Е. И. Пугачсвтің басшылыгымен болған, қазақтар оған белсенді қатысқан 1773-1775 жж. Шаруалар согысы басып-жаншылганнан кейін жеті жылдан соң 1783 ж. Кіші жүзде шаруалардың көтерілісі тагы бұрқ ете қалды. Котерілісшілерге ру агаманы Сырым Датов басшылық жасады.
Бұл қозгалыстың феодалдық пен отаршылдыққа қарсы сипаты болды, ол 1773—1775 жж. шаруалар согысының жалгасы еді. Осы котерілістен кейін қазақтарга жер мен су проблемаларын ішінара бо;іса да шсшіп алудын, соті түсті. 1775 ж. 7 қарашадагы жарлыгымен, Сыртқы істер коллегиясы қазақтаргы қысқы уақыттары Жайық псн Еділ озендсрі аралыгындагы, Каспий теңізі жагалауындагы, Ергіс, Жайық озендсрінің оң жағалауындагы, Ембі, Сағыз өзендері аудаш.індагы жайылымдарды пайдалануга рүқсат етті. Бірақ, пат-ша укімстінің бул конімпаздыгы амалсыздықтан туған еді, сопдықтан аіімақтагы позициясын ныгайтуына қарай ол осы жсңілдіктсріи жошга немесс шсктеугс талпынды. Қазақтардың жер
мсн суга деген қүқыгының ксңейтілуіне Орал казактарының оскері белсенді қарсы шықты. 1782 ж. 27 желтоксанда үкімілтің жоғарыда корсетілген аудандарга қыста мал аіідауга қазақтардын, ші жерлерді тск жалға алган жагдайында гана рүқсат етілетіндігі туралы жарлыгы шықты1. Орал казактары бүл жарлықты өз мүдделерінс пайдаланып, казак жерлерінін, қазақтарга жалга берілуіне тиым салды. Бекіністің Орал желісінде кордондық күзет күшейтілді, оның үстінс жалга алатын жері үшін қазақтар ақысын тшіеумен бірге, аманаттарын қалдыруга тиісті сді.
Пугачевтің шаруалар соғысына қазақтардың қатысуына Кіші және Орта жүздрдегі тоуелділік қагынастардың одан урі ыдырауы маңызды себеп болды. Айталық, Кіші жүзде Нүралы хан мек. сүлтандар китерілісшілерден бірте-бірте іргслсрін аулақ салып, па ша үкімстін қо.ідау нозициясмиа кішпі. Қазақ ақсүйсктсрі арасын да котерілкке сснбсушілік псн оншснділік арта түсті, мүның өзі феодалдықбытыраңк.ылык,ты күшейтті. Қазақ аристократиясы мен ру ақсүйсктсрінің ІІугачсв котері лісіне ир түрлі козқарасм XVIII г. 80-жмлдарында арисгократии мсл ру агамандары одаіымың ажы-рауына жонс XVIII г. 70—9О-жылдарыпыц аягында хандық биліктің күіізслуінс океп соқты. Нүралы х;:ііныц кіиіі жүздсгі ықиалы бірте-біртс томсндсй бастады, мүның озі оныц саяси оқшаулануына, халық бүқарасыиың қайтадаи котсрілім,К.іші жүздс хан билігін жоюга аліашқы орекегіті’р жасалуына а.іып келлі.
1783 ж. кокісмшлс қазақтарлмң Орал бекінкі жслісіне шапқыншылыі ы басталдм. Агаімамдар Тасболат исн Ерболат бастаган қазақ жаіаіы Гирьяль оскінісінс шабуыл жасаіі, солдат-ч’арды түтқынга а.иды, малдарын айдап кстті. Ормибордан солтүсіік-шып.ақа қараіігы жср.іс кіма руі>іның агамаидары Қадыр мсн Садыр баскарган жасақгар орсксі жасады. Олар Красногор бскінісі мсн Татар қыстагыпа шабуыл жасауга дайындалып жүрді. Орынбор комендамгы Ладыменікий далага орьшборлық казак-тардан қүраліан жазалау отрядіары мсн жүзбасы С. Харитонов басқарган башқүрпардың 1500 адамдық отрядын жібсрді. Қазақ жасақтары Харитоновтың отрядына габанды қарсмлық корсетті, бірақ казақтардыи. тастаи қалам түргмзгаіі бскінісі сол отрядтың баса коктсп шабуылдауымсм алынды. Тутқынга түске 56 адам қана жүмыстарын атқаруіа жібсрілді.
