1916 жылғы ұлт азаттық көтеріліс

ХХ ғасырдыңбасындапатшалықРесейдіңОриаАзияныңшығысаудандарымен Қазақстандыотарауыөтекүштіқарқынменжүргізілді.Тек1907-1912 жылдарыимперияныңЕуропалықбөліктеріненбұлжаққа2 млн400 мыңадамкеліпқоныстанды.әсіресеҚазақстандаотаралаукеңауқымдажүргізілді.Қазақтардыңжерлеріндепатшаөкіметішаруалардықоныстандыру үшінжерқорын жасап, 1917жылғадейінолардың45 млндесятинаең шұрайлы жерлерін тартып алды, сөйтіп жергілікті халықтар таулар мен шөл далаларға ығысуға мәжбүр болды. Бұл жерлерде не су, не мал жаятын жеткілікті шабындық болмады.

ХIХғасырдыңаяғы – ХХғасырдыңбасындабұрынғыТүркістанаймағында941 жаңадан қоныстанғанпосекелерпайдаболды.Бұлкезде Түркістандаорыспоселкелерінің әрбіртұрғынына3,17 десятинаегінегетінжерденкелсе,жергіліктітұрғындарға0,21 десятина ғана жеркелді. Ешқандайжеріжоқ қазақ‑қырғызтақыркедейлерініңүлкентобықұрылды.Жетісугуберниясындакөшіпкелгенорыскулакшаруашылықтарының90 пайызынаастамықазақ кедейлерініңжалдамалыеңбегінпайдаланды. Қазақжерлерінкүшпен тартып алу жергілікті халықтар мен орыс‑украинқоныстну-шылырыныңарасындағықайшылықтардышиеленістірді,жер мәселесіжөніндегікүштеусаясатышеткіаймқтардадакеңінен тарады.

1914 жылыпатшалықРесейдүниежүзіліксоғысқатартылды. БұлБіріншідүниежүзілік имперлиастік соғыс барлық халықтарға, соныңішіндеҚазақстанғадаасаауырзардаптарынтигізді.Олпташачиновниктеріменжергіліктіәкімдердіңжәнебайлардыңзорлық‑ зомбылығыменозбырлығынкүшейтті.Соғыс қажетінеҚазақстаннанорасанкөпжылқы,ауылшаруашылықөнімдеріжөнелтілді. Жергіліктіхалықтаналынатынсалық3-4есекөбейді, шаруалардыңіріқарамалыменмалазығынсоғысқажетінеалукүшейді.Осыныңбәріегістікжердіңқысқаруына , іріқарамалдың азаюынаәкеоіпсоқты. ЕлдіңөнеркәсібіндегіжалпыкүйзеліспенауылшаруашылығыныңкүйзелуіҚазақстанэкономикасынқұлдыратты.Қалалар менауылдарлағыеңбекші бұқараныңжағдайыкүрттөмендеді.

Соғысжылдары текТүркістанныңмайдандағыәскерініңқажетіүшін38 мыңшаршыметркиіз,300мыңпұтет,473,928пұтбалық, 70 мыңжылқы, 12797 түйекүшпен алынып, майданаймақтарынажіберілді. Қазақшаруаларынкәсіпорындарға,бай‑құлақшаруашылықтарынажаодапжұмысістетукүшейді.

Дүниежүзілікимпериалистіксоғыселдеөнеркәсіптіңқирауына,ауылшаруашылығыныңтоқырауына,халықарасындағы аштыққаалыпкелді.Жергіліктіжерлердещенеуніктермен әкімшіліктердің зорлап алым‑слықжинауыөсті.Бұлкезде әртүрлі салықтардың10-тарта түрі болды. 1916 жылы 3 миллирд сомғажаңамемлекеттікзаемғажазылу науқаныжүргізілді, ол дақазақхалқыныңмойнынаауырсалмақболыптүсті. Біріншідүниежүзілік соғыстыңбасталуыменбайланысты қазақхалқынтағыбір ауыртпалық‑ әскерисалықсалды. Оның әртүтінгекөлемі1 сом 84тиынмөлшеріндебелгіленді.

