70-80 жылдардағы Қазақстан

1966 басталған эканомикалық реформа бастапқы кезде эконмикалық дамуға белгілі дәрежеде сепін берді. Тоғызыншы бесжылдықтың басынадейін жоспарлау мен эконмикалық ынталандырудың жаңа жүйесі бойынша Қазақстандық 1578 кәсіп орын немесе олардың жалпы санының 84 проц. жұмыс істейді. Жоспар сегізінші бес жылдықтың негізгі көрсеткіштерібойынша орындаладыц: өнеркәсіптің жалпы өнімі 56, ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 52 проц. артты. Өнеркәсіптің барлық саласы тиімді жұмыс істеді.Бірақ белгілі дәрежеғдегі радикализмге қарамай, эканомикалық реформаның бірінші қадамынан бастап — ақ оның жүйесіздігі, жарты кңештігі көрініп тұрды. Тотаритарлық жүйе оның өмір сүріп отырғанэканомикалық құрылымының шеңберінен шығуына жол бермеді, бұл құрылым өз дамуында тауарсыз соцлизімнің үстемдік қүрып отырған лепірмесінің құрсауында болатын.

Осының салдарыцнан 70-жылдардың басындаэканомикалық реформаныңқоғамдық өндірістің тиімділігін арттыруғ бағытталған бастапқы идеялары бұрмаланды.

Реформаның негізгі мақсаты – кәсіп орындарндың шаруашылыцқ дернбестігін жоспарлыц кеңейту – тек көрсеткіштерді кемітуге және коллектиптердіңкормелеғу қорларын қалыптастыру тәртібін әкеп сайдыц. Көптеген кәсіп орындарпайда табудың қызығына беріліп, неғұрлым оңай жолға — өз өнімдерінің бағасын қолдан жоғарлату жолына түсті. Бағаның өсу есебінен алынған пай»д жалқыны көбейтуге мүмкіндік бе,рді, оның өсу еңбек өнімділігініңөсуін басып озды, мұның өзі 70- жылдардың басында-ақ инфляциялықпроцессордыңбасталуыныңсебебіболды,бұл экономиканыңдамуына теріс ықпалжасады.Реформаның жартыкештігі мынадан көрінді: олкәсіпорындардыңдербестігінкеңейтеотырып, министрліктер мен ведомствалврдың әкімшілікжәнеэкономикалықөкілеттілігінкүшейтті. Қолжеткендәрежепринциптеріне негізделген жоғарыдан орталықтандырылған жоспарлаусақталыпқалды,жалпыөнімкөрсеткіштері,олардыңжетілдірілмегендеп танылғанынақарамастан, қолданылаберді.

Реформаныңсәтсіздіккеұшырауыныңнегізгісебебі саясисаласындағы демократиялардыру процесінің тежелуі болды. Олтекэкономиканың ұйымдық техникалық саласыменғанашектеліпқоғамыныңсаясиқұрылымына, меншікқатынасынасоқпады, бюрократияныңтірегі-мемлекеттікменшіктіңмонополиясынсақтады,нарықтыққатынастардытеріскешығарды. Брежневпеноныңтөңірегіндегілер реформанегізінде экономиканы тереңқайтақұруғақарсыболды,оларэканомиканыңқызметіндегіәкімшілікжүйелерінеқолсұғуғаболмайтындығынсақтауғатырысты.

70-жылдарбасындареформаныжүргізутоқталды,солжылдарыәләдешаруашылықтыжүргізу,жоспарлаумен ынталандыру механизмдерінжақсартуға әлденешеретталпынысжасалғаныменмұныңөзі нәтижебермеді.Қоғамдықөндірістіңтиімділігін арттыруқолданкелмеді. Терісқұбылыстаркөбейеберді,қорқайтымытөмендеді, жаңаөндірістікқуаттаршабанигерілді, эканомикалыққызметтіңысырапшылықсипатыкүшейді, бұрынғышаэканомиканыңдамуынэкстенсивтіфакторларбелгіленді.

Тоғызыншыбесжылдықтыңбсынақарай республиканыңэканомикасында өнеркәсіпжетекшіорыкналды. 1970ж. Қоғамдықөнімініжалпықұрылымында оныңүлесі 40 процболды. Халықшаруашылығындағынегізгіөндірістікқорлардың39,8 процөнеркәсіптің үлесінетиді,онда 1052 мыңадамқызметістеді, олреспубликажұмысшыларының 22,4 процеді.