Қазақтардың бскінісгсрі мсіі сауда ксрусмдерінс шабуылдары жаз айларында жиі.ісй гүс гі, мүш.іц озі ортаазиялық хаидықтармен сауданың нашар.іаіі ксгуінс оксп соқіі,і. Қаргай бскінісінс шабуыл жасхіды, Орынбор мен Илецк корганькы аралыі ындағы қозгалыс бақылауіа ;ьіынды. Әсіресе, Орск бскінісі мсн Нижисуральск дисганциясы аудандарындасы орі-кілтср бслсснді жүріізілді. Ссркеш руынан шыққан казақтарды аіаман ііулат басқарды. Бірақ бүлар озіршс біріктірстін орталығы жоқ жскелеген әрекеттер еді. Сол ксздс халық қозгалысының басына Байбақты руыныц аіамаііы Сырым Датов келді. Орыс жазба матсриалдарында Сырым ііагов туралы алгашқы деректср Е. И. Мугачсв қозіалысының тусмнда кслтіріпді. С. Датов 1774 ж. 1:.. II. Пуіачснгің осксріндс қа.іақ жасагын баскарган деген Орал казагі Ф. Курицынның хабары бар. А. Н. Суворовтың граф II.И ІІанинге 1775 ж. 22 маусымла жсткізгсн
хабарламасы сақталган. Онда ол С. Датов туралы Е. И. Пугачев көтерілісінің белсенді бір қатысушысы болған деп хабарлайды3. Бірақ 1776 ж. күзінсн бастап С. Датов бүл қозғалыстан кетіп, пат-ша әкімшілігі жагына өткен. Тек 1783 ж. ғана ол қайтадан көте-рілісшілсрге қосылып, Орал казактары ескеріне қарсы күреседі. 1782 ж. желтоқсанында С. Датовты оралдық казактар Топалихинск форпосты маңында түтқынга алған болатын, 1784 ж. көктемінде оны қарындасына үйлснген Нүралы хан түтқыннан сатып алып бо-сатады. Оны сатып алу сомасы 70 жылқыдан және ақшалай 350 сомнан түрды. 1784 ж. мамыр айынан С. Датов оралдық казактар-мен ксскілссксн үрыстар жүргізді. Қазақ жасақтары Нижнеуральск желісі ауданында, Орск бскшісі маңында орекет жасады. Қараша
рінда С. Датовтын, жасағында 1000 қазақ болды. Бүл кезде С.Датов Нүралы ханнан іргесін аулақ салды.
Дәл сол кездері жазалаушы экспедицияның даладағы әрекеттері күшейс түсті. Елек өзенінің бас жағына 237 орынборлық казактар мен 2432 башқүрттан түратын отрядты басқаруга генерал-майор Смирнов жіберілді.
1785 ж. қазақтардың патша отрядтарымен кескілескен шай-қастары Нижнеуральск желісі ауданында одан әрі жалғасты. С. Датов—2700, старшин Барақ — 2000 және Тіленші —1500 қазақтан түратын жасақтарды басқарды. Оларға қарсы казактардың Орал әскерлсрі старшындары Колпаков пен Пономарев және премьер-майор Назаров командалық еткен үш отряды жасақталды. Бүлардың соңгысы Сахарный бекінісі мен Антонов қамалына шабуылдаган С. Датовтың жасагына қарсы шайқасуы.