Соғысжылдарында патшаөкіметі қазақтарданжердітартыпалудыжалғастырды.БірғанаЖетісуоблысыбойынша1914 жылғақарай2 млн703 мыңнанастам десятинашұрайлыжерлертартыпалынды. өлкедехалықтар арасындағыұлттық бөлінушіліккүшейді.Қазақдаласындажалпыұлттықдағдарыспісіп жетілді.

СоғысауыртпалығыҚазақстанда жұмысшылыр мен шаруаларқозғалысыныңөсуіне түрткіболды. 1915жылымаусымайында Екібастұз, Бйқоңыр көміркендерінде, Спасск мыскенінде,Орынбор‑Ташкент теміржолындажұмысшыладыңқозғалысыбойкөтерді.

Соғысқа қарсы,қымбатшылыққажәнеетекалыпкележатқан аштыққа қарсықалалармен деревниялардақалакедейлеріменмайданғакеткенсолдаттрдыңәйелдеріереуілгешықты. 1916 жылы қаңтарайында мұндайтолқуларВерный, Семейқалаларында болды. Орынбороблысы Ақ Бұлақпоселкесінің, Жетісуоблысы Лепсіуезінің бірқатар селоларының кедейлері менмайданғакеткен әскерлердіңәйелдеріжергіліктісаудагерлерменкөпестердіңдүкендерінталқандады. Қоғамдағықанаушажәнеқаналушытаптарарасындағықарама‑қарсылық,бір‑бірінеқарсышығужалпыбұқаралықсипаталды.

Кәсіпорын иелерінің,жергіліктібуржуазияныңзорлық‑ зомбылығы1916 жылы 25маусымдапатшаөкіметінің«Бұратанахалықтымемлекеттік қорғанысжұмыстарына пайдаланутәртібітуралыереже» қабылдауынабайланыстытіпті күшейетүсті. Жұмыстаннемесеәкімшілікережелері менталаптарынорындауданбас тартқанжұмысшылырдытұтқынғаалуға, болмаса айыпретіндеақшаөндіріпалуғакеісетінболды. Азық‑ түліктің 2-3 есе қымбаттауы дахалықтың наразылығынөршітетүсті.

Қазақжастарынмайданға тылжұмысынаалужөніндегіпатшаның1916 жылғы 25маусымдағы жарлығыхалықтыңшыдамын тауысып,олардыңотарлауезгісіменортағасырлыққанауғақарсыкөтерілуінесебепболды. Жарлықбойынша ТүркістанменДалаөлкесіненмайданғаокоп қазуға 400 мың,соныңішіндеҚазақстанныңдалалықоблыстарынан‑ 100 мыңнанастам, Жетісудан87 мыңадамжіберукөзделді.Қазақтардыңтууытуралыкуәлігінің жоғынпайдаланып,болыстық басқармаларменауыл старшындарыжастарының асқандығынақармастанкедейжігіттердімайданғажұмысқа алынып, алфеодалдарбалаларыныңжсынкішірейтіпкөрсетіп,әскергежібермеудіңамалынжасапбақты.Мәселен60жастағыкедейшалдарды30 жастболып,25-30 жастағыбайбалалары50 жастағыболыпжазылды.

Майданжұмысынақазақжастарыналутуралы жарлық қазақ халқының зор наразылығын тудырды. Елде болыстық басқармаларды талқандау ,ауыл старшындарын қатігез байлырды өлтіру ірі феодалдардыңиеліктеріне шабуыл жасау,жер сату жөніндегі құжаттарды, алым-салық қағаздарын т.б жойып жіберу секілді ашу ыза әрекеттері кең орын алды.Сойыл, кетпен, шалғы, мылтық, қылышпен қаруланған ел адамдары байлардың ауылдарын өртеп, малдарын әкетуі жиілей түсті.

