерту туралы төртібін ретгеу аркылы
жүзеге асырады. Нормативтік әдіс кезінде қоймалық және таразылау-өлшеу шаруашылығын тәртіпке келтірудін, материалдарды сақтау және өндіріске босату, цех бойынша ғана емес, сонымен бірге өнімнің жекелеген түрлері бойынша (егер энергия және баска да шығындар тікелей жолмен өнімге жатқызылса) және тұтастай алғанда судың, будың, газдын, электр энергиясының тұтыньшуын анықтау үшін цехтарға есептегіштер мен құрылғыларды орнатудың маңыздылығы зор.
Нормативтік әдістің кезінде әрекет етіп тұрған норма мен оның ауытқуы шығындар есебінде бөліп көрсетіледі. Бұндай шектеулер ендірісті үйымдастыру мен технологиядағы кемшіліктерді дер кезінде жендеуге, ресурстардың тиімсіз пайдаланылуына жол бермеуге септігін тигізеді.
Нақты шығындарды нормамен салыстырғанда ресурстардың үнемделуі немесе артық жүмсалуы, нормадан ауытқуы табылады, ал ол өз кезегінде кәсіпорынның ұйымдық-техникалық жұмыстарында біршама кемшіліктердің бар екенін баяндайды.
Нормадан ауытқуларға құжатталған және қүжатталмаған болып келеді.
Құжатталған ауытқулар алғашқы құжаттардың мәліметтері бойынша ашылған дабылдары жатады (талап накладнойы, қосымша жұмыстарға жазылған нарядтары, қосымша төлемдер және т.б.), сондай-ақ есептеу жолымен анықталған ауытқулар (түгелдеу тәсілімен, нақты рецептурасы бойынша алдын-ала жасалған есептеулер және т.б.)
Құжатталмаған ауытқуларға ауытқудың жалпы сомасы мен оның күжатталған бөлігінің арасындағы айырмасынан шығады. Әдетте, олар құжатталған ауытқулардың дұрыс есептелмеуінің нәтижесінен, ақау өнімдерін шығарғаннан, нарядтарды артық жазғаннан, кем шығудан, шалафабрикаттардың жоғалтулары мен бұзылуынан, аяқталмаған өндірісті дұрыс бағаламауынан шығады.
Егер де өндірісте кұжатталмаған ауытқулар бар болса, онда ол нормативтік есептің дүрыс үйымдастырылмаганын куәландырады.
Ауытқу теріс те (артық жүмсалғаны) және оң да (үнемделгені) болуы мүмкін.
Теріс ауытқулар (материалдар, отындар, энергиялар, технологиялық процестерде кдрастырылмаған, қосымша жұмысқа жасалған төленген және т.б.) өндіріс процесінің дүрыс ұйымдаспағандығынан туындайды.
Оң ауытқулар жекелеген учаскелердің жетістіктерін баяндайды (материалдардың тиімді пайдалануын ашу, материалдарды барынша қалдықсыз пайдалану, өнімнің сапасын арттыру, құрал-жабдықты тиімді қолдану және т.б.), және норма шығындарын үнемдеуді жүзеге асырады. Кейде оң ауытқулар шын мәніндегі қаражаттың үнемделгенін көрсете бермейді, ол тек норманын шын арттырылған деңгейін пайдаланғандығын көрсетеді.
Өндірісте материалдар қатаң белгіленген лимиттер шегінде беріледі. Материалдардың берілуін лимиттеу ай басында цехтарда жүмсалған материалдардың деңгейін ескере отырып, материалдардың шығынын қолданыста жүрген прогресшіл нормалардың негізінде нысаналы түрде жүзеге асырады.
Материалдардын жоспардан тыс босатылуына қүжаттар жасау, материалдарға жедел бақылау жасау және оларды жоспардан тыс босатуға алып келген себептерін талдауды қамтамасыз ету керек.
Ақауға шығарылған өнімнің орнын қалыпка келтіру үшін кажетті материалдарды алуға ақау туралы актілер негіз болады. Онда бұйымның, белшектің коды, енімнің акауға шығарьшған тапсырыс нөмірі көрсетіледі. Өндірістегі шикізат пен материалдардың сандық есебі жоспарлау бөлімінде, ал құндық есебі бухгалтерияда жүргізіледі.
Нормалардан ауытқуларды есепке алу шикізат пен материалдарға, олардың жұмсалуын нормалауға және өндірістік технологиялық процесіне байланысты ұйымдастырылады. Нормалардан ауыткуға материалдарды ауыстыру, оларды пайдалану және т.б. осы секілді факторлар әсер етеді. Материалдар шығыны бойынша нормалардан ауытқуларды анықтау үшін материалдарды кұжаттау, түгелдеу тағы басқа да шаралар жүргізіледі.