1785 ж. бастап ру агамандарының Нүралы ханмен және оның
төңірсгіндегілсрмсн күресі күшейе түсті. Ағамандар патша
үкіметінсн Нүралы ханды биліктен тайдыруды және Кіші жүзді
басқару ісін жаца нсгіздс қүруды талап етті. Жүзді үш бөлікке не-
месе ордага — Байүлындық, Жетірулық және Қаракесектік етіп
бөлу үсыиылды. Олардыц ор қайсысында ағамандар мен халық жи-
налысы сайлаулары откізілді: Қаракесек бөлігінде агаман болып
Сегізбай би, Байүлында — Тормамбет би, Жетіруда — Тіленші ба-
тып сайланды. Сырым Датов барлық үш орданың кеңесшісі болып
анды, оган көмекшілікке ағамандар Көккөз би мен Қаратауби оерілді. Агамандар салтанатты жағдайда патша үкшетіне адалдыгына ант қабылдады. Осымен Қазақстандағы отаршылыққа жоне феодалдыққа қарсы қозгалыстың бірінші кезеңі аяқталды4.
Патша үкіметі агамандар жиналысына шекаралық сот үйым-дастыруга келісім бсруді үсынды. Мүның өзі дәстүрлі қазақ мсмлсксгтілігін жою жолындагы қадам болган еді. Ағамандар Шекаралық сот жоніндсгі мосслеге абайлап қарады, оны шеціуді болашаққа қалдырды. Агамандардың бір белігі хан билігін сақтауды, жаңа хан сайлауды қалады. Ағамандар патша үкіметінің алдына қысқы жайылымдарды кеңейту жонінде мәселе қойды.
1786 ж. коктсмінде Нүралы хан Кіші жүзден қуылды, сөйтіп,
оны Калмыковск бекінісіне жасырган патша өкіметі өз қор-
гауш ыл і.і і ы н а алд ы.
Патша үкімстінің алдмнда Кіші жүздс мемлекеттік билікті үйым-дастырулың жаңа формалары туралы моселе түрды. Екатсрина II
Орынбор губернаторы Игельстром талдап жасаган реформан мақүлдады. Нуралы хан Уфага жіберілді. О. А. Игсльстром әлімүлцр байүл.ы, жетіру үрпақтирыни Орынбордагы шскаралық сотқі багынатын соттар (сот кссімін орындаушылар) қүруды үсынды. Сог кссімін орындаушыларды жалақы алатын төрага мен ру аға- мандарынан скі заседатель басқаруга тиісті болды. Жүзде екі немесе үш қала, мешіттер жонс ақсүйсктердін, балалары үшін мектептср салу үсынылды. Бүл шаралар Қазақстанның Ресейден саяся оқшауланушылыгын жоюга тиісті сді. Игельстромныц жобасы хан-ды жүздсн қуып шыгуды ссксрді, бірақ импсратор ойсл жанында кенсс қүрылатын жаңа ханды сайлау жоніндсгі үсынысты үзілда-кесілді қабыл алмады.
Даладагы ықпалдарынан айырылгылары келмсген хан і сүлтандардың ру агамандарымен дау-жанжалдары үдей тү Қыркүйск айының басында олар Сырым Датовты түтқынға түсіріп, бүгаулап тастады\ сойтш, жүзге Уфадан Нүралы хаи оралмайынша оны оздерінде үстап түруга шсшім қабылдады. Қазақ қауымдарында зор бсдсл ықпалы бар Сырым батырдың түтқындалуы туралы хабар Орынбор окімшілігінде аландаушылық тугызды. Игельстром реформаны жүзеге асыруда С Датовқа сснді, сондықтан оны боса-ту үшін батыл күш-жігср жүмсады. 1786 ж. күзіндс С. Датов түтқыннан босатылды. Алайда, осы кездс ру агамандарынын, Кіші жүздс хан билігінің сақталуын жақтайтын белігі күшсйіп кетті. Олар Қайыпты хан жариялады. 1786 ж. қыркүйекте агамандардың сьезі болды. Онда тек шекаралық соттың қүрылуына ^ана келісім бсрілді, оның қүрамына ықпалды рулардың окілдері счептелмейтін қазақтың алты ру агамандары сайланды.
Патша окімстіиің екілдері шсшуші күш қүрды. Шекаралық сот-тыңторагасы премьер-майор С. Пструшсвич, мүшслсрі секунд-май-ор И. Қапустин, Сеитов Посадтың көпестері С. Салеев және М. Мырдабаев, башқүрт жорықтық старшыны А. Аккулянов жоне Мишарск жорықтык, старшыны 3. Абдусалямов болды.