1970-1985 жж республиканыңиндустриялық потенциялыбелгілідәрежедеөсетүсті. өнеркәсіптіөркендетуге 40,8млрд сомнемесехалықшаруашылығынажұмсалғанқаржының 32процжұмсалды. Негізгіөндірістікқорлар3,1есеартты,оныңішіндехимияжәнемұнайхимиясында6,5есе,машинажасауда4 еседерлік,отын өнеркәсібінде 3,8есеөсті.15жылішіндеөнекәсіп өнімінің жалпыкөлеміекіесе, алмашинажасау, химияөнеркәсібісияқты салаларда үшеседенастамөсті.1000-дайөнеркәсіпорындарыменцехтарқатарғақосылды. ОныңішіндеҚазақгаззауыты, ПовлодарменШымкент мұнай өңдеузауыттары, Қрағандыметаллургия комбинатындағыаққаңылтырцехы, ЕкібастұзжәнеЕрмак ГРЭС-тері,Қапшағайсуэлектрстанциясы, ШымкентжәнеЖамбылфосфорзауыттары, Жәйремкеңбайытукомбинаты жәнебасқаларбар. Өнеркәсіпөндірісінің көлеміжөніненҚазақстанүшінші(РКФСРмен Украинаданкейін)орыналады. Маңғыстау,Қаратау-Жамбыл, Павлодар-Екібастұзаймақтықөндірістік комплекстері қалыптасты.

Эканомикалықпотенциалдыңөсуі халықшаруашылықайналымына шикізатжәнеотынэнергетикалық ресурстардытарту есебіненжүзегеасырылады.

Эканомиканыбасқаруды қатаң орталықтандырудыңжағдайында өнеркәсіптіңқұрылымы шикізатөндіруге бағытталған сипатынбұлжытпайсақтапқалды. Базалықминистрліктердіңөзімшілдікмүдделерінен басшұлғиотырып,орталықреспубликаэканомикасындамытуда кеңшығаратынсалаларға басымдықберіпотырды. Ғылымдыкөпталапететінөндірісті дамытудыңорнынірікүрделіқаржысоларғажұмсалды. 80-жылдардыңбасындареспубликаөнеркәсібіндекеншығаратын салалардыңүлесіортаесеппен алғандаелдегіменсалыстырғанда1,7 есежоғарыеді. Республикаөнеркәсібініңжартысынажуығы одақтықминистрліктің қарамағындаболды.Одақтықведмоствалар республикаданшикізатресурстарынсорыпалып, асазорпайдатабаотырып, республикабюджетіне инфрақұрылымдыдамытуға қаржыжұмсамадыдепайтуғабоады.Оларөзкәсіпорындарына жылына15млнсомжалпытабыс алыпотырғанжағдайда республикалықбюджетке барболғаны31 млнсом немесе 1 проц азқржыаудардыф. Одақтықминистрліктержалпыөнімкөрсеткіштерімен пайдағақұнығаотырып,республиканың әлеуметтікинфрақұрылымындамыту,ұлттықжұмысшы кадрларыдаярлау, қоршағанортанықорғау мүдделерін аяққабасты.

70-80 жж алыпкәсіпорындартүріндегішикізатсалаларындамытуғабағытұстауөнеркәсіптің өңдейтінжәнеқайтаөңдейтінөндірістіңөсуқарқынытөменболуына ,халықтұтынатынтауарлар, тамақжәне жеңілөнеркәсіп өндірісінің дамуы жеткіліксізболуына әкепсоқтырды.Тұтынатыназықтүлікеместоварлардың60процҚазақстанға басқареспубликаларданалыныпкелді,осының өзіндеолардыңбірбөлігіҚазақстаншикізатынан жасалды, бірақ ақтықөнімдіөткізуден түсетінпайданыжасапшығарушыларалды.

Директивалықжоспарлаужәнемонополис-ведомостволардың мүдделерісалдарынанреспубликаныңорнытолмас ресурстарыталамтаражға салыныпе, тасыпәкетіліпжатты. Шығарылғаншикізатпен қуаттардың пайдаланутиімділігі төменболды.