Кужаттау әдісі материалдарды ауыстыру салдарынан туындайтын ауытқуларды, сондай-ақ жеке-дара материалдардың нормадан артық жүмсалғанын анықтау үшін пайдаланады. Жеке-дара материалдардың шығынын, сондай-ақ материалдардың ауыстырылуымен байланысты ауытқуларды арнайы (дабылдық) құжаттармен рәсімдейді.
Әрбір келіп тускен материалдың партиясын саяыстырып көру әдісі өндіріске босатылған, қымбат тұратын (тері, тоқыма және т.б.) материалдардың әрбір партиясы бойынша олардың нормадан ауытқуын анықтау үшін қолданылады.
Қолданып жүрген нормадан ауытқуды партиялардың шығыс нормасын шығарылған енімнің накты шығысымен салыстыру аркылы анықтайды. Егер де бұл аталған әдісті қолдану қиындық тудырса, онда оның орнына инвентарлық әдісті қолданады.
Инвентарлық әдісте материалдардың нақты шығысын белгіленген норма шығысымен салыстыру арқылы айлық , он күндік, бес күндік, бір ауысымдық (сменалық) ауытқуларын аныктайды. Материалдардың іс жүзіндегі шығынын анықтау үшін: ауысымның, бес күндіктің, он күндіктің басына немесе әр айдың бірінші жұмыс күніне жұмсалмаған материалдарды түгелдеу (инвентаризация) жүргізеді. Ауытқуларды анықтау, есепке алу үшін кәсіпорынның жоспарлау-диспетчерлік бюросы материалдарды жұмсау картасын жүргізеді. Онда материалдар жұмсаудың ағымдық нормасы, сол материалдан жасалған бұйымдардың (бөлшектердің) саны қерсетелеуді. Бұйымдардың (бөлшектердің) саны жұмысшылардың жасап шығарған есеп мәліметтерінің негізінде анықталады.
Есеп деректері (мәліметтері) бойынша оқтын-оқтын қолданылып жүрген нормалардан материал шығындарының ауытқуы туралы цехтар есеп беріп отырады.
Жалакыны ауытқулар есептелген норма мен нормадан ауытқу бойынша ескереді. Бухгалтерия есептелген жалақы сомасының жұмысшылардан алынған өнім саны мен сапасына сәйкестігін байқап отырады. Жұмыстың калыпты жағдайларынан ауыткығаны үшін үстеме ақы төлеу өндірістік емес шығындар және жалақы корын артық жұмсаудың басты себептерінің бірі болып табылады. Жалақы бойынша нормадан ауытқуын талдау үшін және дәл есебін шығару үшін номенклатуралык себептерін және жалақы бойынша нормадан ауыткуды, кінәлілерді табу керек. Сондықтан бухгалтерия оқтын-оқтын ауытқулар туралы, олардың себептері мен кінәлі тұлғалары көрсетілген рапорт жасап отыруы керек.
Үстеме шығындарды есептеу мен тарату нақты шығынның сомасын аныктауды, әрбір баптар бойынша бекітілген сметадан ауытқуын табуды, демек, ондағы артық жұмсалатын шығындардың алдын алатын қажетті шараларды дер кезінде қабылдауды қамтамасыз етеді. Бұл үшін материалдар шығысына, штаттық кестеге және лауазымды қызметкерлердің окладына жасалған лимиттік картаның, материалдық емес активтердің, негізгі құралдардың нормасының негізінде ағымдағы жедел (оперативтік) бақылауын ұйымдастырады.
Кәсіпорында құндылықтарды сақтау мен есебінде, ендірісті ұйымдастыруында болган кемшіліктер және басқа да өндірістік емес сипаттағы шығыстар толығымен ашылып көрсетіледі. Өндірістік емес сипаттағы шығыстар өнімді шығарумен байланысты болса, онда олар оның езіндік құнына қосылады, ал егер де олар өнімді шығарумен байланысты болмаса, онда олар өнім түрлерінің арасына таратылып, үстеме шығыстардың құрамында өнімнін. өзіндік құнына қосылады.
Кәсіпорынның экономикалық қызметі тарапынан бақылау жасау материалдарды, энергияны, аспаптар мен керек-жарақтарды тұтынудың бекітілген нормалары мен лимитгерін; түрлі жұмыстар мен қызметгерді тұтыну мен олардың кұнының белгіленген лимиттерін; баскарудың белгіленген ұйымдық құрылымын, сондай-ақ қызметтердің және қызмет керсетуші адамдар жалақысының окладтарын (ставкаларын) қатаң сақтауды қамтамасыз етуге тиіс.
