Қазіргі кезде қақтығыс теориясы қосымша нақтылауды иеленді. Қақтығыстану мәселенамасы шамалы нақты сипаттаманы иеленді.
Қақтығысты зерттеуде теориялық аспектіні өңдеуде американдық социолог Толкатт Персонспен жүйеленген ұйымның құрылымдық – функционалды үлгі маңызды орын алды. Спенсердің артынша, Соркинннің әсерінсіз (ол 1922 ж. Ресейден кетуге мәжбүр болды, АҚШ – та орнықта, 1930 ж. Гарвард университетінде өзі құрған әлеуметтік факультетті басқарады). Ол қоғамды адамдар арасындағы қарым-қатынас жүйесінде қарастырды, оны байланыстырушы буын қалып пен құндылық деп есептеледі. Парсонс келесі жағдайларды зерттейді: а) кез келген әлеуметттік жүйе беріктік, тұрақтылық және жақсы интегралданған құрылымды ұсынады.
б) бұл жүйенің әр элементінің белгілі қызметі бар, соның әсері оның тұрақтылығына үлес қосады;
в) әлеуметттік құрылымдары функциялау одақ мүшесінің құнды келісіміне негізделеді, олар қасиетті тұрақтылық пен интеграцияны қамтамасыз етеді.
Парсонстың пайымдауынша, әлеуметтік әрекеттің нормативті компоненттері төрт деңгейде айналады: организм, тұлға, әлеуметтік жүйе, мәдениет. Қақтығыстың мүмкіншілігі әлеуметтендіру процесінің өзінде жатыр, нәтижесінде адам тек әлеуметтік жүйе функционалдық әдісіне ғана қатысты емес және сәйкес мәдениетінің құндылықтары мен қарым – қатынастағы организмнің ішкі физиологиялық қасиеттері мен адамның қасиеттіліктерінің әлеуметтендіру нәтижесінде сәйкестікке, белгілі кернеуге өсуі мүмкін.
Парсонс әлеуметтік жүйені белгілі типтегі ұйым есебінде түсінеді, ол төрт функционалды тараптарды ұсынады: сыртқы объектілерге бейімдеу мақсатқа жету, жүйені интеграциялау, нормативті – құндылық үлесіндегі құрылымдық формаларды өндіру. Және де, бейімдеу экономикалық қарым – қатанаста мақсатқа жету – саяси жағдайды, интеграция — құқықтық нормалар мен салт – дәстүрлерді, құрылымдарды өндіру әлеуметтік институттар, сенушілік және ізгілікті қамтамасыз етеді деп есептеді.
Әлеуметтік Жүйенің ішкі кериарлықтары ауқымды болды, нәтижесінде қақтығыстар пайда болды. Жалпы Парсонс жүйедегі элементтер арасындағы қақтығыссыз «үндісті» қарым – қатынасты жақтаған. Оған қақтығыс әлеуметтік анология, өздігінше дерт , оны жеңу керек деп санаған.
Парсондық қақтыығыс және одан құтылу туралы көзқарасына жақын пікірді 30-40 жылдары әлеуметтануда «адамдық қарым — қатынас» тілімен индустриалды электр ұсынды. Оларда қақтығыспалы қатерлі «әлеуметтік ауру» қоғамдық теңдік пен іскерлік жағдайды бұзады деп қарастырады.
Мысала: Элтон Мйа өндірістік еңбектің өсуіне әсер ететін әртүрлі фауторларды зерттей келе, бір жағынан адамға топтық өткізу көнтектеріне қосылған әлеуметтік организмдердегі көзғарас, зерттеудің нәтижесі. Индустриалды кәсіпорын басшыларының ұсыныстары болды.
- Өнімнің шығуына қарағанда, көбінше адамдарға теңдікті ұстау.
- Жекеден (индивидуальды) ұнсымдық марапаттауға бағытттырақ бару;
- Экономикалық ынталандыру әлеуметтік — психологиямен игі адамгершілік атмосфера құптай, жұмысқа қанағаттанарлықты жоғарлата, басқарудың демократиялық үлгісін қолдана отырып толықтыру.