Бесжылдықтанбесжылдық өткенсайыниндустрияғажұмсалатынкүрделіқаржы өсе берді, өндірістікқұрылымныңсипаты алынып көлеммен.Белгіленді. Республиканың басшылығымұндайалыпқа табынушылыцқтықолдап КОКП-ның кезектісъездерінде елдегінемесеЕвропадағы еңіріөнеркәсіпорнының, шахтаның,мұнайкәсіпшілігінің ,комбинаттардың, зауытттардыңқатарғақосылғаны туралыесепберіпотырды.Республиканың жағдайы халықтың тұрмысдәрежесімен , оныңКСР Одағындағыегеменқұқықтарының толықтығыменжәненақтылығымен ,руханимәдениетініңдамуыменемес , жұмсалғанкүрделі қаржыныңсомасымен,шығарылғанруданың, көмірдің,мұнайдың және басқалардыңтоннасымен бейнеленді.

Эканомиканыңкөкейтесті міндеттерікөбінесеәміршіл — әкімшіл әдістермен шешілді.Мемлекеттік жоспарлауғақандайдабір елеулі өзгерісенгізілгенжоқ. Кәсіпорындарғадирективалықжоспарлы тапсырма еңбекколлективінің келісімінсізжоғарыданжіберілді. Ісжүзінде өнімніңбарлықтүрлері, өзіндікқұнның жінебасқслардың көрсеткіштері жоспарланды. Мұныңөзі кәсіпорындықандайшығынға дақарамай жоспарды орындауғамәжбүретті,тұтынушыларды өндіріске ықпалету мүмкіндігіненайырды. өндірістіңтеңестірілмеуі,нұсқауарқылыбасқарылуыжағдайындажылдық,тоқсандықжәнеайлықтапсырмалардыөзгертіпотыру үйреншіктііскеайналды. 1981-1985жжреспубликадаәртрліминистрліктермен ведомствалардың жоспарлары300-денастам ретөзгертілген.

Эканомикадағыдағдарысты құбылыстардыңөсуі халықшарушылығыныңбірқалыптыдамымауынаалыпкелді.өнеркәсіп өнімдерінің жылдықорташаөсуі тоғызыншыбесжылдықтағы8,4проценттенонбіріншібесжылдықта3,8процдейінтөмендеді, алұлттықтабысосығансай404-тен 1,4процдейін төмендеді. Жүйенің жәнереспубликабасшылығының жоспардықандайшығынменболсадаорындауғажұмсалғанкүшжігерінеқарамастанөнеркәсіпөндірісікөлемінеұлғайту жөніндегітоғызыншы бесжылдықжоспар 12,6проц,оныншыбесжылдық 25 проц, он біріншібесжылдықжоспар3,8процорындлмайқалды.

Бітпегенқұрылыстартүрінде асакөпматериалдықбйлықтар мен еңбекөлідүниеге айналыпжатты.Мұндайдүниелер 1980-1989 жжөндірістіксалалардажұмсалғанжалпыкүрделі қаржының85 проц 101процдейінгі мөлшеріндеболды.Тек1976-1985 жж ғанареспубликаныңқұрылысшылары 4,2млрдсомқаржыныигереалмады. Күрделіқұрылыста«сақлды»құрылыстарберікорыналды, жоспарлықұрылыстарндыңорнына жоспардантыскөптегенқұрылыстарсалынды, обьектілердіңшашырандығы,қаржыменжұмысшыкүшінкөптегенқұрылыстарғашашыратыпжіберу, жобалаушылароменжабдықтаужіберушілерарасында өзарабайланыстыңболмауы,толықбітпегенжәнеақауыбар объектілердіпайдалануғаберу,қосыпжазужәнеқұрылысматериалдарынталан-таражғасалуберік орыналды.

Өмірсүріпотырғанжүйеэканомиканыжандандыруғабағытталғанжәнетөменненболғанбастамаладыңбарлығынтұншықтырыпотырды. 70-жылдарқұрылыстабригадалық мердігелікті дамытуқозғалысыбасталды. Мұныңнегізінде жұмысшылардыңөндірісте, ресурстардыпайдаланудатәртіпорнату, еңбнкақытөлеуде теңгермешіліктіжою, неғұрлымдербестік алужолындағыұмтылысжатқанеді. Ісжүзіндеәңгімежұмысшылареңбегіментапқнқаржыныңкөпбөлігінсаныкөпбасқаруқұрылымыныңқызметкерлерінеақытөлеугежұмсамай, оныжұмысшылаодыңөздерілатынболуытуралыболды. 1982 ж республиканыңқұрылыстарындамердігеліекәдіспен 5,7мыңбригада , ал1985жылы 6,8мыңбригадажұмысістеді. Бұлұжымдардаеңбекөнімділігі басқаладан 23-25проц жоғары, жұмыстардыңөзіндікқұны 13-15проц төменболды. Бригадалықмердігеліктісөзжүзіндебәріқолдадыжәненасихаттады,бірақісқалай қалайбасқаруаппаратын қысқартужәнеоныңқызметінеңбекколлективтерінеберугекелгендемердігерлікәдіскөптегеннұсқауларарқылыжоққашығарылды,олареңбекұжымдарынөздері еңбегіментапқанқаржыларын жұмсаудербестігіненайырылды. Бригадалықмердігеліктіқаншанасихаттағанменжүйеоныэкономикалыққұбылысретінде тұншықтырыптастады.