Қазақстандағы бұл қозғалыс көпшілік аудандарда ұлт-азаттық сипатта болып, патша үкіметіне, отаршылдыққа, импералистік соғысқа және жергілікті жерлерде патша үкіметінің сүйеніш болыпотырған феодал байларға қарсы бағытталды.Бұл қозғалысты еңбекші халықтын өкілдері басқарды.Торғай даласындақазақ жастарынӘліби Жангелдин мен Амангелді Иманов,Орал облысы мен Бөкей ордасында Сейітқали Мендешев, Әбдірахман Әйтиев, Маңғыстауда-Жалау Мыңбаев, Ақтөбе даласында -Әділбек Майкөтев. Жетісуда-Тоқаш Бокин, Бекболат Әшекеев, Ұзақ Саурықов, Тұрар Рысқұлов т.б басқарды.

Бұл арада тағы бір мәселенің бетін ашып кету қажет.Ол-1916 жылы қазақ интелегенциясыныңкөсемдері, яғни ұлт-азаттық қозғалысты басқарушылар халық көтерілісіне қалай қарады Олар патшаға қарсы қарулы көтерілісті жақтаған жоқ.Өткені құр қол халық патшанын талай жыл үйретілген , мұздай қаруланған әскеріне қарсылықкөрсетеалмай ,тағы дақазақтарқырғынғаұшырайтынынсезді.Бірақоларға тасқындытаусуындайдүркірегенстихияны‑ халықкөтерілісінтоқтатумүмкінболмады. «Қазақ»газетініңашықкөтерілуқауіпті,одандамобилизацияныкешеуілдетудіұсынайық,жеңілдіктерсұрайық,олекіортадапатша дабіржайлыболардегенсияқты шақыртуларыхалықтыңқұлағынкіреқоймады.

Бірсөзбенайтқанда, стихиялықхалықкөтерілісінен ұлт‑азаттыққозғалыстыңкөсемдерібөлініпқалды.өміролардыңболжамыдұрысекеніндәлелдеді.Қазақхалқытағы бірқырғындыбасынанөткізді,ал1917жылы27ақпандабас‑ аяғыбірнешеайданкейінпатшадатағынанқұлады.Осындайжағдайдыескермейкейінгі зерттеушілертарапынан болашақ«Алаш»партиясыныңөкілдері1916 жылыпатшаныжақтады,тіптікөтерілістібасып,жаныштыдегенұшқарыжалғансөздерайтылды.Алашордалықтардыңкөтеріліскезіндегітактикасынтүсінбеді.

Алкөтерілісбасылып,қазақжігіттерімайданға окопқазуғажіберілебастағанкезде,оларғабас – көзболып,кейінаман – есенолардыауылға жеткізуқажетболғанкездеӘлиханБөкейхановтыңөзі бастағанқазақзиялылары серіктеріменбіргемайданғааттанды.Бұнынағызпатриотизмдептүсінукерек.өйткенісауатсыз,орыстілінтүсінбейтінкөптегенқазақжастарыелгеаманоралуыекіталайеді.

1916 жылғы шілде, тамызайларындакөтерілісбүкілқазақдаласынқамтыды. Оныбасуүшінпатшаөкіметіжазалаушыотрядтаржіберді.Оныңқұрамына жақсықаруланғанәскербөлімдері,казак ‑ орысшоғырларыкірді.