Машиналар мен жабдықтарды пайдалану мен күтіп ұстауға кеткен шығындарды (егер үстеме шығындардың бұл тобы есепте бөліп көрсетілетін болса) өнім түрлері бойынша таратады, бірақ ол кезде өнімді әзірлеу кезінде қолданған құрал-жабдықтың жұмыс істеген сағатының деңгейі, яғни өндіріске қажет болған машина/сағатының саны ескеріледі. Машиналар мен жабдықтарды пайдалану мен күтіп ұстауға кеткен шығындарды тарату кезінде сметалық (нормативтік) ставкасын пайдалану керек, ал олар, өдетте, бұйымды өзірлеу үшін қажет технология бойынша құрал-жабдықтардың жұмыс істеген машина/сағатының саны бойынша, құрал-жабдықтың әрбір топтары бойынша белгіленген, шығын коэффициенті бойынша, және бір машина/сағатының жоспарлы өзіндік құны бойынша есептелінеді. Бүйымдарға (бөлшектер комплексіне) сметалық ставкаларды есептеп шығару неғұрлым оңай: жабдықтардың жұмысымен
байланысты шығындар мен механикаландырылған (станоктык) және механикаландырылмаған (колмен атқарылатын) жұмыстар бойынша бөлек-бөлек алғанда, өндірістік жұмысшыларының негізгі жалақысының аракатынастарынын негізінде анықталады. Машиналар мен жабдықтарды күтіп-үстау мен пайдалану жөніндегі нақты шығындар сметалык ставкалар бойынша белгіленген шығындарға тепе-тең дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасына белінеді.
Үстеме шығыстарды (егер олар жеке топқа бөлініп алынбаған болса, машиналар мен жабдықтарды күтіп-ұстау мен пайдалану жөніндегі шығындарды қоса алғанда) бүйымдардын арасына тарату өндіріс жүмысшыларының негізгі жалақысының сомасына тепе-тең етіп бөледі.
Ірі сериялық және жаппай өндіріс жағдайында шығындардың жиынтық есебі шығындардың калькуляциялық баптары бойынша машиналардың типтері немесе бұйымдардың біртекті топтары бойынша жүргізіледі. Басқарудың цехсыз құрылымы кезінде жиынтық есеп тұтастай кәсіпорын бойынша, ал цехтық құрылымы бар болса, онда цехтар бойынша жүзеге асырылады.
Шығындардың есебін алу айдың басындағы колданылып жүрген нормалар және сол нормалардан ауытқыған сома бойынша жеке-дара жүргізіледі. Мұның өзі ауытқудың пайда болу себептерін және оған кінәлі тұлғаларды ашуға мүмкіндік береді. Нормадан тыс ауытқулардын себептері және кінәлі тұлғалар арнайы кодтар бойынша есепке алынады. Олар өнім түрлері мен шығын баптары бойынша есепке алынады, ал олардың иесізденген жағдайында ауытқудың сомасы жекелеген өнім түрлерінің өзіндік күнына пропорционалды жолмен нормативтік шығындар бойынша таратылады.
Нормадан ауытқу әртүрлі себептердің салдарынан болса, онда олардың кінәлі түлғалары мен себептері көрсетілген дабыл қағатын құжаттармен рәсімделеді.
Сонымен қоса, ауытқулар әртүрлі өзгерістермен байланысты болады, атап айтқанда, материалдық, еңбек, энергетикалық шығыстарының көтерілуінің немесе төмендеуінің, ауыстырылуынын салдарынан орын алуы мүмкін. Әдетте нормадан болатын барлық өзгерістер есеп беретін айдын бірінші күніне туралап (үштастырылып) жасалады, сондықган олар әрекететіп түрған норманың енгізілген кезеңінен бастап нормативтік калькуляцияда көрініс табуы керек.
Ай басына қалған аяқталмаған өндірісі ай барысындағы шығындары және шығарылған өнімге есептен шығатын шығыстары есептік айдағы әрекет етіп тұрган бірыңғай нормасы бойынша жасалатындықтан, ағымдағы норманың өзгеруіне байланысты есептік айдың басына аяқталмаған өндірістің өзіндік құнын қайта есептеу қажетгілігі туындайды. Қайта есептеудің нәтижесі норманың өзгеруімен байланысты ауытқудың сомасын қүрайды. Аякталмаған өндірісті қайта есептеу түгелдеу кезінде тікелей шоттардың мәліметтері бойынша, ал егер де түгелдеуді жүргізу мүмкін болмаған жағдайда индекстің (коэффициенттің) көмегімен жасалады. Нормалардың езгеруі осы бап бойынша аякталмаған өндірістің қалдық сомасына нормативтік калькуляцияның жекелеген баптары бойынша есептелінеді.
Мысалы. Қолданылып жүрген нормалар бойынша өнімнің бір өлшем бірлігіне шаққандағы материалдардың шығындары 12300 теңге сомада қарастырылған. «Шикізат пен материалдар» бабы бойынша ай басында аякталмаған өндіріс калдығы 328000 теңгені күраған. Өнімнің өлшем бірліпне жаңадан белгіленген норматив 12160 теңге құраған. Осы баптар бойынша нормалардың өзгеру индексі 1,138%
(12300-12160 )*100
12300 кұраған, ал аяқталмаған ендірістің баға айырмасы сомасы
3732 теңге болған (32800 *1,138 )
Жаңа нормаларды негізге алғанда аяқталмаған өндіріс кдлдығы 324267 тенге (328000 — 3732) болған.