- Өндірісті жоғарлату үшін «еңбек гуманизация», «ұнсымдық шешім», «қызметкерлерді бейімдендіру және кәсіподақпен жақсы қарым — қатынкас» секілді әдістер қолдану.
Қақтығыстанудың дамуын зерттеуге әйгілі Чикактық мектептің әлеуметтенушілары белгілі әсер етті.
Олар қақтығысқа қарсы болудың өзара байланысты төрт типті әлеуметтік өзара әрекет көрсетті – жарыс, қақтығыс, бейімдеу және ассимиляция олардың паймдауынша, қақтығыс жарыстан басқа типтегі өзара қарым – қатнынас өтеді. Яғни, әлеуметтік өзгерістерде маңызды кез болып табылады. Осыдан басқарушыларға маңызды кез болып табылады. Осыдан басқарушыларға маңызды тәжирибелік мақсатшыларды формалау шықты; ынтымақтастықта қақтығысты тасымалдауды бейімдендіру, әлеуметтік топтар арасындағы үйлесімді қарым – қатнынасты ынталандыру қақтығыстық жағдайларды шешу бойынша нақты әдістік бағдарламаларды орындау.
Ғылымдардың назарын аудартқан жайт, типті тиімсіз қызмет етіп және басқарылатын ұйымдардың өзінде қақтығыстуындап жатады. Бұл жағдай әлеуметтік жүйенің қандай да бір үлгісі тұрақты консенсусты (келісімділік) қабілеттілік екендігіне күмән туғызды. Сонымен қатар, әлеументттік кереғарлық сипатының зағңзылығы мен табиғи құтылмастықтың ескеру қажеттілігі қалыптасты. Нәтижесінде 50 жылдардың басында АҚШ – та, Германияда, Францияда және бірқатар Батыс елдерінде қақтығыс заманауи тұжырымы қалаптасып және жүйеленді.
Алғаш таралғаны американдық Льюиса Козердің позитивті функционалды қақтығыс консепциясы десек болады. Бұл консепцияның маңызы, қақтығыс, қоғамға өгейлік анамальды құбылыс емес; Олар — өнім, элеуметтік жүйенің ішкі жағдайыының элементі, онда жайттар жеке тұлғалар мен элеуметтік топтар арасындағы қалапты жағдайлар.
Козер қақтығысты «бағалық пен құндылық үшін күрес» деп түсінуді ұсынады, белгілі әлеуметтік топтар мен жеке тұлғалар арасында қызығушылық, көзқарас, сезім — сәйкестіктері бойынша өзара бар және болуы қажет әлеуметтік кернеулік есебінде қарастырды. Оның көзқарасы бойынша қақтығыс маңызды қызмет атқарыды, ол кей – кейде әлеуметттік топтар мен жеке адамдар арасындағы кикілжің мен даудамайды шешеді.
Кез келген қақтығыстың тайталаста позитивті потенциол жатыр. Ол, қақтығыс жеке тұлғаның әлеуметтенуі және әлеуметтік топтардың пайда болуына көмектесуіне байланысты. Құрлымдық – функционалдық талдауға сыни қатынасты білдірген Батыс Еуропалық ғалымдар. Оның ішінде қоғамдағы қақтығыс модель консепциясын ұсынған неміс әлеуметтенушісі Ральф Дарендорфтың орны ерекше.
Дарендорф қоғам кез келген сәтте өзгеруі ықтимал, кез келген көзқараста кереғарлықпен қақтығыс бар дейді. Әлеуметтік жүйенің кез келген элементі өзгеріспен дезорганизациялауды көп не аз дәрежеде шақырады. Әр қоғамға басқарушылыққа негізделген, біреулер басқарады, ал біреулер басқарылады. Қақтығыстек адамдарды бөлген әлеуметтік теңсіздік, құбырларға біріңғай болуға рұқсат болмайды,осымен қатар басшылық үшін, абырой мен пристиж үшін күрес, кәсіпорынмен ұжымдағы тең емес жағдайлардан бірі басқару құқығымен, бірі бағынып және алдыңғылармен берілген бұйрықты орындауға міндеттелген жағдайда пайда болады.
