ЖОСПАР
І .КІРІСПЕ
І І.НЕГІЗГІБӨЛІМ
1.ХІХғасырдыңекіншіжартысындағыҚазақстанжеріндегібілімберубағыттары
- ХІХ ғасырдың соңындасауаташужүйелерініңашылуы
- ХІХ ғасырдыңекіншіжартысындаҚазақстанғакапиталистікқатынастардыңенуі
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ
ХІХғасырдың басында Қазақстан жерінде халыққа білім беру екі бағытта: діни және жай азаматтық бағытта жүргізілді. Ел ішіндегі болыстар мен ауылдардағы қазақ балалары әдетте мұсылман мектептерінде оқыды. Оларға оқу араб алфавиті бойынша жүрді. Мұндағы діни мектептерде сабақ беретін негізінен ауыл молдалары еді. Олардың белгілі оқу жоспарлары, сабақ жүргізуде методикалық тәжірибелері болмады. Көбіне балаларды араб тіліндегі құран сүрелерін жаттаттыруымен ғана айналысты. Осының салдарынан діни мектептегішәкірттер ғылыми негізде тиянақты білім ала алмады. Бұл кездегі діни білім беру жүйесінде медресенің рөліедәуір жоғары дәрежеде болды. Ондағы оқу мерзімі төрт жылға дейін созылды. Медресе шәкірттері ислам дінін үйренумен қатар, философия, тарих, тіл білімі,астрономия,медицина, математика пәндері бойынша мағлұматтар алды.Қазақ даласында бұл кезде жергілікті халықтың балаларын оқытуға арналған азаматтық бағыттағы мектептердің саны өте аз болды.Мұндай оқу орындары Қазақстанда тек Ресейге қосылғаннан кейін ғана ашыла бастады. Атап айтқанда,1786 жылы Омбы қаласында Азиаттық мектеп,1789 жылы Орынбор қаласының айыбас сарайы жанынан үкіметтік мектеп ашылды.Бұл оқу орындарында балалар, соның ішінде қазақ балалары тілмәштік, песірлік(кеңсе хатшысы) қызметтерге дайындалды.Әскери мамандары мен әкімшілік шенеуніктерін 1825 жылы Орынбор қаласында ашылған Неплюев кадет корпусы және 1846 жылы негізі қаланған Омск кадет корпусы даярлады.Азаматтық тұңғыш қазақ мектебі Бөкей Ордасында 1841 жылы ашылды.Бұл мектептің оқушылары орыс тілін,математиканы, географияны, шығыс тілдерін,сондай-ақ ислам дінін оқып үйренді.Қазақ балаларына арналған келесі оқу орныОрынборқаласындағы Шекаралық комиссия жанынан ашылған жеті жылдық мектеп болды.1857 жылы бұл мектепті Ыбырай Алтынсариналтын медальмен бітіріп шықты. 1865 жылы Омбыда қазақ балаларына арналған тағы бір мектеп ашылды, ал 1869жылы Орынбор гимназиясы жанынан шығыс тілдерінің тілмәштарын және әскери округтердің хатшыларын даярлайтын бөлімше құрылды.
Қазақстанда ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарында бастауыш мектептердің ашылуы аса көрнекті ағартушы, қоғам қайраткері, жаңашыл педагог, этнограф-ғалым, қазақтың жазба әдебиетінің және тілінің негізін салушылардың бірі-Ыбырай Алтынсариннің (1841-1889)есімімен тығыз байланысты.Ыбырай орыс графикасына негіздеп қазақ әліп-биін жасады. Осы әліп-би бойынша жүргізілген сабақтар ол ұйымдастырған қолөнер және ауыл шаруашылығы училищелерінде қазақ балаларының дүниеге көзін ашты.Ол қазақ қыздарын өнер-білімге кеңінен тартты. Осы мақсатта ашылған қыздар мектеп-интернаты1888жылы Ырғызда, 1891жылы Торғайда, 1893 жылы Қазалыда, 1895 жылы Қарабұтақта,1896жылы Ақтөбеде жұмыс істей бастады.Оны бітірген қыздар кейін қазақ даласында білім ұрығын септі.Ыбырай Орынбордағы ғылыми-жағрафиялық қоғамның тілші мүшесі болып сайланды.