Жанама шығындардың баптарын тікелей шығындардың жаңа нормасына көбейтіп, сосын оны 100 бөліп жанама шығындардың баптары бойынша нормативін есептейді.
Нормалар есептік айдың барысында өзгеруі мүмкін, сондықтан ол нормативтік калькуляцияда көрініс таппауы мүмкін. Бұл кезде нормалардың өзгерген жағдайы хабарланып, сол өзгерістердің көшірмесімен рәсімделеді, мысалға: өндірістік белімінде — материалдардың шығыс нормасының өзгерісі, еңбек пен жалақы бөлімінде — жұмыстың (еңбектің) кесімді бағасыныңжәне өнімділік нормасының (мөлшерінің) өзгерісі, жоспарлау бөлімінде — үстеме шығыстарының баптарының нормасының өзгерісі.
Нормалардың өзгеруі және шығыстардың жаңа нормативін белгілеу аяқталмаған өндірістің кайта бағалануьша өсер етеді. Нормадан ауыткуын аныктау үшін өндіріске кеткен шығынның есеп нормасымен де, накты жүмсалган шығынымен де есептеп шығарады, яғни беліп есептеу жолымен аньнсгайды. Есептелген нормадан ауытку және норманың өзгерістері өнімнің взіндік құнына және аякталмаған өндірістің қалдығына жатқызылады. Өнеркәсіптің жаппай өндірістік сипаттағы және қысқа өндірістік цикддағы кейбір салаларында нормалардың өзгерулері мен нормалардан ауыткулар сомасы тауарлы өнім шығарымңың өзіндік құнына, ал аякталмаған ендіріс нормативтік езіндік қүны бойынша толығымен жазылады. Нормалардың өзгерулері мен нормалардан ауытқулар сомасы өндіріс есебі ведомостарында көрсетілген индекстердін көмегімен тауарлы өнімді шыгару мен аякталмаған өндіріс арасында бөлінеді. Оларды нормалардың өзгерулері мен нормалардан ауытқулар сомасының калькуляциядағы баптары бойынша беліп алғандағы нормалар сомасына процентгік қатынасымен аныісгайды.
Өндірістегі шығындардык жиынтық есебі шығындардың жиынтық есебі ведомосында жүргізіледі. Біртектес бұйымдардың жекелеген түрлері немесе тобы калькуляциялау объектілері болатындығын, біртектес өнімнің бірін немесе бірнеше түрлерін жасауға жұмсалған шығындарды есептеу үщін ведомоста осыған үксас шоттар ашылады.
Шығарылған өнімнің нормативтік езіндік құнын аныктау үшін біртектес енім өндіруге жұмсалған шығындарды топтап есепке алу кезінде, бұл топқа кіретін өнімнің әрбір түрінің нормативтік кұны және сол мәліметтің (сводкадан) жиынтығы калькуляциялық баптар бойынша өндіріс есебінің ведомосына жазылады.
Бұйымның бір түрі бойынша өндіріске кеткен шығындарды есептеген кезде есептік (кезеңдік) норма бойынша өндірістік есеп ведомосындағы өнім шығындарының нормативтік күны шығыстың әрбір бабының нормативін шығарылған өнімнің нақты санына кебейту арқылы алынады.
Өнімнің нақты өзіндік құнын анықтаған кезде есептік айдағы ауытқуларды нормативтік өзіндік құнға қосады немесе одан ауыткуларды шегереді.
Мысал. Кәсіпорын ай ішінде 26 станок әзірлеген, ал 10 станок тиісті өндеу сатысынан өтпеген, сондықтан олар аякталмаған өндіріс ретінде ай соңына калдырылған.
Бір станоктың норматавтік өзіндік құны 853,56 мың теңге құраған, ал оның ішінде: материалдық құны — 20,0 мың теңге; еңбек ақы — 40,0 мың тенге; еңбек ақыдан аударылған аударымы — 7,56 мың теңге; үстеме шығыстары — 18,0 мың теңге кұраған.
Ай ішінде әзірленген станоктың аналитикалық есеп мәліметі бойынша нақты шығыны мынаны құраған:
| Шығын баптары | Норма
бойынша |
Ауытқу | Барлығы |
| Материалдар
Жалақы Жалакыдан аударылған аударымдар Үстеме шыгыстары Жиыны |
720,0
1440,0 272,16 648,0 3080,16 |
-40
+80
+15,12 +36 +91,12 |
680,0
1520,0
287,28 684,0 3171,28 |
Бұл шығындар шығарылған өнім арасына және аяқталмаған өндіріске келесі түрде таратылады:
| Шығын баптары
|
Ай
ішіндег барлық шығындар
|
Оның ішінде | |||
| шығарылған өнімге | Норма бойынша
|
||||
| Нормасы бойыша | нормадан ауытқу
|
||||
| Бірлігіне | 26данасына | ||||
| Материалдар Жалакы Жалақыдан ауларыл-ган аударымдар Үстеме шыгыстары Жиыкы | 680,0 1520,0
287,28
684,0 3171,28 |
20,0
40,0
7,56
18,0 85,56 |
520,0
1040,0
196,56
468 2224,56 |
-40
+80,0
+15,12
+36,0 +91,12
|
200.0
400.0
75.6
180.0 855.6
|
Жоғарыда келтірілген мәліметтердің негізінде келесі нысанда бір станоктың есептік өзіндік құны былайша анықталады.