Көтерілістібасуүшінпатшаүкіметіөзініңескітактикасынқолданды. 1916 жылғы23тамыздаТүркістангенерал – губернаторыКуропаткинніңжарлығыменмайданжұмыстарынашақыртулрдан қанаушытаптың бірқатар өкілджерібосатылды. Олар: имамдар, молдалар, полицияқызметкерлері, бухалтерлерменесепшілер, мұғалімдер, дворяндаржәнеқұрметті азаматтарәулетіненшыққанбұратанахалықтыңөкілдері. Мұныңөзіпатшаүкіметіне жалпы халықтық қозғалыстан бұратана әкімшілігінің,байлар мен мұсылман дініөкілдерініңаздаған тобын бөліпалуға мүмкіндік берді.

1916жылғықазақ халқы көтерісініңбасты аудандарының бірі ‑ Жетісу еді. Мұнда ол 1916 жылғы шілдннің алғашқы күндерінде Жаркент-Тараншы болысының Городское селосындағы тылжұмыстарынажіберілетін жігіттердің тізімдерін жасауғақарсылық көрсетуімен басталды. Сол жылы 7 және 8шілдедеВерныйдан шамамен40 шақырымдай Үшқоңыр деген жердетөңіректегіболыстардағы қазақ халқының өкілдерісьезде жиналды.Онда жігіттер әскерге жіберілмесін, жұрт таудан түпесін, әкімшілік тарапынан күштеу шараларықолданылған ретте телеграф бұзылсын , окоп қазужұмыстарына шақырылатынадамдардың тізімі жойылсын деген шешім қабылданды.

10 шілдедеҰзынағаш болысыныңҮлкенсаздеген жеріндеде дәл осындай, бірақ құрамы жөнінен көп адамқатысқансьедздболып, оған Жетісудыңон бір болысынан5 мыңдай адамқатысты. Сьезге қатысушылар да“оқтың астына барғаншаосында өлген артық”деген қаулы қабылданды.Бұл кезде Верный және Жаркентуездерінің көптеген болыстарында жаппай бас көтерулер басталды. Лепсі жәнеҚапалуезінің болыстарында30 мыңға тарта жігіт жиналды .

1916 жылғы 7 тамыздаВерный уезіндегі Ботпай ,Шығыс және Батыс Қастек , Ырғайты және Тайторыболыстары қазақтарыныңСамсастаницасы маңында біріккен бас көтеруі босталды. Көтеріліс бұл жерденТоқмақ маңына ауысты. Верный- Қордай жолыныңбойындағыбарлықпошта бекеттері өртелді. Ташкентпен,БішкекпенжәнеПржевальскімен телеграфбайланысыүзілді. Тамыздыңорта шеніндеЖетісуоблысының болыстардыдерліктолқыды.

Жетісудағыкөтерілісбасшыларыныңжәнеқазақтыңдемократияшылзиялыларыныңбірі ‑ТоқашБокин.Ол халықтарарасындағыүгітжұмыснабасшылықетті,соғыстың халыққақарсысипатынтүсіндірді, үстемфеодал – байлартобыныңсатқындық рөлінәшкерелеп,патшажарлығынорындамауғатырысты.1916 жылғытамыздыңбаскезіндереволюциялыққызметіүшінолқамауғаалынды.ТүрмедеТоқашБокинАқпантөңкерісінің жеңісінедейін отырды. Жетісужеріндегіотрядтарға,соныменбіргеБ.Әшекеев,Н.Сатыбеков, Ж.Мәмбетов, Ұ.Саурықов,А.Қосақовжәнебасқадакөптегенадамдарбасшылықетті.

Жетісуболысындағы , сондай-ақҚазақстанменОртаАзияның басқа даоблыстарындағы көтеріліс патшаәкімшілінқаттыәбіржітті. Түркістанөлкесісоғысжағдайындадепжариялады.Түркістанныңгенерал-губернаторыКуропаткин «ешқандайамалдардантартынбай,көтерілісшілердідереутыныштандыруды»талапетті.Жергіліктіәкімшіліккекөтеілісшілергеқарсыкүресуүшін,тұрғылықтыхалықарасындағырулықжәнетайпалыққайшылықтардыпайдалануды ұсынды.Көтерілісшілерге қарсы зеңбірекшілер мен, пулеметшілермен жарақтандырып, арнайы жасақталғанжазалаушы әскерлер жіберді. Көпірлер мен темір жолдаржы күзетукүшейтілді,әскери-далалықсоттарұйымдастырылды. ТүркістанөлкесініңбасқаоблыстарынанЖетісу облысынаүшәскери жасақ,жеті атқыштарротасы,казкактардың5 жүздігі және 14 зеңбірек жеткізілді, майдандағы армияданказак-орысбатареясыжәнеекіпулеметкомандасыбар екі казак – орыс полкі келтірілді.

