Автокөлік секторы.
Автокөлік транспорты кең таралған заттардың мобильді түрде жолаушыларды және Қазақстан Республикасындағы жергілікті орындарға ешбір кедергісіз жеткізілуін қамтамасыз етеді. Транспорттың бұл түрі былай сипатталады:
а)жоғары орағыту және тез арада жолаушылар мен жүктерді жеткізу;
б)мүмкіндігіне қарай:тасымалдау «Есіктен есікке қарай» қандай да болсын аралықтағы операциясыз, жүктердің сақталуына жақсы жағдай жасалуы;
в)аралас тасымалдау түрлерін міндетті түрде қатыстыру;
(біріктірілген, мультимоделді)
1990ж аралығындағы автотранспорт заттарының құрылымының есебі барлық қозғалыс құрамында, жеңіл автокөлік түрінен басқа қысқартылуға, өзіндік тұрақты беталысын алады. Автотранспорт заттарының белгіленген уақытта қолданылуы талдау жасағанда даму қозғалысының құрамы да өзгерген. Автотранспорттың барша бөлік-тері ескіріп, ресурстан шығып, өңдеуді, жаңартуды талап етеді. Кейінгі 3 жыл аралығында (1997-99жж) автокөлік үйлерінде жүк тасымалдаушы автомобильдер және автобустардың қолданудан 15 жыл асқанының көрсеткіші 32% дан 45% және 28 % тен 42% дейін. Автотранспорт саласы көп жағдайда жекешелендіруге әкеп соқтырды.
Кәзіргі уақытта барлық парк 84%автотранспорт заттары азамат-тардың жеке меншігінде, 11% экономика саласындағы заңгер адамдардың меншігінде және 5% мемлекет меншігінде. 2000 жылдың басында жалпы шаруашылық есебі автокөлік заттарын арендаға алып, баланс жасағандар -17,2 000 болды, сондай-ақ олардың 70автомобиль сандарының 10 бірлікте істеген жұмысына қарай істен шығарылуына әкеп соқтырды. Мұндай родикалды құрылым және заттарды нақтылау пайда болды. Нарықтық механизмге негізделді, экономикамыздың автотранспорт секторын ғана сақтап қалу емес, оның мүмкіндігінше дамуын анықтауға жол беру. Бұл жерде қала-дағы жолаушыларды тасымалдауды алсақ болғаны, мұны әрдайым тоқырауға соқтырады. Құрылған экономикалық ортада, әлеуметтік критерилерді сақтау барысында олар Қазақстан бойынша тек бизнес түрінде тиімді екендігін көрсетті.
Автокөлік жолдары.
Автотранспорт қызметінің тиімділігі инфрақұрылымның негізінде қаралады. Ең бірінші ол автокөлік жолдарының тізбегіне әкеп соқ-тырды.Қазақстан Республикасының автокөлік жолдары 128000 км ді құрайды, оның ішінде 85000км жалпы қолданыста, Республикалық белгідегі жол 18,9 000км және жергілікті белгідегі жол 66,3 км –ді қамтиды.Республиканың автокөлік тізбегі 13000км. жолды құрайды, оларға халықаралық дәрежедегі мәртебе берілген. Қазақстанның автокөлік жолдары өзінің жол қабатынан тез айырылып бара жат-қанымен сипатталынады. Республика жолдарының басым көпшілігі (80%) 80-жылдары жобаланып, жасалған нормативті салаға сай. Ол жылдары 6-тоннадан аспайтын жүк тасымалға негізделген. Ал бірақ кейінгі жылдары автокөлік қозғалысының құрамы әлдеқайда өзгерді. Кейінгі үлгідегі жоғары тиімділікке ие жүк автомобильдері және автобустар белуардан жүктелген, олардың салмағы 10 тоннадан асады. Міне осындай автокөлік түрлері жолдарының тез, жылдам құрылуына әкеп соқтырды.Жылдық қадағалау техникасының байқауы 1999 жылы көрсетті, барлық тізбектегі жолдардың 20% ғана сапалы және тегіс болды. Республика белгісіндегі жолдардың 3 000км-ге жуығы қауіпті, кемістік- ақаулы, ол 5 000 км қолданыс жолдары міне осылар жол жүруге қауіп-қатер төндіріп тұрғандар. Кеңес өкіметі ыдыраған соң бұл жолдарды қайта реттеп қарайтын органдардың құзіреттері мен мүмкіндіктері онша мәз емес болды, сондықтан да басқа шетел фирмаларына осы жолдарды жөндетуге мәжбүр болық, ол елімізге көп шығын әкелгені сөзсіз.