ХІХ ғасырдың соңына қарайөлкеде қалалықучилище-лер, шіркеулікучилищелер,кәсіптік гимназиялар,орыс-қазақ училещелеріменмектептері,ауылжәне бастапқысауаташумектептеріашылды.Олармемлекетесебінен қаржыландырылдыжәне бастауышоқу орындарыныңрөлінатқарды.1898 жылдан 1914 жылға дейінҚазақстандағы бастауышмектептердіңсаны
730-дан 1988-ге дейін, ал олардағыоқушылардыңсаны 29 мыңнан101 мыңадамғадейін өсті.Өлкедегі патшаәкімшілігіқазақ халқының сауатын ашуда бастауыш білім берумен, немесе орыс жазуын, әсіресе ауызша сөйлесе білуді және арифметиканың алғашқы төрт амалын үйретумен ғана шектелу жеткілікті деп санады. Ресей өкіметінің осындай кертартпа саясатының нәтижесінде Қазақстандағы орта білім беретін оқу орындарының,соның ішінде реалдық училищелердің, ерлер мен қыздар гимназияларының саны баяу артты. 1914 жылы олардың жалпы саны 12 ғана болды. Бұларда 4 мың оқушы білім алды. 1917 жылға дейін өлкеде халық санының өсуімен және қазақтардың білімге деген құштарлығы арқасында орта білім беретін оқу орындарының қатары өсіп, 47 жоғары бастауыш училище,17 орта мектеп, 4 реалдық училище, 4 ерлер және 9 қыздар гимназиясы, 13 ауылшаруашылық төменгі мектебі мен қолөнер училищесі жұмыс істеді. Мектептік білім жүйесі деңгейінің өсуі және қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық дамуындағы өзгеріс мұғалім кадрлар даярлау мәселесін қай кездегіден болсын өткір қойды. Міне, осымен байланысты 1879 жылы Түркістан мұғалімдер семинариясы, 1833жылы Орынбор қазақ мұғалімдер мектебі құрылды.Кейінірек мұғалімдер семинарияларыАқтөбеде, Верныйда, Семейде, Оралда ашылды. Бұл оқу орындары 1917 жылға дейін небәрі 300 қазақ мұғалімін даярлады. Бұл Қазақстан мектептерін оқытушы кадрларымен жеткілікті қамтамасыз ете алмады. Бір ерекше ескертіп айтатын жәйт, 1928 жылға дейін бүкіл өлкеде жоғары білім беретін бірде институт немесе университете болмады.
Ресей мемлекеті Қазақстанды өзіне қосып алғаннан кейін, оның табиғи байлықтарын игеру, кен ресурстарын зерттеу мәселелеріне ден қоя бастады. Ол үшін өлке жеріне ғылыми іздену экспедияцияларын жіберіп, қазақ халқының жағрафиясын, тарихын, экономикасын, этнографиясын, минерал қорларын зерттеуге кірісті. 1769 жылы Қазақстанға жасалған алғашқы ғылыми экспедияцияларының бірін П.С. Палас басқарды. Экспедиция Симбирск, Орынбор, Елек, Орск, Гурьев, Жайық, Уфа қалалары аймақтарын аралады. Оның қорытындысы бойынша П.С. Палас 1773 жылы өзінің «Ресей империясының әр түрлі шет аймақтары бойынша саяхат» — деген еңбегін жариялады. 1769-1772 жылдары Н. Рычков патша әскерлерінің құрамында Қара Торғай, Терісаққан, Есіл аймағында, Усть-Уйск, Крутояр, Тройцк бекіністері төңірегінде қазақ өлкесі жөнінде мәліметтер жинастыру жұмысын жүргізді. Кейінірек оның «Капитан Н. Рычковтың 1771 жылғы қырғыз-қайсақ даласына саяхатының күнделік жазбалары» — деген еңбегі жарық көрді. Қазақстанның тарихы мен этнографиясын, географиясын зерттеп, бір жүйеге түсіруде белгілі тарихшы және мемлекет қайраткері А. И. Левшинның (1797-1879) «Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ далаларының сипаттамасы» деген іргелі еңбегінің зор маңызы болды. Сондай-ақ өлкені жан-жақты зертту көрнекті орыс ғалымдары П. П. Семенов-Тяньшаньский /1827-1914/, Н. А. Северцев /1827-1885/, И. В. Мушкетов /1850-1902/, В. В. Радлов /1837-1918/ және басқалардың есімдерін тығыз байланысты. Олар өздерінің зерттеулерімен отандық ғылымның өркендеуіне үлкен үлес қосты.
