“Этика” терминінің этимологиясы латын тілінің“ethos” десен сөзінен барып тіремді. Олбастапқыда“хайуаннықүңгірі”, қустық ұясы, “ ақның апаны” сынды мағынада пайдаланған сөз. Бір сөзбен айтсақ, тірі жаннық өзіне тиесілі өмір сүру мекені дегенді аңдатқан. Бірте – бірте ол сөзбен “ бірлесе тіршілік етуші адамдар тобының орналасқан орны, мекенжайы дегенді де белгілейтін болды.
Халық жасампаздығының көрінісі болып табылатын тіл бір орнында қатып тұрған дуние емес. Ол үнемі өзгеріс үстінде болатын шығармашылық процесс. Сол сияқты “этос” ұғымы да бірте – бірте бастанды мағынасынан алшақтап, ортақтаса өмір сүру барысында олардың бойында қалыптасқан мінез – құлық, іс — әрекет ұқсастықтарын білдіруші әдет – ғұрып деген мағыналарға ие болады. Сонымен бұл терминнің “шығу төркінінен” адамдардың арналасу аймағына, тіршілік салтына, өмір сүру дағдыларына байланысты әртүрлі мінез – құлық ережелері, олардың өз ортасына лайықты жүріс – турысы, тыныс – тіршілігі қалыптасқандығын байқаған халық даналығын көреміз.
“Этика” терминін философия аясына туңғыш енгізген әрі осы тақырыпта қаламын көселте жазған адамзаттың ұлы устаздарының бірі – Аристотель еді. Аристотель “ этика” деп этикалық ізгіліктерді зерттейдін жайт – Аристотельдің ізгіліктерді туралы ілімінің негізгі қагидалары. Ол бойынша, адам бойындағы ізгіліктер екі негізгі турден турады: этикалық және дианоэтикалық. Егер этикалық – ізгіліктер адамның мінез – құлқына, темпераментіне жататын болса, дианоэтикалық ізгіліктер адамның ақыл – парасатына тиесілі дүниелер. Сөйтіп, Аристотель этикалық ізгіліктер құрамына: жомарттық, батылдық, шындылықты, ал дианоэтикалық ізгіліктерге; ақыл, парасатты жатқызады.
Қазіргі кезде біздің қоғамда адамды танып білуге деген ұмтылыс күннен күнге атуда. Этика да, құқық та адамтанушы пәндер ретінде қалыптасуда. Бұл екеуін біріктіретін басты өзек – адам. Осындай тоғысудық нәтижесінде ғылыми талдаудың жаңа бағыттары ретінде құқық, жергілікті құқық және т.б. қалыптасады. Құқық философиянына жүгіну – қазіргі заманға адам өмірінде құқықтық алатын орнын түсінуге ұмтылыс. Құқық философиясы – құқықтық танымдық құндылықты және элеументтік негіздері туралы ғылым, қудықтың мәні туралы ілім. Басқаша, сөзбен айтқанда, адамның қандай себептердің нәтижесінде және қандай мақсаттар үшін құқықты орныңтыратындығы туралы ғылым.
Құқық этикасы білгілі бір дәрежеде құқық философиясының сипатына ие. Алайда, сонымен қатар, құқық этикасының өзіне тән бір қатар ерекшеліктері де бар. Философия әртүрлі мектептер мен бағаттарға объективтік шолу жасауға, барлық құқықтық теориялардың жиынтығы мен олардың дүниетанымдық негіздерін қамтитын белгілі бір көз – қарас қалыптастыруға ұмтылады. Ал құқық этикасы тек бір ғана аспектіні таңдайды. Ол, біріншіден, құқықты емес, құқықтағы адамды қарастырудан, екіншіден, адамның құқыққа деген құндылық қатынасын талдаудан құралған. Бұл қатынас адамның құқықтық шындықты бағалауын білдіреді. Мұндай бағалауәрқашан жекелік сипатқа ие және іштей еркін бола турып, адамгершілік сипатты да иеленеді: адамның еркіндік, әділік, жақсылық пен жамандық, басқалар мен өзінің алдындағы борышы туралы көзқарасымен тығыз байланысты болады.
Құқықты түсінуде негізгі екі бағыт бар: объектіге зор мән беретін (субъектоцентристік) бағыттар. Этика бұлардың екіншісін таңдайды. Яғни құқық этикасыныңсубъектоцентристік бағыты басқа бағыттарды жоуққа шығарады: бұл жерде ең маңыздысы – субъекттінің мүдделері (бұл мәселеге ұқсас жағдай ретінде сот процесіндегі адвокатты тағайындау мен оның ролін атауға болады: адвокат әрқашан сотталушының мүддесін білдіреді).
Алобъектоценристік дүниетаным адамды табиғи тарихи үрдістің (процесстің) нәтижесі ретінде қарастырады. Бұл көзқарасқа сәйкес, адамның дамуы экономикалық, саяси, техникалық жайдайлар мен анықталады. Мұндай дамудың жоғарғы сатысы болып адамның ақылпарасаты табылады. Аталған бағыт арқылы көптеген мәселерді түсіну қиынға соғады: несе тарих көп жағдайларда адамды гуманизациялаудан амиақтатады, неге адам нақты әлеуметтік жағдайларға ашар бейімделеді, неге ол қарама – қайшылықсыз бағытты көтере алмайды және т.б.