РеспубликадаТулаоблысы Щекино қаласыхимкомбинатыұжымының«Азқызметкерлермен көпөнімшығарайық» дегенмақсатқойғнэкономикалықбастамасыдакеңтарамады. Мұндақызметкерлердіқысқартып, жалақыданүнемделгенгқаржыжұмысістейтінадамдарды ынталандыруғажұмсалды.Бұлтәжірибеніқолданубасқармаларда,трестерде, министрліктердебасқаруаппаратын қысқартуғакөмектесті. Бұлэксперименттідебюрократтар «ойдағыдай»тұншықтырды.

Өндірістіңөсуқарқынының төмендеуі,өндірістіңқұрылымымен өнімсаласыныңнашарлауы ғылымитехникалықпрогресс саласындаарттақалушылықтыңкүшейеберуіменұштасты.70-жылдардыңбасынанбастапдамығанкапиталистікелдерғылымитехникалықпрогрестіңжаңакезеңінеаяқбасты.

БұлдәуірдеКеңестікбасшылықтың елдіңхалықшаруашылығын дамытудағыбастысебеп-экономиканыңдамудыңинтенсивтіжолынакөшіружәнеғылымитехникалықпрогрестіөрітеудепдұрысанықтады.Былайқарағандаелдегісияқтыреспубликадағығылымитехникалықпотенциал алғақойылғанбұлміндеттішешуге мүмкінсияқтыболып көрінді. 1958жақырындаҚазақстанда жоғарыоқуорындарынқосқанда 227ғылымимекеме,оныңішінде 91ғылыми -зерттеу институтыбареді, зауыттардағы ғылым108конструкторлықбюрода, 99лабараторияда,52тәжірибе эксперименттік бөлімшедешоғырланғанеді.

Қызықтыидеяларменұсыныстаразболғанжоқ, жаңашылдрменөнертапқыштардыңсаныаззор мөлшергежетті. Жаңалықөтініштерменұсыныстарберілген авторлардыңсаны 1981-1985 жж 818,8мыңадамбодлды. 1976-1985 жж жылсайынортаесеппен165мыңөнертапқышыңұсыныстарыменөтініштерітүсті. Партия үкіметтіңбасшыоргындары ғылыми-техникалық пргресттіңтабыстарыненгізужәнеөндірістіңтиімділігін арттырутуралыжылсайынқаулыалыпжатты. Алйдаоларөндіріскеғылымитехникалық прогрестіңжетістіктеріненгізу практикасынаазықплжасады.

Шаруашылықжүргізудіңжұмысістептұрған механизміғылымментехниканыңжетістіктерінөндіріскеенгізугеісжүзінде керіәсерінтигізді. Кәсіпорындардыңұжымыжаңатехниканыигеруге ынталыемеседі.өйткенібұлкәсіп орынжекеалғандаәрбіржұмысістеушінің жұмыснәтижесінетерісәсерінтигізді.Сондықтанжаңаөнімменбұйымдыигеруменг шығарукөп жылғасозылды. өндірістіңбүкілпроцесі емес, текжекеучаскелеріғанаавтоматтандырылдыжәне комплекстімеханикаландырды. Осыныңсалдарынан80-жылдардыңортасында өнеркәсіптегіжұмысшылардың үштен бірі, құрылыстажартысынанастамы ауырқолеңбегінатқарды.

Өмірсүріптұрғанжүйееңбекшілерді өзеңбегініңнәтижелігіне экономикалық жолменынталандыруға қабілетсіздігінкөрсетіпқанақоймай,соныменбіргеоладамдардыңжаңашылдыққа,шығармашылық белсенділікке жәнежоғарыөнімдіеңбеккедеген ынтаықыласынмұқалтты.