| Шығын баптары
|
Нормасы бойынша өнім бірлігіне есептелген шығындар
|
Ауытку | Өнім
бірлігінің өзіндік кұны
|
|
| жалпы шығарылган өнімге | өнім бірлігіне | |||
| Материалдар Жалакы
Енбек акыдан ауда-рылған ауларымдар Үстеме шығыстары Жиьшы |
20,0
40,0
7,56
18,0 85,56 |
-40,0
+80
+15,12
+36,0 +91,12 |
-1,54
+3,08
+0,58
+ 1,38 +3,5 |
18,46
43,08
8,14
19,38 89,06 |
Келтірілген калькуляциядан бір станоктың нақты өзіндік кұны 89,06 мың теңге құрағанын көреміз, демек, 3,5 мың теңгеге нормативтіктен жоғары болған (89,06 — 85,56).
Есептік айда барлык, шығарылған өнімнің нақты өзіндік құны 2315,68 тенге (2224,56 + 91,12) құраған және 91,12 мың теңгеге нормативтік деңгейі көтерілген. 2315,68 мың теңге сомасына шығарылған өнімнің нақты өзіндік кұны 221 — «Дайын өнім» шотының дебетіне есептен шығарылды, біраккәсіпорын басшысы ауытқудың себебін ашып, оларды келешекте болдырмау мақсатында тиісті шараларды кабылдауы керек.
3.Өнімнің өзіндік кұнын калькуляциялаудың және шығынды есепке алудың халықаралық практикада колданылатын әдістері
Кәсіпорынның баскарушы есебі, есептің бір бөлігі ретінде, жіктеумен, жазумен, таратумен, талдап корытумен, ағымдағы және жорамалданған шығындар бойынша есеп берумен байланысты жүргізіледі. Баскарушы есебі салаға, сала ішіндегі салаға, қызмет турлеріне, кәсіпорынға лайықтап шығындарды есепке алудың жэне өнімнің, жүмыетар мен керсетілетін қызметтердің езіндік құнын есептеп шығарудьщ жұйелі өдістерін талдап енгізуді көздейді. Мұнда цехтар, функционалдық бөлімшелер, жауапты адамдар, қызмет түрлері, бұйымдар, кезеңдер және баска да керсеткіщтер бойынша щығыңдарды есепке алу жөне өнімнін езіндік құнын алдын ала есептеп шығару жүзеге асырылады, Басқарушы есеп келесі кезеңдерге өнімнің езіндіқ қүнын, стандарттық немесе езі калайтын өзіндік құнды болжайды, түрлі кезеңдер ішіндегі элементтер мен баптар бойынша өзіндік құнды салыстыруды жүзеге асырады және түрлі жағдайлардағы өнiмнің өзіндік құн бойынша бар нұсқауларға талдау жасап, кәсіпорынды басқару органдарына өзiндік кұн туралы деректер береді, бұл деректер осы органдар үшiн ағымдық және болашақ операцияларды бакылауды жүзеге асыру құралы болып табылады
Кәсіпорынды басқарудың екі нүсқасын ксздестіруге болады.
Бірінші нұсқада тек есептік функция орындалады жауапкершілік орталығы бойынша өндіріске кеткен шығындарының есебін жүзеге асырады және енімнщ, жұмыстың және қызметтің өзіндік кұнын калькуляциялайды.