Орыс ғалымдары қазақ халқының тарихын, тұрмысын, мәдениеті мен тілін зерттеуде көп жұмыс істеді. Олардың ішінде зерттеушілер В. В. Вельямин-Зерновтың, А. И. Добромысловтың, украин ақыны Т. Г. Шевченконың т. б. есімдерін атап өтуге болады.
ХІХғасырдыңекіншіжартысындаРесейдіңкапиталистікөнеркәсібіменҚазақстандағыауылшаруашылықөндірісіарасындағықатынаскүшейді .Саудажәнеөсімқорлық капиталыРесейдіңорталықгубернияларымен Қазақстанарасындағығанаемес, соныменбіргеөлкеніңөзішіндетауарайналысыныңөсуіншапшаңдатты . Өлкедеүстемболғаннатуралдышаруашылықбіртіндепыдырайбастады .
Қазақшаруашылығыныңрынокпенбайланысыныңұлғаюынапатшаөкіметініңсалықсаясатыүлкенықпалжасады .Қазақтарғаақшалайкөптегенсалықтардыңсалынуы, олардыңөнімдерініңбірбөлігінрыноктарарқылысаудағасалуғамәжбүретті .Малменастықбарғансайынтауарғаайналды .
БұлкездеҚазақстанэкономикасынданатуралдышаруашылықтыңкөлеміқысқарды, өлкеөнеркәсіптауарларынөткізурыногыжәнебағалыауылшаруашылығышикізатыныңқайнаркөзіретіндекапиталистікРесейгебарыншатәуелдіболыпшықты .
70-80жылдардаРесейдефабрикалықтоқымаөндірісініңшапшаңөсуіменбайланыстыҚазақстанбазарларынаРесейденматакөпкелетінболды .Фабрикалардаөндірілгенарзанмақта-матабірқатаршығыселдерініңмайдагерлікбұйымдарыншапшаңығыстырды .Соныменбіргекүнделіктітұрмыстақолданылатынбұйымдар(самауыр, қазан , шалғы, орақ ,кетпен ,ошақ ,балта ,пышақ ,т.с.с.)көтеріңкібағаменсатылды .Қазақстанбұлтауарларғаайырбасқамалменмалшаруашылығындаөндірілетіншикізатберді .ХІХғасырдыңекіншіжартысындаРесейгемалшаруашылығыөнімдерінжеткізушапшаңөсті. КөптегенмалменшикізатСемейдің ,Петропавлдың ,Оралдың, Орынбордыңқасапханаларындабылғары, тоңмай, теріилеу, сабынқайнатузауыттарындаөңделіп, қырғатон, аяқкиімретіндеқайтыпоралыпотырды .
Қазақхалқыайырбасшартыныңқандайынаболсадакелісугемәжбүрболды, өйткені олөзінеқажеттітауарлардыешжерденсатыпалаалмайтынедіжәнешаруашылығыныңартықөнімдерінтиімдіөткізеалмады .
РесейсаудагерлеріҚазақстандасауданыңжаңатүрін-жәрмеңкеліксауданыенгізді .Халқысирек, ұшы-қиырсызжерібар, қатынасжолыдамымаған, халқыныңденікөшпеліөлкедежәрмеңкелерірісауданыңқолайлытүрінеайналды .Қазақстандағытұңғышжәрмеңке1832жылыБөкейордасындаХанордасыжанынанашылды .КейінненАқмолаоблысыТайыншакөл(Петропавлмаңында), Константиновск(Ақмола), Петровск(Атбасарда)және50-денастамұсақжәнеорташажәрмеңкелержұмысістеді .1848жылыҚарқаралыуезіндегіҚояндыжәрмеңкесі , алкейінненШар(Семейболысы), Қарқара (Жетісу), Әулиеата(Сырдарияоблысы) , Ойыл , Темір(Оралоблысы)жәрмеңкелеріжұмысістеді.