Көтерілісшілергеқарсы әскерлер жіберілгеніне, ауылдар мен қалаларда«күдікшілердің» бәрін жаппай тұтқынғаалынғанына,ал әскери – дала соттарының өлім жазасынакескенүкімдершығарғанынақарамастан, патшаәкімшілігікөтерілісшілердіңжауынгерлікрухынжасыта алмады.Көтерісшілерқорғаныпқана қоймай,кейбіржерде шабуылғадашығыпотырды. Тоқмаққаласы төңірегінде , Жаркентуезініңкейбір селоларындакүштішайқастаржүрді .Ұзынағашселосынантауғажақын жердеЖайылымысболысының көтерілісшілеріменподполковник Базилевичтің жазалаушыотрядтарыныңарасындашайқастаржүрді.Алайда,көтерілісшілерсаны көп және техникалық жағынанбасымпатша әскерлерін жеңеалмады.

Жазалаушылармен соңғы ұрыс 1916 жылықыркүйектіңяғында Қапал уезіндегі Быжы өзенініңжанында жүрді.Көтерілістіңжасақтарыжеңіліскеұшырап,қалғандары тауға кетті.Жетісудағы көтеріліс 1916 жылғы қазанға басып-жаншылды.

Патша жендеттерікөтерілісшілерді ғана емес,бейбіт халықты да жазалады.Ондаған қазақ жәнеқырғыз ауылдарықиратылды.Олардың малынайдап әкетті,мүлкін тарамтаражға салды.Патша әскерлері қудаланған 300 мыңнан астамқазақтарменқырғыздар туған жерінтастап,Батыс Қытайға өтіпкетугемәжбүр болды. Көтерілістің басты жетекшісі Бекболатты дарға асып өлтірді.

Сотсыз-тегеусіз атылғандарды, жазалаушылар мен кулак отрядтарының қолынан қаза тапқандарды есептемегеннің өзінде Куропаткин бекіткенсот үкімдері бойынша ғана Түркістан өлкесінде 1917 жылғы 1 ақпанға дейін 347 адам өлім жазасына , 168 адам каторгалық жұмыстарға ,129 адам түрмеде отыруға кесілді. 1916 жылғы халық көтерілісі сондай-ақ Сырдария , Ақмола, Семей, Орал облыстарында Бөкей ордасын да қамтыды.

Көтерілістің ең бір күшті болған орталығы Торғайоблысы еді.Мұнда көтерілістің ең бұқаралық , ең ұзаққа созылған,ең табанды ұйымдасқан көтеріліс болды.Көтеріліс барлық уездерде: Торғай, Ырғыз, Ақтөбе және Қостанай уездерін қамтыдыОблыстакөтеріліс қамтымаған ауыл немесеел болмады. Бұл кездейсоқ емес еді.Істің мәні мұнда жұрттың көп жері тартып алынып, жер мәселесінің шиеленісуіөте күшті болғандығында еді.

Торғай уезініңқыпшақ руының қазақтары өздерінің ханыетіп Нияз бидің немересі Әбдіғапар Жанбосыновтысайлады. Ал оның әскерінің бас сардарбегіболыпА. Иманов тағайындалды. Арғын руының болыстарын ОспанШолақов басқарды.