Дарендорфтың пайымдауынша қақтығыс қоғамдық өмірден бөліне алмайды, олар иеархиялық келісілген жүйенің нәтижесі. Алайда, адамдар қақтығысты реттеуге мүмкіншілік бар, ол үшін ең құрығанда 3 жағдай маңызды: біріншіден, қақтығысуға келгендірдің айырмымен құндықтарын; Екіншіден, екі жақты ұйымдастыру деңгейін көтеру, ұйыдастыру деңгейі жоғарлаған сайын келісімге келуге және сенімділікті орындау жеңілдейді. Үшіншіден, белгілі заңдылықтардың келісімі қақтығысуға қатысушы екі жақтың қарым – қатынасын сақтауды қамтамасыщ етді. Қақтығыс туралы ерекше көзқарасты белгілі француз социоглог Ален Турен ұсынады. Оның 80 жылдары жазылған «Возврещение человека действующего» атты еңбегі 1998 жылы орысша аудармасы шықты. Бұл еңбектің қызықтығы автор классикалық әлеуметтенуды қатты сынай отырып, функционалдық және эволюциалық құрылымды қарастырып, постиндустриалдық қоғамға өту кезеңінде басқа нәрсеге, яғни әлеуметтік әрекетке, әрекет етуші тұлға ретінде субъектіні активизияциялау, қоғамдық қозғалыстар мен қақтығыстар арқылы қоғамды өздігінен реттеуге көмектесу секілді әрекеттерге бағытталу керек.
Туреннің пайымдауынша, өзгеру механизмі – ортақ мәдени ағымдар мен оларды басқару үшін әрекет етуші тұлғалар мен қоғам субъектілер арасындағы қақтығыс салдарынан болады. Қағамдық ұйымдар мәдени үлгілерді қадағалау бойынша қоғамдық күштер арасындағы қақтығыстың қарым – қатынас нәтижесі ретінде түсінілу қажет. Осыған сәйкес қоғам, ұжым өзінің қоршаған ортамен қарым – қатынасын нормативті үлгімен ұйымдастырады. Ләни, қақтығыс мәдени және әлеуметтік ұйым деңгейінде белгіленген қағида бойынша өмір сүреді. Мұйндай тәртіп бар жерде оны даулауда бар қоғамдық емес жағдайлар адамдардың ойы мен іс — әрекетін басқарады, ол өзі мәдени инновациялар мен қоғам қақтығыстардың нәтижесі болып табылады.
Тағы да әйгілі концепциялардың бірі, жалпы қақтығыс теориясы деп аталған тұжырымды ұсынған американ әлеуметтенуші және экономист КеннетБоулинг. Ол тағы да тұжырымдарға функциалды қарсы келуінен, нақты айқында, қықтығыс әрдайым өзіне ұқсастармен болатын ұтылыс пен тартыс, зорлық эскалациясы адам табиғатының өзінде жатыр. Осыған қарамастан, қақтығыс жалпы үлгі бойынша пайда болып және дамиды, бірегей элемент арқылы көрінеді, оларды әлеуметтік жағдайлардан бөле алмайсың «олар жайында ескеруге және жеңуге болады». Боулинг бойынша «әлеуметтік терапияның» негізі, яғни қақтығысты тоқтатудың үш сәті бар, қарсы талас тудыратын себепті түсіну, оларды шешудің келісілген дұрыс шешімін қабылдау, адамдардың мінез – құлқын жетілдіру.
Нефрейднсия бағытты ұсынған шетелдік психологтардың бір бөлігі, қақтығыстың көзі адамның бір жағынан қауіпсіздікке ұмтылуы, екінші жағынан — өз қажеттіліктерін іске асыру қақтығыстың себебін тұлғалар арсындағы құндылықтардағы шиеленістерде және оның қоғамдағы шынайы жағдайы, қажеттілікті жасанды ынталандыру және оларды физиологиялық тұрғыдан ынталандыруға мүмкіншілік болмаудан түсіндіруге болады. Кейбір психоаналитиктердің көзқарастары бойынша қақтығыс өзінің шешімін адам іс — әрекетінің әртүрлі үлгісінде табады: немесе ол «адамдарға ұмтылыс», бауыр басу, белгілі бір ортаға қосылу сезімі; не болмаса « адамдардан тыс ұмтылыс» сезімнің бақа ортадан бөлек болуға ұмтылысы; немесе ол «адамдарға қарсы ұмтылыс», ол басқа адамдармен тартыс және майдандасу, яғни «джунглия заңдылығы» бойынша өмір сүруге дайындығы.