Жәрмеңкелертауар-рынокқатынастарындамытуғажәрдемдесті, малшаруашылығыныңтауарлылығынарттыруғаынтатуғызды, байлардыңбайитүсуіне , саудабуржуазиясыныңөсуінесебепболды . Алыпсатарлармалменшикізаттыарзанғасатыпалып , оныжәрмеңкелердеқайтаданқымбатбағағасатуарқылыпайдағакенелді . ЖәрмеңкелерқазақшаруашылығынРесейдіңкапиталистікэкономикасыменбайланысыннығайтты, натуралдышаруашылықтыңыдырауынжәнепатриархалдық-феодалдық қатынастардыңкүйреуінтездетті .
Қазақстандасаудакапиталыныңпәрмендітүрдеенуіменөлкедесауданыңтұрақтыформалары: дүкендер, көтермесаудақоймаларыкөбейді.
ХІХғасырдың80-90жылдарындаҚазақстандаөсімқорлық саудажаппайтарағанкезеді . Момынқазақшаруаларыөсімқоркапиталғатүгелдейкіріптарболды, өсімқорларкөшпеліқазақ халқынааямайтұсаусалды.Соныменбірге, өлкедетауарайналымыөскенсайынөсімқорлықпенқатар, банктерменбасқаданесиемекемелеріберетінқарыздардыңкапиталистікформаларыорыналабастады . РесейменОртаАзияарасындаұлғаятүскенсауда, сондай-ақ ішкірыноктың өсуі, өлкедесаудабуржуазиясы әлеуметтіктобынқалыптастырды. Қазақстандадасаудакапиталыныңшонжарларыөсіпшықты. Мысалы, саудагерДеевтердің , Путиловтардың, Оглотковтың, ХрупинніңОрынборда, Троицкіде, Орскідежәне басқақалалардаастықжәнеөнеркәсіп тауарларынсататынондағандүкендері қызмететті .
Қазақстандакапиталистіктүлдегісауда-саттықтыңкүшеюіжергіліктісаудабуржуазиясыныңқалыптасуынаүлкенәсерінтигізді .Осыкезде , Қазақстанда30-данастамқалалармен400казак-орыспосекаларыпайдаболды .Қазақстанқалаларыхалқының қалыптасуыменөсуі Ресейдегі капиталистікқатынастардыңдамуыментығызбайланыстыеді .Қалалардаәскериадамдар, құрметтіазаматтарменсаудагерлер, қазақұлықтарытұрды .Қалахалқыныңкөпшілігікедейленгеншаруаларменмайдакәсіпорындарыныңжұмысшыларыболатын.
ХІХғасырдыңаяғындаРесейкапиталистеріҚазақстандаөнеркәсіпөндірісінұйымдастырып ,мұндаөздерініңқаржыларынәкелебастады .Оғанөлкедеқолайлыжағдайларболды: жерменшикізатарзанеді, жұмысшылардыңжалақысытөмен, басыартықкүшімол .Мұныңөзібанкмекемелерініңашылып, олардағыақшаайналымқатынастарынкүшейтті .1871жылыҚазақстандаашылғаналғашқыбанктердіңбірі-Петропавлдағынегізгікапиталы40мыңсомболатынқалалыққоғамдықбанкеді .Ал1875жылыТашкенттеМемлекеттікбанкбөлімшесініңқұрылуы , құрамынаЖетісуоблысыкіргенбүкілТүркістангенерал-губернаторлығыүшінелеуліоқиғаболды .МемлекеттікбанктіңмұндайбөлімшелеріҚазақстанныңсаудаорталықтарыменқалыптасыпкележатқанөнеркәсіпорталықтарында: Оралда(1876ж.), Петропавлда(1881 ж.), Семейде(1881ж.), Верныйда (1895ж.)жұмысістеді .