Амангелді Иманов 1873 жылғы Торғай уезініңҚайдауыл болысындағыауылдардың бірінде,кедей шаруаның семьясында туған. Әкесінен ерте айырылған Амангелді байлардың есігінде жүріп,бала күнінен –ақ жоқшылықпенмұқтаждықкөрді. А. Иманов ұйымдастырушылық қабілетхалықкөтерілісінің алғашқы күндерінен бастап айқын көрінді.Ұшы қиырсызжақтаушылылардыңқатары кннен күнге өсе берді .Оған Торғайоблысындағы жақын жатқан Қостанай , Ырғыз жәнеАқтөбеуездерінен ғана емес,сонымен біргеСырдария , Ақмола,Семей облыстарынан көтерілісшілер ағылып келіп жатты.Егер қазан айының бас кезіндеА. Имановтыңотрядында5 мыңдай адам болса,15-20 күннен кейін –ақолардың қатары 50 мың адамға жетті.Көтерілісшілердің штабы Торғай даласының қиыртүкпірінде, Бетпаққара маңында орналасты.

Амангелді көтерілісшілер арасындаәскеритәртіп орнатып ,оларды машықтандыруға көңіл бөлді.Ол отрядтарын10, 50, 100, 1000, адамнанқұралған топтарғабөлді. Олардың басына онбасы, елубасы ,жүзбасы,мыңбасы тағайындалды.Көтерілісшілер отрядтарын жинақтап, мүнкіндігіне қарай олардықаруландырып ,Амангелді Иманов шабуылқимылдарына көшті. 22 қазанға қарай көтерілісшілерЫрғыздан Торғай менҚарабұтаққадейінгі барлықпочтабекеттері мен телеграфжелісін қолдарынаалды.

1916 жылғы қазанғақарайТорғайжәнеЫрғызуездерінде20‑ғатарта көтерілісшілеротрядықұрылды. 23 қазандаАмангелдіИмановбастаған15мыңкөтерілісшілерТорғайқаласын қоршапалды.Бірақолар қаланыалаалмай,қоршау бірнеше күнгесозылды.АмангелдібастағанкөтерілістібасуүшінпатшаүкіметігенералА.Д.Лаврентьевбасқарған 10 мыңәскержіберді.Оған17жаяуәскерротасы,18казак – орысжүздігі,18зеңбірегімен10пулеметібар4әскерэскадроныкірді.ЛаврентьевтіңОрынбордажасақталғанәскерлерітеміржоларқылыШалқарға, Ақтөбеге, Қостанайғатүсірілді.

Лаврентьевәскерлерініңкележатқанынестіп,көтерілісшілерТорғайдықоршаудықойып,оғанқарсыаттанды. 16қарашада ТосынжәнеШұбалаңболыстарыныңАмангелдіИмановбастағанжалпысаны10-12мыңадамдықкөтерілісшілері ТүнқоймапочтабекетімаңындаподполковникКотоминніңотрядынашабуылжасады. Жазалаушылар көпшығынғаұшырап,көтерілісшілерқатарынәрең бұзыпөтіп,16қрашадаТорғайқаласынакеліпкірді.ҚарашаныңекіншіжартысындакөтерілісшілердіңнегізгітобыТорғайдан150шақырымжергеқашықтапшегініп,Батпаққараның ттөңірегінежиналды.Мұндасоғысқимылдарынабасшылықететінкеңесқұрылды.АмангелдіИмановтыңбасшылығыменосыжердежазалаушыларғақарсыкөтерілісшілердіңпартизандықкүресәдістерінкеңіненпайдаланды.22қарашадаЫрғызуезіндегіәҰлпанстансасында4мыңкөтерілісшіесауылФроловтыңотрядыменсоғысты.Соғысқықтығыстарысондай-ақ 21‑23 қарашадаЫрғызбенТорғайарасындағыпочтажолдарынадаөтті.20 қарашадаЫрғызуезіндегіТәуіп,АманкөлжәнеҚызылжарболыстарының6 мыңкөтерілісшілеріподполковникфонРозенніңотрядымен шайқасты.