70-80 жжреспубликаэкономикасында тұтастайелдіңхалықшаруашылығына тәнүйлесімсіздіктердіңбәрікөрінебастады. Бұлеңалдыменбасқарудың әміршіләкімшілдік әдістерінің орнығуыеді. Экономикалықынталандырудыжоққашығарып қалыптасқанжүйеэкономиканы экстенсивтідамужолыдндаұзақұстапқалды. Мемлекеттікменшіктіңісжүзінде ведомостволық меншіккеайналдырылуыөндіріс қызметкерлерінқұралжабдықтарынан алмастыруғаалыпкелді. Еңбекақытөлеужүйкесіеңбектіңнәтижесіменбайланыстырылмайды.Шаруашылық өнімініңнегізгіведомствалардыңнұсқауларыменбелгіленді,оларкәсіпорындардыдербестікпен инициатива атаулыдажұрдайетіпайырды. Халықшаруашылығыиесіздіктен,жаңтехникамен технологиянынашаренгізудеүлкензияншегіпжатты.Экономикалықведомствалартүріндегіорталықтыңәмірінебағынуреспубликадамұныонандақиындататүсті.80—жжортасындареспубликаэкономикасыдағдарысжағдайынаұшырады.

Ведомствалықбюрократияныңжүгенсіздігі,жоғарыданқатаңәміршілдікбасқару,еңбеккеақытөлеудегітеңгерімшілдікпиғылдар, мемлекеттікменшіктіңмонологиясы,еңбекшініменшіктенжәнееңбекнәтижесіненалыстату,өндірістібасқарудағыдемократиялықбастамалардыңтежелусалдарынан жұмысшытабыныңшығармашылықбелсенділігікүрттөмендеді.Еңбекұжымы жоспарларменжоғарғы органдардыңнұсқауларынорындаушығанаболғанқатаңәміршілдікбасқаружағдайындажұмысшылардыңкәсіпорындарындақандайдабірбасқарушылыққызметінорындауғатартудың тазаформальдысипатықалыптасты.Жүмысшслардыңөндірістібасқаруғатартумақсатынқойғанқоғамдықұйымдар,әртүрліқоғамдықбюроларкоммиссиялартұрақтыжұмысістейтінөндірістікеңестержәнебасқалардыңкөпшілігібос далақтап, жұмысістегенболыпжжүрді. Қоғамдықжұмыссаласындажалған,көреркөзгебелсенділіккөрсету,қосыпжазуәдеткеайналыпкетті.Қоғамдықұйымдардыңесепмәліметібойыншажұмысшылардың60 процөндірістібасқаруғақатынасатынболып шықты. Ісжүзіндежұмысшылардыңөздерініңбағаларыбойынша6- дан1 бөлігіғанакәсіпопындардаістіңнақтыжағдайынаықпалжасайалатын оыңқожасымындепсезінді.

Өмірсүріпотырғаншаруашылықжүйесішынмәнінде ынталыәрібелсендіқызметкердікөкірегіненитерді,өндірісжаңашылдарынаөздерінтолықкөрсетугемүмкіндікбермедіолардыңкейбіреулеріжүйедөрекітұншықтырды,екіншібіреулерінқолдағанболыпжылдарбойы«шамшырақтардың»қатарындажүргеімен олардыңтәжірибесітаратылмады. Социалистікжарыстыұйымдастыруформальдысипаталды.Ресмимәліметбойыншаоғанжұмысшылардың90 процқатысқанмен,мұныңөндірістікөсуқарқыныеңбекөнімділігіне,өнімніңсапасынжақсартуға,өндірістіжетілдіруге ықпалыболғанжоқ.Коммунистікеңбекжолындағықозғалыстабастапқыкездегіталпыныстанкейінбоссөзгеайналдырылды.өндірістікбелсенділіктеөспедіқайтатөмендейберді.өндірістіңдамуқарқыныныңтөмендеуіөнімсапасыныңнашарлауы,технологиялықжәнееңбектәртібініңқұлдырацуы,ғылымитехникалықпрогресссалсындаарттақалушылықтыңөсеберуі, мінеосыныңсалдарыеді.өндірістенемқұрайлылық,салақтық,ынта жігерсіздік,талам-тараждылық, іскежанашымастықтыңбасқадакөріністеріүйреншіктіәдеткеайналды.