Ал екiншi нүсқада таза есептік функциямен катар өндіріске кеткен шығындардың сметасын жасауды, сондай-ақ, норматив мен норманы әзірлеуді жүзеге асырады, яғни кәсшорынның барлық нормативтік шаруашылығын жұрпзіп, жасалған шығындарды талдап, оларды стандартпен салыстырып, өнiмнің өзіндік құнын болжайды Бухгалтерия жүмысын осылайшы ұйымдастыру кәсiпорынды басқару жүйесінің бір беліп болып саналады Шетел кәсіпорьгндарында тап осындай нүсқа өте жиі кездеседі және ол басқарушы есеп деп аталады
Сеитіп, ендірістік (басқару) есеп каржылық есебш кеңеитеді және ол непзшен фирманың ішкі операцияларын жүрпзу кезінде колданылады Бүл жерде каржылық есеп есептік саясаттың аясында Халықаралык есеп стандартына сәйкес үйымдастырылса, басқарушы есеп іс жүзінде ондай тәртіппен белгіленбейді (регламенттелмейді). Халықаралықесептіңтәжірибесі мынаны көрсетіп берді кәсілорыннын әрбір саласында, сала ішіндеп саласында шығындарды есепке алуды үиымдастырудық қалыптаскан ерекшеліктері, оның үстіне, кептеген кәсіпорындар мен фирмалардың капиталмен еркін маневр жасауына мүмкшдік беретін көп салалы профилі бар екенін ескерген жөн, демек, өндірістік есептін, катаң тәртібщ белплеу іс жүзшде өте қиын іс болып табылады
Стандарт-кост жүйесі бойынша өндіріске кеткен шығындарды есепке алу. Стандарт-кост жүйесі бойынша өндіріске кеткен шығындарды есепке алудың әдісі есептің басқа жүйеден дербес, окшауланған болып табылмайды. Шын мәнінде, ол бөлістік, тапсырыстык, бөлшектік (детальдык) жай (процесстік) және басқа да ендіріс шығындарын есептеу және енімнщ өзіндік кұнын шығару әдістерімен ұштастыруды (үйіесімді)табуды көздеиді Негізінен алғанда, стандарт-кост жүйесі машина жасау кәсіпорындарында колдау үшін әзірленген. Алайда бүл әдісті басқа салаларда да пайдалануға болады Одан баска, стандарт-кост енімді сатудың, негізгі кұралдың жөндеуге кеткен шығынның, күрделі кұрылыстың материалдық ресурстарды дайындаудың есебін ұйымдастыру кезінде пайдаланылуы мүмкін.
Қаржылық және өндірістік (басқару) есебін салыстыру кестесін келтіріп көрейік:
| Салыстыру аясы | Қаржылық есебі | Басқару есебі |
| 1 | 2 | 3 |
| Ақпаратты
пайдаланатын негізп ттынушылар |
Шаруашылық-тан тыс
ұйымдармен жеке тұлғалар |
Фирма ішіндегі әртүрлі деңгейдегі
6асқарушы тұлғалар |
| Бухгалтерлік есеп
жүйесінің түрлері |
Екі жақты жазба жүйесі | Екі жақтың жазба жүйесімен
шектелмейді, яғни нәтиже беретін кез келген жүйесі пайдаланады |
| Таңдау еркіндігі | Бухгалтерлік есептің
жалпы қабылданған белгілерін міндетті түрде басшылықка алу |
Нормалар мен шектеулер жоқ
Бірден-бір өлшем — жарамдылығы |
| Пайдаланылатын
өлшемдері |
Шаруашылық жағдайыньң фактісі пайда болған тұсьнда әрекет етіп
тұрған ақша бірлігінің бағамы бойынша |
Кез келген лайықты (дұрыс келетін)
ақшалай немесе натуралды өлшемі: адам сағаты машина сағаты және т.б. Егер доллармен жүзеге асырыл- са, онда доллардың іс жүзіндегі немесе болашақтағы құны пайдалануы мүмкін
|
|
Шаруашылықбірлігінің әртүрлі құрылымдық бөлімшелері |
||
| Талдаудың негізгі
объектісі |
Шаруашылық бірлігі
тұтас алынады |
|
| Есеп беру жиілігі | Тұрақты негізде,
кезеңдігі бойынша |
Қажет болған жағдайда, тұрақты
емес негізде жасалуы да мүмкін |
| Сенімділік дәрежесі | Объектілігі талдап
етіледі кезеңдігі бойынша өткен жағдайлар мен фактілерді сипаттайды |
Жоспарлау мақсатына тікелей
байланысты болып келеді, бірақ кажет кезде дәл деректерде пандаланады, табнғаты жағынан футуристік болып келеді (бола- шакқа ақпарат беруге қабілетті) |
Стандарт-кост жүйесінің негізгі ерекшелігі мынадай: өндіріске жұмсалатын барлық шығындар өндірісте жұмсалмай тұрып есептелінеді. Шығындар стандартын есептеу үшін натуралдық және кұндық көрсеткіштер пайдаланылады. Одан басқа, арнайы шоттарды колдана отырып, нақты жұмсалған шығындар мен стандарттық өзіндік кұнның арасындағы айырманы көрсетеді. Сөйтiп, стандарт-кост жүйесі шығындарды нормалауға болатын стандарттар нормаларын әзірлеуді, бұйымдардың стандарттық калькуляциясын жасауды және стандарттардан ауытқуларды бөліп керсетуді, өндірістегі іс жүзіндегі шығындарды есепке алуды көздейді. Стандарт-кост жүйесі өндіріс шығындарын жедел бақылап отырудың басты кұралы болып табылады.