Бірақ қыстыңертетүсуікөтерілісшілердіңқимылынқиындатты.Көтерілісшілерөздеріназық-түлікпенқамтамасызетіп,алысжерлергежертөлелерсалды,киізүйлер тікті.1917 жылдыңбасынанбастапА.Иманов күрестіәріқарайжалғастырудыкөздеді.

1917 жылдыңбасындаҚостанайдыңБетпаққарағақарайбеттегентбіріншіжазалаушыотрядтыңжолынНаурызымныңекі болысыныңАмангелдіИмановбастаған2мыңдайкөтерілісшілербөгеді.1917 жылы13қаңтардаКүйікқопадегенжердеболғанұрыстарданкейінжазалаушыотрядтаршегінугемәжбүрболды. 18-19 ақпандакулак‑бай отрядтарықолданған подполковник Тургеновтың мықтықаруланғанотряды менАмангелді сарбаздары арасындашайқасжүрді.22-24ақпандакөтерілісшілерДоғалүрпек маңындапатшаәскерлерәнеқарсысоңғыретшайқасты.Барыншакүш салашайқасаотырып,көтерілісшілерқырғақарайшегінуге мәжбүрболды. 27 ақпандажазалаушыотряд Доғалүрпек пен Бетпаққара көтерілісшілердіңқолында қалдырылып,Торғайқаласынашегінді.

Патшажазалаушыларымен Амангелді Иманов пенбірге көтерілісшіліккебасшылықетіп,оныңдүниетанымын қалаыптастыруғазор ықпал жасағанбольшеавикӘлібиЖангелдинеді. Ол1884 жылыТорғайуезініңҚайдауылболысындакедейсемьяда дүниегекелген.1902 жылыорыс‑ қазақмектебінбітіргенненкейін,олҚазақсеминраиясынаоқуғатүсті. 1905 жылыреволюциялық қозғалысынақатысқаны үшінсеминарияданшығарды,1906 жылы революциялыққызметіүшін,оныосыныңалдындағанаоқуғатүскенМәскеусеминариясынаншығарды.1915 жылыбольшевиктердіңПетроградұйымыоныпартиямүшелігіне қабылдады.

Қазқстандағы1916 жылғы көтерілісқазақхалқыныңазаттыққозғлысыныңшежіресіндегіеңбіржарқынбелесболыптабылды.Көтерілісдүние жүзілікимпералистіксоғыстың қызыптұрғанкезінде, Ресейдіңжұмысшыжәнешаруақозғалысыныңмықтапөрлеужағдайындаөтті.Бұлазаттыққозғалысеңалдыменимпералистіксоғысқажәнеөзжерлеініңтартыпалуынақарсыбағытталғанимперализмніңжалпыресейліксистемасынмықтапсоққыболыптиді.

Көтерілістіңнегізгіқозғаушыкүшіұлттықшаруалардыңтоптары,сондай‑ақжаңадантуындапкележатқанжұмысшытабының өкілдерідеқатысты.Жалпыалғанда,Қазақстандағы1916 жылғыұлт‑ азаттықкөтеріліс қазақтармен қатар ұйғырлар, өзбектер,дұнғандар жәнекейбірөзгехалықтардыңөкілдеріқатысқантұтасбірұлттықсипатқаиеболды. Қазақхалқының 1916 жылғықозғалысыРесейимперализмідағдарысыныңбіркөрінісіеді. Бұл қозғалысРесейдегіазаттықкүресінің жалпытасқынына ұласты. Олимпериядағысаясижәнеәлеуметтікдағдарсытыңоданәріасқынатүсуінесебепшіболды, әскери – феодалдықжәнеәскериотаршылдықбасқаружүйесінің іргесіншайқалтты.