Автокөлік және автомобиль жолдарын басқару құрылымы.
Кейінгі жылдарда автокөлік және автожол саласын басқару құрылымын бірнеше рет ұйымдастырылды. Ал кәзіргі уақытта транспорт және коммуникацияминистрлігі автокөлік жол комитетін басқарып, қадағалап отырды. Оған қойылған талап мем-лекеттік саясатты тарату және қызметтің барлық түрін координация-лау болды. Бұл комитет барлық бағдарламалардың әкімшілігі болып табылады. Оларды қолдап Республикалық автокөлік жолдарының тізбесін дамытуда өте үлкен міндет атқарды. Автокөлік тасымалының оператор арқылы техникалық ұсыныстың күтімі және қозғалыс құрамын жөндеуге, сондай-ақжанар-жағармай өнімдерін, бөлшектік саймандарды еркін енгізіп, дамытуды Қазақстан шаруа-шылығына енгізу. Халықаралық автокөлік тасымалдары Қазақстан Республикасының басшылық келісімі арқылы ғана жүзеге асады. Бұларды жөнге салатын, ұлттық тасымалдауға құқық беретін, шетел тасымалдарына, ішкі нарыққа кіруге рұқсат беретін органдардыңбірі контингент транспорт және коммуникацияминистрлігі.Ұлттық тасымалдау және халықаралық автокөліктасымалдауын құруға көмек берген Қазақстан Республикасының Халықаралық автокөлік одағы (ҚР ХАО). 1994 жылы Қазақстанның Халықаралық автокөлік одағы шын мәнінде халықаралық автокөліктік одақтың мүшесі болды. Жекешелендіру барысында бірнеше кәсіпорындар мен жүк тасымалдау автокөлік қозғалысы мемлекет қарамағынан алынды.
Осылайша2-мақсаткөзделді:
- мемлекет тез жекешелендірудің басқа неготивтерінің болуынан сақтандырылды;
- мемлекеттік құрылымдағы ұйымдарда ұйымдасып алудың жолынан, төтенше жағдай төне қалса сақтандыру жолы болды.
Қазақстан Республикасының жолдары мемлекеттің қарамағында олардың жөнделуі транспорт және коммуникация министрлігімен «Қазақавтожол» деген ұйым құрды. Кәзіргі уақытта оның басты бөлі-гінде Республикалық және жергілікті автокөлік жол тізбектері бар.
Жыл сайын Қазақстанның кең аумағында өрмекшінің торындай өріліп жатқан автокөлік жолдарын жөндеу үшін мемлекет органдары, дәлірек айтқанда Қазақстан Республикасының Үкіметі миллиондаған қаржыны жол жөндеуге бөліп отырады. Бұл әр жыл сайын өсіп келуде. Оны түсіндіруге тырыссақ: Республикамыз бойынша жол жөндеумен айналысатын кәсіпорындар «Жұмыс істе, бірақ ертең де істейтін жұмыс қалдыр» деп айтатыны белгілі. Өйткеніолар да ертең жұмыссыз қалады ғой. Кәзіргі нарықтық экономикада өркендеп келе жатқан ел экономикасында бұндай әрекеттер қайталана берсе мүлдем дамудан қалатын шығар. Ақша мәселесі бірінші орында тұрған жағдайда бұл да бір жағынан дұрыс шығар, бірақ шынымен дамығымыз келетін болса, ел үшін аянбай жұмыс істеу керек қой. Міне осы салада әлем назарында болған «Ұлы жібек жолы» сияқты сауда жолдары, кәзіргі Қазақстанның Азия мен Еуропа қақпасы екені, транзиттің нағыз ортасы екені көрінеді. Бұнда енді көлік түрлерінің барлығы, оның ішінде ең ыңғайлы да оңайы автокөлік транспорты жүктер мен жолаушылар тасымалдауда ерекше мәнге ие болып отыр. Қазақстанның кейбір аумақтарына басқа көлік түрлері бара бермейді, өйткені олар бізде орташа дайындықта тұр. Оларды қалыптастыру көліктік операциялардың қарқынды өсуімен байланысты дамып отырады.