Табиғиқазба байлықтарғаөте бай Қазақстандакенөндіруөнеркәсібі өлкенің өнеркәсіп өндірісінің маңызды саласы болабатады .1896 жылы бір ғана Қарқаралы уезінде 70-ке жуық шағынмыс ,170-күміс-қорғасын ,3 темір т.б.рудниктері жұмыс істеді .Осындай кен қоры Баянауыл және Петропавлуездеріндеде(тас көмір, алтын, мырыш, т.б.) пайдаланабастағанболатын. ХІХғасырдыңаяғындаЖайықөзеніменКаспийтеңізіжағалауындабалықаулаукәсіпшіліктері капиталистік кәсіпорындарғаайналды .ШымкентпенТүркістанданегізіненмақта тазалайтынбірнешезауытістептұрды .Аралтеңізінде, Павлодар уезіндегі Қарабаскөлінде, Орал облысы Басқұншақкәсіпшілігінде тұз кенорындарыашылды. Көкшетаууезіндегіалтынкенорындары, Қарағандыбассейніндегітаскөміркеніжәнебасқадаосындай салаларөлкенің ерекше маңызды экономикалық сала ретіндемүмкіншілігінедәуір дәрежеде анықтап берді .
ХІХғасырдың70-шіжылдарыішкіРесейден Қазақстанғатеміржолтартылабастады .1874-1876жылдарыОрынбортеміржолы(Самара-Орынбор)салынып, олТорғайоблысыменОрынбордыОрталықресейменжалғасырды .1880-1890жылдарындаКаспийтеңізініңшығысжағалауынанТашкенткедейінтеміржолсалуісіқолғаалынды .Ғасырдыңаяғынақарайтеміржол, сужәнепочта-телеграфқатынасыҚазақстандыМәскеумен, Петербургпен, ОрталықРесеймен, Сібірдің, АлтайдыңжәнеОртаАзияныңбасқадақалаларыментікелейжалғастырды .Қатынасқұралдарыныңдамуыхалықтыңөзарабайланысынтездетіп, тауарайналымыныңдамуынакеңжолашты .
Сонымен,капиталистікқатынастардыңқазақдаласынаенуіөлкеденегізіненмалшаруашылығыменайналысқанкөшпеліжәнежартылайкөшпеліхалықтыңпатриархалдық-феодалдыққатынастарыныңыдыраупроцесінжеделдетті .Елдеөнеркәсіптіңжаңасалаларынтуындатып, қоғамдықеңбекбөлінісінежәнежұмысшытабыкадрларыныңшығуынасебебінтигізді .
ЖұмысшытабыныңқалыптасуқарқыныменсаныныңөсуіҚазақстанқалаларындабіркелкіболғанжоқ .Өлкеніңкенөнеркәсібі дамыған аудандарда жұмысшылар саны көпболғанымен, Ресейгеқарағандаедәуіразеді.
Қазақстанның өндіріс орнындағы жұмысшы табы көпұлтты болды.Өйткені олар Қазақстанға қоныстануға келген түрліұлттардың шаруа-жұмыскерлерінен ,патша чиновниктері алыпкелген маман жұмыскерлерден және жергілікті кедейленгеншаруалардан құралған-ды. Жұмысшылардың, әсіресе, қазақжұмысшыларының жағдайы өте ауыр,еңбек ақысы да төменболатын.
Орыс жұмыскерлері Қазақстан кәсіпорындарындағы басқаұлттардың өкілдерінің,соның ішінде қазақ жұмысшыларыныңөздерінің ерік құқықтарын қорғау жолындағы күреске шығуынаықпалжасады .Қазақстандажұмысшылардыңбаскөтерулері80-
90-шыжылдарыкеңіненөрістеді.
Қолданылғанәдебиеттертізімі:
Ч.Мусин« Қазақстантарихы» Алматы , 2005жыл
«Қазақстантарихы»2том
«КөнезаманнанбүгінгедейінгіҚазақстантарихы»