Шетел фирмаларының тәжірибесі көрсеткендей, олардың басым көпшілігі стандарт-гост жүйесін толық көлемінде пайдаланбайды: олар аякталмаған өндірістің қалдығын бағалау үшін пайдаланбайды, бухгалтерлік есеп жүйесінде стандарттық құны бойынша калькуляция баптары (материалдар, жалақы және т.б.) калькуляцияланбайды. Көптеген фирмалар шығындар стандарттары мен стандарттык калькуляцияны шығарылған өнімнің негізгі номенклатурасы үшін ғана әзірлейді. Соның өзінде, бұл стандарттар көбіне тек натуралдықөлшемцермен ғана белгіленеді.
Стадарт-гост жүйесінің жұмыс істеуі негізіне фирманың өзі белгілеген жөне өндіріс процесі барысында өзгеріп отыратын стандарттар (нормалар мен нормативтер) топтамасы жатады. Барлық стандартты үш топқа бөлуге болады:
-теориялық стандарттар — бүл кез келген фирманың ұмтылыс жасайтын идеалы немесе жетілдірілген стандарты;
-ағымдықстандарттар — стандарт белгілеген мерзіміне өндіріс шығындарының мөлшерін көрсететін стандарттар;
— базистік (негіздік) стандарттар — өндіріс процесінде болған өзгерістерге дейін жылдан жылға өзгермейтін стандарттар.
Материалдарға, энергия тарифтеріне, қызметтерге жасалған баға өзгерістері базистік стандартты өзгертпейді, ол тек қана стандарттық өзіндік құнмен нақты құнның арасындағы ауытқуды анықтайды.
Шығыстарға жатқызылатын баптар бойынша фирманың келесі қызметі олардың стаңдарттық әзірлейді техналогиялық кызметі материалдардың барлық түрлері бойынша стандартын белгілейді; жабдықтау қызметі — қызметтердің, жұмыстардың, материалдардың барлық түрлері бойынша стаңдарттық бағасын; өңдірістік—өндірістік операциялар бойынша өнімділік стандартын; қызметкерлерге еңбек ақы төлеу қызметі— процесстер, өндірістік операциялар, мамандықтар, қызметкерлер категориясы бойьшша еңбек акының бағасьш қоюды және сағатгық мелшерлемені жасайды. Осындай жолмен әзірленген жеке-дара стандарттар өнімнің, жұмыстар мен көрсетілген қызметгердің өзіндік құнының карталарын жасауға және оларды шолып талдауға септігін тагізеді (төменде келтірілген карталарға караңыздар). Бұйымның картада анықталған стандарттық өзіндік кұны технологиялық процессті, еқбек ақы мөлшерлемесін, қызметпен жұмыстың, материалдардың нормасының өзгеруін, сондай-ақ өндіріс барысында жеткілікті деңгейде негізделмеген стандарттың орын алу мүмкіндігін де карастырады. Жыл соңында әрекет етіп тұрған стандарттар толығымен кайта каралып, кайта бекітіледі.
Нормалардың катаң сақталуын бақылауды цех қызметкерлері жүзеге асырады: мастер, техниктер, бақылаушылар. Бүл қызметкерлер өндіріс барысында ауытқулардың пайда болуын қалпына келтіреді және олардың пайда болуына жол бермейді. Нормалаудың шын мәнінде катаң бақыланған жағдайында және бақылау жүйесі кажет керек-жарақпен қамтамасыз етілген жағдайда (счетчиктер, датчиктер, өлшем приборлары т.б.) стандарт-кост жүйесі ойдағыдай нәтиже береді.
Егер де кәсіпорын ауытқудың есебін кұжатталған түрде жүргізетін болып шешсе, онда бұл мақсат үшін арнайы синтетикалық шоттар енгізеді.
Стандарт-кост жүйесі қолданатын жекелеген фирманың шеңберінде өнімнің өзіндік құнын жоспарлаумен тығыз байланыстырады, өйткені ол өндіріс барысындағы шығындарға бақылау жасауды қамтамасыз етуге бағытгалған.
Директ-костинг жүйесі бойынша өндіріс шыгындарын есепке алу. Соңғы жылдары индустриалды дамыған елдердің өнеркәсібінде директ-костинг деп аталатын өндіріске кеткен шығындарды есепке алу жүйесі кең тараған. Есептің бұл жүйесінде өндіріс шығындарының есебі тұрақты, айнымалы, өндіріс көлеміне пропорционалды өзгеретін шығындар болып бөлінеді. Өнімнің өзіндік құнына тек айнымалы шығындар енгізіледі. Тұрақты шығындар жеке шоттарда қаржылық нәтиженің шоттарымен тікелей жабылады.