Автосервис. Автокөлік транспортын меңгерудің құрылымы.
Автортанспорт секторындағы ерекше мазаланатын құрылым қалыптасудың техникалық жүйесінің жағдайын жасайды, қозғалыс құрамын жөндейді, сондай-ақ өндірістегі және мұнай өнімдерін таратушы либералды шаруашылықтағы қызметтің нәтижесінде бұл экономикалық сектор толығымен бөлшектенген болып табылады. Бәсекелескен ортаны туғызғанына қарамастан нарықтық субъектінің басым көпшілігі қызметтің әр түрлілігін көрсетуде жетерліктей көлемде. Ал қызметтің сапасы төмендеу, әлсізболып қалады. Автомобильдердің техникалық күту принциптік түрде болады жұмыс істеу күтімі жауапкершіліктің толық еместігінде. Автотранспорттық белгідегі мұнай өнімінің өндірісі көлемі нарық қатынасының жүйесінде іске асады. Жанар-жағар май материал-дарының сақталуы, оның ішінде барлық автомобиль бензині, дизель жанармайының бұрмалануына жол бермеуде. Кәзір барлық даму-шы, жалпы дүниежүзіндегі мемлекеттерде Автокөліктерге қосымша қызметтер мен ұсыныстар жасайтын орындар өте көп. Қазақстанның өзінде де кез келген білікті адам осындай орындар аша алады. Елімізде шағын бизнесті қолдайтын бірқатар ұйымдар мен заңдар бар, солар бойынша Қазақстан азаматтары өз шамасына қарай оңай деп тапқан бизнес түрімен айналысуға құқығы бар. Бұл дегеніміз ел экономикасын жедел түрде дамытуға бағытталған іс-шаралар болып отыр, сондықтан да бұнымен байланысты көлік саласы да елеулі ықпалын тигізуде.
Автокөліктің жүк тарифтері.
Автокөлікпен тасымалданатын жүктерге қойылатын тарифтік төлемдері тарифтік ставкамен және тарифтік схемамен анықталады. Тарифтік схема деп-белгіленген жағдайға байланысты тасымалданатын тарифтік төлем. Тәжірибеде бұндай схемалардың 3-түрі бар:
- Келісім-шарттық схема.
- Уақытша схема.
- Көлік жұмысының бірлік есептік көрсеткіші. (б.е.к.)
Келісім-шарттық схема бойынша-тасымалдау төлемдері келесі фор-муламен анықталады: Р1=С1+А*С2+В*С3;
Уақытша схема үшін келесі формула қолданылады: Р2=С1+Е*С2+Т*С4;
Көлік жұмысының бірлік есептік көрсеткіші тарифі келесі формуламен анықталады: Р3=С5*Д.
Мұндағы С1-тапсырысқа қойылатын тарифтік ставка. С2-тиеу-түсіру операциясына тарифтік ставка.(Қаз. теңге) С3-берілген жүк классының 1тонна/км үшін тарифтік ставкасы. А-тиеу-түсіру операциясының саны. В-орындалған көліктік жұмыс. Д-белгіленген б.е.к. саны. Е-әр ауысымдағы нормативтен жоғары жүрісі.(км)Т-тапсырушыдағы автокөліктің жұмыс уақыты. (авто сағат). Р1- келісім-шарттық схема та-рифтері анықталады. Р2-Уақытша схема тарифтерін анықтауға қолда-нылады.Р3-көлік жұмысының б.е.к. тарифтерін анықтайды.
Тарифтік ставка деп- автокөлік мекемесінің тұтынушымен есеп айырылысуды ыңғайландыру үшін қойылатын орындалған немесе бекітілген қызмет түрлерінің құны. Тарифтік ставкалар бекітілген төлемдерден артық не кем болуы мүмкін, мұндай ауытқулар %-есебімен көрсетіледі.