Сот кесімін орындаушыларга сайлангандардың арасында қазақтың ықиалды агамандары Тілснші, Жәнібек, Тілеп жүрді. Сонымен окімшілік қызмсттерде сүлтамдар ру агамапдарымен алмдс-тырылды. Бірақ сайлау Кіші жүздің тек үш руында ғана өтті. каралық сот оз кесімін орымдауиіылар арқылы Кіші жүздін, барлық’ руларымсн байланысты бола алмады, міне, мүнык өзі оның жүздегі саяси жагдайга ықпал жасауына, сүлтандардың ықпалын шектеуге ксдергі кслтірді. Сүлтандар далада сот кесімін орындаушылықтын үйымдастырылуына қарсы қатгы наразылықбілдірді1′.
Шскаралық соттыц қүрылуын агамандар вз мүддслсрі үшін пай-даланып қадцы.Олар жср туралы, Жайық псн Еділ аралыгындағы жонс Каспий тсңізі жагалуындагы жеке иеліктср сссбінсн қысқы жайылымдарды кеңейту жонінде мосслс қойды. Генерал-губернатор тек бос жатқан жсрлсрді пайдаланганы үшін ақы толеуді гана жойды, жскс иеліктсрдеп жсрді иайдаланганы уиіін ақы толеу жойылган жоқ. Оның үстінс ол жақтарга оту үшііі «ашық орын-дар» алу жонс аманаг қалділру қажст болды.
1786-1787 жж. қысында қазақтардың Жайық пен Еділ өзсмдсрінің аралыгына жапиай оіуі басталды.
1786 ж. кузінде агамандар қашып кеткен қүддарды жүзге кері
Йтару женінде де моселе қойды. Ру ағамаңдарыныц бүл талабы
ірдың шын моніндегі жалпыхалықтық мақсатты — қазақ
Імлекеттілігін ныгайту мен жер мәселесін шешуді тарылтқан-
івъш долелдеді. О. А. Игельстром ағамандардың талабын ішінара
рындады, бірақ шекаралық шапқыншылықты доғару жөнінде шарт
ОЙды. Мундай жагдайда қазақ ағамандары желілер маңайы
гімшіліктері мен орал казактары тарапынан қазақтарга жасала-
ын зорлық-зомбылықты тыюды талап етті.
Генерал-губсрнатор Игельстром басқарудың жаңа жуйлін букіл өзге тартудың соті түспейтінін мойындады. Рулардың оір бөліпнде І» кссімін орындаушылар қүрылганнан кейін де патша үкіметі іімаган Қайып хан тарапындагы хандық билік сақталып қалды7. кесімін орындаушыларды қүру жүзді басқарудан султандарды щеттетуде өз рөлін атқарды. Бірақ нақты оилік сот кесімін орындаушыларга емес, ал бас агамандарға көшті. Сондықтан О. А. Игельстром бас агамандардың өкілеттігін айқындап, өз реформа-сына елеулі қосымша жасады. Бүл Кіші жүзді басқарудағы 1775 ж. Заңдар жинағына дейінгі үқсастықты жойды.
Бас агамандар генерал-губернатордың, шекаралық экспедиция-
яғни, спт кесімін орындаушылардың барлық жарлықтарын
орындауға тиісті еді. Сот кесімін орындаушылардың және ру
агамандарының жүмыстарын қатар бақылай отырып, генерал-гу-
бернатор бас агамандарды жүзде хан билігін қалпына келтіруден
толық бас тартқыздыру үшш пайдаланбақ болды. Бүл қадам
ездерінің артықшылықтарын шектеген патша үкіметіне қарсы
султандардың наразылығын тудырды.
Кіші жүзде сүлтандар мен ағамандардың өздерінің мемлекеттік билікті үйымдастыру моселесі бойынша ішкі тартыстары жалғасып жатты. Жүздің салыстырмалы саяси бірлігі мен бүрынғы хан, сүлтан, ру ақсүйектері түріндегі тәуелділік жүйесін қамтамасыз еткен та-рихи қалыптасқан хан билігін алмастыру жөніндегі мәселе анық емес куйінде қалды.