А» өнімінің стандарттық өзіндік кұнының картасы (қыскартылып алынған) I. Материалдар
| Шығын баптары және баска да көрсеткіштері | Цех нөмірі | Доллардың, жиынтығы | |||||
| Материалдардың шифры, операциялар | Бірлік саны | Стандарттық бағасы, доллар | 1 | 2 | 3 | 4 |
|
| 3474
3782 5230 6232 8347 |
8
6 14 14 14 |
12,3
13,7 5,2 2,1 0,7 |
98,4 82,2 |
72,8 |
29,4 |
9,8 |
98,4
82,2 72,8 29,4 9,8 |
| Жиыны | 180,6 | 72,8 | 29,4 | 9,8 | 292,6 | ||
ІІ.Жалақы
| Операция нөмірі | Адам/
ағат стандарты |
Бір адам/сағаты үшін төленген енбек акысы | Цехтардын нөмірі | Доллардың, жиынтығы | |||
|
|
|
|
1 | 2 | 3 | 4 |
|
| 3498 3482 3970 5140 9174 | 2,5
13 17 5 2 |
4,8
5,2 3,4 4,2 4,7 |
12
67,6 |
57,8 |
21,0 |
9,4 |
12,0
67,6 57,8 21,0 9,4 |
| Жиыны | 79,6 | 57,8 | 21,0 | 9,4 | 167,8 | ||
III. Үстеме шығыстары
| Стандарттық | Бір стандарттық сағатқа | Цехтардың нөмірі | Доллардың, | |||
| сағаты | есептелінген мөлшерлемесі | 1 | 2 | 3 | 4 | жиынтығы |
| 15,5
17,0 5,0 2,0 |
2,3
1,6 1,4 1,5 |
35,65 |
27,2 |
7,0 |
3,0 |
36,65
27,2 7,0 1,0 |
| Жиыны | 35,65 | 27,2 | 7,0 | 3,0 | 70,85 | |
| Өнімнін еңдірістж өзіңдік кунынын бірлігі, барлығы | 531,25 | |||||
Директ-костинг жүйесін пайдалану идеясы біз үшін жаңалық емес. 30-шы
жылдардың басында көптеген отандық кәсіпорындар ендірілетін бұйымдарға кететін шығындарды тек жұмсалатын материалдар, еңбек ақы төлеу жөне басқа тікелей шығыстар бойынша есепке алатын; үстеме шығыстар сол бұйымдарды өткізуден түскен табыстардың азаюына есептен шығарылатын.
Шығындарды толық тарату жөне директ-костинг жүйесінің соңғы нөтиже келеміне ықпал ету есебінің үлгісі төменде келтірілген.
Директ-костинг жүйесі бойынша шығындарды тарату төртібі жөне олардың соңғы нөтижеге ықпал етуі
| Рет
нөмірі |
Көрсеткіштер | Шығындардың
тарату жүйесінде толық |
Дирекг-костиг
жүйесінде |
| 1 | Шикізаттар мен
материалдар |
65000 | 65000 |
| 2
3 |
Еңбек ақы
Басқа да тікелей шығындар (шартты түрде) |
29000
8000 |
29000
8000 |
| 4 | Ауыспалы
үстеме шығыстар |
10000 | 10000 |
| 5 | Тұрақты үстеме
шығыстар |
12000 | — |
| 6 | Шығындар
жиынтығы |
124000 | 112000 |
| 7 | Өткізуден
түскен табыс |
40000 | 52000 |
| 8 | Тұрақты үстеме
шығыстар есептен шығарылады |
— | 12000 |
| 9 | Таза кіріс | 40000 | 40000 |
Шығындарды өндіріске толық жатқызу жүйесі мен директ-костинг жүйесі арасындағы негізгі айырмашылық мынау: бүл жүйеде өнімнің өзіндік қүны ауыспалы шығыстар бойынша аңықталады. Мұндай есептеу жүйесі тұрақты шығындардың осы есептік кезеңде дайын өнім қорымен ара қатынаста болмауына, аяқталмаған өндіріс келемінде белгіленбеуіне әкеліп соғады. Шығындарды тарату тәртібі үлгісінде керсетілгендей, директ-костинг жүйесіндегі кірістік есеп екі көрсеткіштен түрады:
- Өткізуден түскен табыс – ауыспалы шығындар- жалпы маржиналдық
- Жалпы маржиналдық кіріс – Тұрақты шығындар –Таза кіріс
Сонымен, директ-костинг жүйесінің негізі стандарт-кост жүйесінде жасалған, бірақ үстеме шығыстардың ауыспалы жөне түрақты болып бөлінуіне байланысты соңғы шығыстар өткізуден түскен табыстан шығарылып тасталады, демек, өнімнің өзіндік құнын қалыптастыруға қатыспайды.
Директ-костинг жүйесін пайдалану белгілі қиындықтар туғызады: үстеме шығыстарды ауыспалы және тұрақты шығысқа дәлме-дәл етіп беру қиын; өзіндік баға шығару және баға қалыптастыру үшін өнімнің толық өзіндік құнын ешбір жүйесіз белгілеуге тура келеді. Сөйте түра, шығындардың тұрақты және ауыспалы болып бөлінуі есеп жүргізудің бақылау және талдау мүмкіншіліктерін күшейтеді, өнімнің барлық түрінен түсетін жалпы (маржиналдық) кірісті жылдам анықтап, осы орайда оңтайлы шешім қабылдауға мүмкіндік туғызады.