Отандық ғылым қақтығыс теорияның бағдарламасын жасауда артта қалуда. Ескере кететін жайт, бұрынғы Кеңес Одағы 20- шы жылдардың соңы мен 70- жі жылдары әлеуметтану, әлеуметтік психология, киьернетика айдауда, тіпті қараңғылықта болатын. Қақтығыстану мойындалмады және дамымады. Сондықтан қақтығыстануды баяндау, талдау және бағалау секілді зерттеулер тек 80- ші жылдардың соңында пайда болды. Солардың ішінде В.В.Дружинин, Д.С.Контров және М.Д.Контровтың «Введение в теорию конвликта» атты монографиясын атап кетсек болады. Технократикалық тұрғы бойынша авторлар назарларын техносферадан болатын өзіндік жтнотехникалық қақтығысқа бағыттады, онда адам – оператордың қатысуымен қиын басқару жүйесі қолданылады.
Кітапша ХХІ ғасырдың қарсаңында әлем эргатикалық адам ғаламат энергетикалық және информациялық құбырларға ие болғанын атап өтеді. Алайда, мүмкіншілік өскеннің өзінде адам өзін — өзі ұстау жағдайын иеленбеуде. Нәтижесінде әртүрлі көлесде, мағынада және құрамдағы қақтығыстан құтылу мүмкін емес; олар бір уақытта процеске ұмтылмас және тежегіш, жақсы және жаман.
Кітап авторларының есептеуінше, көптеген уақыттар бойы қақтығысты гуманитарлық шиеленіс деп санаған. Алайда қолданбалы математика мен есептелгіш тезниканың дамуы мөлшері әдістердің қалданулуын кеңейтты. Шетелде 80-ші жылдары интутивизм мен ойша логика жаңа ағымдарға жол береді. Азамат қоғамдық процесс спиралінің кемсі орамына шықты, енді қақтығыстардың басым көпшілігі техникамен байланысты. Әлеуеметтік қақтығыстарда маңызды орын адамзаттық факторға берілген, ол әлеуметтік және техникалық сферада өтеді. Жалпы «органикалық» деген түсінік бірегей үш компонентке түсіндіріледі – индивидуалды (тұлға) социум (әлеумет), техника.
Басқа авторлық ұжым А.В.Дмитрев, В.Н.Кудряцев т.б. өздерінің – «Введение в общую теорию конфликтов», «Юридическая крнфлектология», «Основы конфлектологий» атты басылымдарды табиғатын, себебін, субъектісін, объектісін аса қақтығысты шектелген шеңберлік қақтығыстанушы бойынша қарастырады. Олар ең алдымен, бұл қырдан қақтығыстың жағдайлары анализдейді (талдайды), яғни қақтығыстық кернеулігі мен оның даму механизмін, қақтығысты шешу және ескерту тәсілдерін жүйелендіреді. Сонымен қатар, заңгер қақтығысы жағымсыз жағдайларға жатады, ол, бойынша өмірдің ұшталған шиеленістерін позивті шешімін ұстанады.
А.Г. Здравомысловтың «Социология конфлекта» атты еңбегінде басқа әлеуметтік – саяси ракурс ұсынған.
Онда табиғаты, қозғаушы күші және қақтығыстың, қарсылықтың мотивациясы, қақтығыстарды шешу тәсілдері мен бұрылу формаларын зерттеу қазіргі өмірде оның ішінде Ресей қоғамындағы әлеуметтік саяси процестерді талдаумен тығыз байланысты. Саналы түрде әлеуметтік қақтығыс, қоғамдық өмірдің қалыпты құбылысы, оның болуы мен дамуы қажетті және керек нәрсе. Жалпы қызығушылықтың үндестігі бұл аңыз адамдарды шатасуға апаратын қақтығыс. Қоғам өкімет органдары және жеке тұлғалар қақтығыс пен қақтығыстық жағдайларға көзін жұмбастан, қақтығысты реттеу үшін белгілі қағидалармен бағыттарды ұстанса, өз әрекеттерінің тиімді нәтижеге жетеді.