Кіші жүздегі ең басты агаман болып С. Датов тәуелділікпен баганудың, оның формалары мен тәсілдерінің дәстүрлі жүйесін іс іде сақтап қалды. Ол 1785—1786, 1787 жж. езі шақырған ндар сьездерінс ерекше маңыз берді. С. Датов жүздердегі мемлексттік биліктің түрақтылығы мен тәуелсіздігі тек ішкі үйым-іастырылуына гана смес, сонымен бірге сыртқы саяси жағдайға іа байланысты екенін жақсы уқты. Ол Ресеймен саяси және эко-юмикалық байланыстарды нығайтуды жақтады, бірақ сонымен іірге патша үкіметіне сенбеді. Айталық, халык бүқарасының козгалысын басқарып, ол генерал-губеранатормен кездесуден бас ^артты. Патша окімшілігімен хаттар жазысып, келіссөздер жүргізу ірқылы оны бейтарап қалдыруга, сол арқылы ру ағамандарының султандармен және ханмсн күресін жеңілдетуге тырысты. Игель-ггромның реформаларын жүзеге асырмау — патша өкіметімен (арым қатынасты үзу және көтерілісті жалғастыра алмау болып габылатындыгын Датов түсінді. Сонымен бірге ол көтерілістін, габысқа жстуі тек Қазақстан мен Орта Азия халықтарының, со-щай ақ агамандардың күшін біріктіргенде гана мүмкін бола-
іындыеъін да жақсы үіынды. (!. Даюн казақтарга қару жарақпен, агты осксрмен, азық-түлікпен комікіссу, ал жеңіліекс үшыраған жагдайда ■- Хиуа хандыгынын аймагынан көшіп-конатын жер берулер^і туралы Хиуамен келіссоздер жүргізді. Бүл рстте ОЯ казақтардың ол жсрлсрді исмдсмугс тарихи қүқы бар скендігіне меңзеді, карақалпак.тардын бүрын қазақтардан барымталап алган мал мсн дүнис-мүліктерін оздсрінс қайтаруларын талап стті.
1789 ж. казан айында Игельстром жүзді басқарудың жаңа жоба-сын үсынды. Онда укімсттің: хам билігін қалпына кслтіру ЖОНС Кіші жүзді а.пы боліккс — сот клчіміи орындаушыларга багынатыи етііі бе.іу жоніндегі тілепн сскерді. Хан басшылық стстін Бас басқарма қүрыла бастады. С. Датовқа прокурор қызметі үсынылды, Жаңа жоба бойыииіа үкімст Кіші жүзлсгі хан мсн сүлтанның қүқі қысым жасаудан бас тартты Бірақ бүл жоба да іс жүзіне асі қалды. Үкімет генерал-губернатор Игельстромга Ералы сүлтанмещ келіссоздер жүргіз деп қоймады, яғни хан мсн сүлтандарга арқа: сүйсу саясатіл қайта басталды. Емді үкімет қазақтардың Жайық пен Еділ өзсндері аралыгындагы жайы.іымдарды пайдалану қүқын шек-теуте орекеттснді, мүның езі осы аудандагы қарсыластықтың күшейс түсуінс әксп соқты. Аймақтағы жаңа саясатқа қарсы шыққан А. А. Пеутлинг генерал-губернатор болып тагайындалганнан кейін қазактардың Орал жслісі бскінісіис шапқыншылмгы жиілсй түсті.
І790 ж. С. Датовтың 2000 серіктесі Илецк қорганына шабуыл жасамақ болын, Ойыл озені жаіасына шогырланды. Қазақ жасақтары, осіреее 1796 ж. малдың жапгіаіі қырылуына оксп соққан қысқы ауьір жүттан ксйін бслсснді қимылдар жасады.
1797 ж. коктеміндс патша үкімсті котерілісшілерге қарсы жаза-лау отрядіарын жібсрді. Наурыз аіімнда Есім хан өлтірілді. Кіші жүздс жаңа хам сайлау үшіи күріч- шіаменісс түсгі. Генерал-губернатор Игельстром шскаралық ісгср окспсдициисина жүзді басқаруды Хандык, ксңсскс жүктсуді үсынды, ксңсстің орналаса-тын орнына кіші Қобда өзснінің алкабы тандап алынды10. Хандық кеңес 1797 ж. тамыз айында әрекет ете бастады. Оныің торағасы Айшуақ сүлтан, мүшслсрі Сары Шоннай би, Сүлтанбек би, Шақшай би және Көшікбай би, Битық мырза болды. Марқүм Нүралы ханның отбасыман хамдық ксңесте іжіл болмады. Кеңесте муфтий Хусаиновты қосу арқылы агамандардың бүл үжымға тілектс. қарым-қатынасын нығайту қамы ойластырылды.