Алобъектоцентристік бағыт адамға құқықта қалаптасқан мүмкіндіктерге тәуелді ауыспалы сипат береді. Яғни, адам жүріс – тұрыс еркіндігі“ берілетін” және “ берілмейтін” объект ретінде түсіндіріледі.
Құқық этикасының пәніне анықтама берместен бурын, этиканың пәні мен құқықтық пәнінің анықтамаларын келтіріп өткен жөн болар.
Мораль дегеніміз не? Бұл сұрақтың жауабы зерттеушінің объектоцентристікнемесе субъектоцентристік бағытты ұстануына байланысты әртүрлі болады.
Субъектоцентристік дүниетаным адамды басқаша қабылдайды. Бұл бағытқа сәйкес, адамның бойында болмыстық барлық қуниялары көрініс тапқан. Оны текұтымды әдістермен танып білу мүмкін емес. Адам – микрокосм, оның әлемінің нақты айқың дамуының “ соқыр тәуекелі” ал объективтік шындық – адамның ішкі күшқарайтының дамуының көрініс табуының нәтижесі.
Құқықтық пәніне жүгінуде, құқық туралы әдебиетте оны түсінудің келі дегенде екі жолы бар екендігін ескеріп өткен жөн құқықты кең мағынада түсідіру. Кең мағынада құқық әдет – ғурыпты (әдет құқығы), дінді (канондық құқық), табиғи құқықты, позивтік құқықты, тірі құқықты және т.б. қамтиды. Тар мағынада құқықмемлекет жариялаған нормалар мен заңдардың жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Басқаша айтқанда, іс жүзінде құқықты түсінудің екі жолы қалыптасқан.
А.А. Гусейнов моральдық ерекшеліктерін былай анықтаған:
а) ол адамның бірігіп өмір сүру қабілетін сипаттайды және адамдар арасындағы қатынастардың нысанын білдіреді;
ә) моралдық заң әрекеттің субъектісі мен объектісін бөліп қарастыруға жол бермейді, яғни, моральды жариялау мен оны өз басынан өткеру – бұл біртұтас үрдіс;
б) мораль – адамның ерікті түрде өз майына алған ауыр жүгі. Мораль – адамның өзінің бәске тігуімен сипатталатымен ойын. Сократ у ішуге мәжбүр болған. Иса Лайғамбар керіп шегепенген. Джордано Бруно отқа жандырылған. Ганди өлтірімен. Міне, міне, бұл ойынның ұтыстары осындай.
Зандар жекелеген адам санаттарына қатысты қатал, моральға қайшы, қайырымсыз болуы мұмкін. Неге? Бұл сұраққа жауап беру үшін, мораль мен құқықтық өзара әсерін талдауға тырысып көрілік. Яғни, алдымен құқықтық адамгершілік құндылытар мен моральдық кормалар туралы көзқараста қалай көрініс табатынын, содан кейін, моральдық құқыққа қалай жер ететінін қарастырайық.
Моральадамзат қоғамының және жеке адам дамуының белгілі бір кезеңінде, яғни, филогенезде және онтогенезде пайда болады. Моральдық бұрын адамдық “Менің” қалыптасуының сатылары орын алады:
а) Табыфну сатысы адамның “ Біз” феноменінен көрініс табатын әліммен біртутастығын, оның әлем мен басқа адамдардан ажырамайтындығын, адамның дүниетанымының басқалар мен бір тұтастығын білдіреді;
ә) Мәдениет сатысы адамның қызметінің және адамдық ерекшеліктердің алуан жүрлілігі жағдайындағы мәдени нысандарды іріктеуді білдіреді. Бұл сатыда біз адамгершілік деп атайтын адамдар арасындағы өзара қарым – қатынастардың табиғи нормалары қалыптасады, негізгі адамгершілік құндылықтар: еркіндік, жақсылық, жамандық, әділдік пайда болады. Мәдениет сатысы өркениеттің пайда болуы мен аяқталады.
б) Социум сатысында жақсылық, жамандық, еркіндік құндылықтары борыштың әлеуметтік түсінігіне ауысып, нақты бір қоғамда әлеуметтендіріледі де, әлеуметтік және құқықтық нормалаға айналады. Бұл кезде олардың адамгершілік бастамасы біртіндеп жоғалып, кетеді. Егер алдыңғы сатыда бізгуманистік этика(фр. humanite -адамды сую) туралы сөз қозғасақ, бұл сатыда әлеуметтік этика жөнінде пікірлер айтылды. Әлеуметтік этиканың ерекшелігі – ол жекелеген, нақты бір адамның емес, социум (қоғамның немесе белгілі бір әлеуметтік институттың бөлігі) ретінде көрініс табады.