Отандық психология адам аса алуан-алуан және шиеленіскен сана жүйесіне объективті қатысады. Оның ішінде маңыздысы субъект болу өзінің өмірлік жолын құрушы, өз тарихын ұйымдастырушы болу . Субъект психологиясы бойынша жеке тұлғаны түсінеміз, ол белсенді әрекет етуші, өз алдына немесе бірлескен адамдардың қызығушылығына, мақсаттарына шұғыл ұмтылады. Ресейде соңғы он жылда қақтығыстанудың теоретикалық және қолданбалы маңыздылығы өсті. Елдегі әлеуметтік эконмикалық өзгеруден яғни нарықтық қарым-қатынастың орнауынан болды. Оның ішінде экономикалық әріптестердің өзара байланысының қиындауы, кәсіпкерлер қызығушылықтарының соқтысуы және шаруашылық субъект, тауар мен қызметті өндіруші мен қолданушы арасындағы кереғарлықтар.
Барлық қақтығыс жайлы заманауи концепцияларда — адамның кез келген іс-әрекеті, оның ішінде қақтығыста әлеуметтік, өйткені әлеуметтік ортамен байланысты. Қақтығыс, оның себептері, пайда болу формалары мен реттеу әдістері тек қоғам табиғатын, әсіресе, адамды, адамдардың заңдылықты әлеуметтік, қарым-қатынасын және өзара әрекет негізін терең түсінгенде ғана түсінікті болады.
Қазіргі таңда адамның мәні, оның әлемдегі орны мен ролі туралы сұрақ қақтығысты түсіну үшін фундаментальді, негіз болып табылады. Неміс-американдық социолог Эрих Фромм өзінің ұстанымын сақтайды, ол қоғамның, заңдылықтардың дамуын жеке тұлғалардың өмірін басқарушы деп анықтайды.
Ғылымның түсінігінше: «адамның ең ғажап және ең құбыжық әрекеттері жеке тұлғаның әлеуметтік қалыптау нәтижесінен пайда болады.» Адамзаттық құштарлық, уайымдық және қамқорлық-цивилизация дамуының, мәдениеттің жемісі.
Тап осы жерден «гуманитарлық қалыптасу» және әлеуметтік мақсатқа жетуі қалыптасады. Қазіргі таңда ғылым «адам дегеніміз не? Оны не басқарады? Жеке тұлғаның және үлкен адамдар тобының қалыптасуы немен анықталады?» деген сауалға былайша джауап береді: адамдық іс-әрекетті қозғайтын негізгі күш – адамдық қажеттілік- витальды (өмірлік қажеттілік), әлеуметтік (қоғамдық) және рухани; бұл қажеттілік бастапқыда адамның өзінде болады, бірақ кейбір салдардың әсерінен болады.
ХІХ ғасырдағы және ХХ ғасырда жүз жылдығындағы әлемдік даму әлеуметтік әділеттіліктің дұрыстығын, адамдар арасындағы достық пен келісімін көрсетеді. Бұл тарихи тенденция құқығының әлемдік декларациясында бекітілген. Ол 1948 жылдың 10 желтоқсанында ООН Генералдық Ассамблеясында қабылданған. Бірінші дәрежелі маңызды, халықаралық құжаттары статьяға сәйкес:
«Барлық адамдар еркін және өздерінің намыстары мен құқықтарында тең болып туылады. Олар саналы, осыған сәйкес бір-бірімен адамгершілік қарым-қатынаста болуы керек. Кез келген адамның қоғам алдында міндеті бар, онда оның жеке тұлғалық дамуы жатыр».
Бастықтың басқа елдерде сияқты Ресей де қақтығыс туралы жалпы мойындалған теория жоқ, конфликтологияның мәні мен рөлін сипаттайтын әдістемелік ағымдарда түрлі пікірлерге бөлініп кеткен. Концепциялардың әр түрлілігі мен мазмұнының бір-біріне сәйкес келмеуімен саналуға тура келеді, өз қажеттілігіңізге ббайланысты кикілжіңнің маңыздылығы мен қолдануына байланысты, кикілжің жөніндегі көзқарасты таңдауыңызға болады.