Алайда гснсрал-губернатор Игельстром қатслісті. Сүлтандар халық съезін шақырмай, Қаратай сүлтанды хан етіп іайлады. Бүл сүлтандардың хандық ксңескс қарсы шыққандыгын бі.ідірді. Себсбі индагы ықпалды күш ру агамандары сді. С. Датов хандық ксңсске сайланбаіі қалды, сойтіп Сырдария озсні ооиыпа кішііп ксіті. Мүңда ол олімүлы үриақгары ағамандарының қолдауын тапты, сойтіп хандық ксңсс алдыма Кіші жүздсті жаідайды гынышгандыру, руаралық барыміамы, оралдық казактармсн кақтығыстар тоқтату, түтқындарды алмасу жонімдс талап қсніды. Бүдан сон Кіші жүзде агамандмк, басқаруды кайга қа.ііилиа кслтіру ксрікші шсшііген сді, бірак 1797 ж. қазанда генерал-губернатор хан 6олып Айшуақтың сайлануына қол жеткізді. Пүл капдидагура сүл гандарды да, ру агаманларын да қанагаттапдырды. Хан әбден қартайған шал болатын, ойтсе дс жүздің өмірінде шешуші рөл атқара алуы мүмкін еді. Кіші жүздегі сүлтандар мен ру ағамандарын татуласгыру С. Датовтың ру ағамандарын өз төңірегіне топтастырып, сүлтандар обымен де, патша әкімшілігімен де бүрынғыдай күрес жүргізе алу-іна негіз қалдырмады. Осыны түсінген ол Хиуа хандыгана көшш етті. Халық аузында қалған әңгімелер бойынша С. Датовты 1802ж. қазақ сүлтандарынын, итаршылары у беріп өлтірген12.
Көтерілістің негізгі қозгаушы күші феодалдық және отаршыл-
нқ езгіден, хандардың, сүлтандардын, және патша әкімшілігінің
эрлық-зомбылыгынан қүтылуга талпынған шаруалар болды. Олар
Кайық пен Еділ озендері аралыгындагы өздерінен тартып алынған
ерлерді қайтарып алуға тырысты. Өздерінің таптық мүдделерін —
цегі жагдайды ныгайтуды, хан мен султандарды билікті өздерімен
суге можбүр етуді көздеп, көтеріліске билер мен ағамандар
косылды. С. Датов халық бүқарасынын, жер үшін күресін қолдады,
Хандық билікті жойып, оны халық сьезімен алмастырып, ал сьез-
іер аралыгында билікті бас агамандардың колына беретін қазақ
иемлексттічігініц жаңа формаларын ^үруға талпынды.
Көтерілістің жеңіліске үшырауының себептері көп болды. Жерге қауымдық — рулық меншік ру ақсүйектерінің қоныстарға иелік етуінс, патша окімшілігімен тыгыз байланыс орнатуына кедергі іелтірді. Осілдан келіп халық бүқарасы мен ру ағамандарының қолга цару алып күрссу формасына көзқарастары түрліше болды. Патриархальді-рулық түрмыс жагдайындагы бүл кетерілістек бірен-саран аяқіалысында гана таптық формасын тапты. Көтерілістін, басынан ашына дсйін ру агамандары оны басқаруга қатысты. С. Датов ксйде шаруаларга да, ру агамандарына да опасыздық жасап, аягына дсйін бір ізді болмады. Көтеріліске қатысқай басқа билер мен агамандар да бірте-бірте патша окемшілігі жагына өтіп кетті.
1783-1797 жж. Көтеріліс қазақ шаруаларының феодалдық және отарлық қанауга қарсы бағытталған, Кіші жүздегі хандық биліктің негіздеріне зиян келтіріп, оның түпкілікті жойылуын жақындатқан ірі аттаныс болды.