Марксизм XIX ғ. 40 ж. пайда болды. К. Маркс пен Ф. Энгельс еңбекшілерді эксплутациядан және әлеуметтік қанаушылықпен теңсіздіктің өзге де нысандарынан босататын реальды жолдарды көрсетуге және олардың жағдайынанықтап беруге тырысты. Олар еңбекшіні билікпен меншіктен шектеуді жеңетін, қоғамдық өмірденеғұрлым саналы түрде ұйымдастыратын тұлғаның еркін гармониялық дамуын қамтамасыз ететін құрылымның бейнесін салу міндетін қойды.
Ең біріншіденжәне негізінен ол екеуі әрине осы сұрақпентығыз байланыстымемлекет, құқық, саясат,заң шығару мәселелеріне назар аударды. Марксизмнің мемлекетпен құқықтың тарихи-материалистікконцепциясы осы көңілдің жемісі.
Тарихи-материалистік концепція негізінде осы мемлекетпенқұқықты қоғамныңэкономикалық құрылымыныңүстінен салынатынқондырма деп түсіну. Мемлекет пен құқықты қондырмаға теңеу аталғанқұбылыстар өмірдегі қатынастарға түбір жіберетінжәне реалды негізгесүйене отырып болмыс ретінде оғантәуелді екндігіндәлелдеуге бағытталғанзерттеушілік тәсіл.
Реальды негіз яғни өндірістік қатынастар тек саяси жіне заңды қондырмалардың негіз болмай,сонымен қатар олардың жағдайын және оның өзін анықтайды. Материалдық өмірді өндіру әдісі, жалпы барлық әлеуметтікжәне саяси әлеуметтікжәне саяси, Діни өмірді қамтамасыз етеді.Экономикалық құрылымнанмемлекетпен құқыққасебеп-салдарының тәуелділік жібі де апарады.
Марксизм барлық тарихиоқиғалардың соңғы себептері ментартушы күш қоғамның экономикалық дамуында табады. Энгельсбойынша: қоғамдағы барлық өзгерістермен саяси төңкерістердіңсебептерінөндіріс пен алмасудағыөзгерістерден іздеу керек. Қондырма мекемелеріэкономикалық негізбендетерминациялау идеясы қондырманың салыстырмалы дербестігі ментұрақты түрдегі белсенділігі идеясы мен тығыз байланысты.Әрине екі идеябір –бірін толықтырады,олардыңбірлігі таптыққоғамның саяси, заңды және әлеуметтік- экономикалық құрылымдардың қатынасының теориясын құрады.
Марксизм бойыншатаптық қоғамдық –экономикалық формациясаяси заңды қондырмағатаптық сапасын береді.Ал онда екі қатар өзгешеліктер бар. 1-шіол әрбір мемелекет пен құқықты бейнелейтінжалпыға бірдей сәттер. Марксизм мұндай сәттергесаяси және заңды қондырмалардың бар болуының әлеуметтік топтардың бар болуымен негіздейтін таптардың қатынасы,мемлекет пен құқық нысандарынанықтауы ,мемлекет аппаратыныңіс-әрекеттерініңбағыттар мен іс-әрекеттерінің тәуелділігі таптық күштердің қатынасынан құқықтың жүзегеасу әдістеріжәне т.б. жатқызады.2-сі белгіленгентаптық формациядан туындайтын арнайытарихи ерекшеліктер қасиеті. Қасиеттер қатарына заң шығарушы, атқарушы және сот биліктерініңбайланысу түрі, мемлекеттік аппараттың құрылуы іс жүргізуқағидаттары, заң шығарушылық тәртіп ресми қаулылары сақтауды қамтамасыз ететінәдістер және т.б.жатады.
Марксизм антагонистік топтарға бөлінген қоғам басшысындатаптық күрес ең негізгі заңдылықтардың бірі. Бұндай қоғамның әлеуметтік өміріндегі маңызды құбылыстың ешқайсы таптықкүрестентыс түсіндірілуі мүмкін емес. Осының арқасында қоғамды мақсатты түрде заңды басып жаныштайтынмемлекеттік аппаратмәселе бола алады.Марксизм үшін мемлекеттіңтүп негізі ретінде күштеу заңдылық. Мемлекеттік институцияланған органы ретіндебейнелеу Маркс пен Энгельске мәдениетті қоғамның тарихыннегізіненқарама-қарсыкүресімендемін беретін әрқилы соғыстарға толыантагонизмдердентігілген процесс ретіндетүсінуге түрткі болады.
Маркстың саяси теориясыныңмәнін әрбіртапка бір таптың диктатурасының маңыздылығын, сонымен қатар пролетариатүстемдік жүргізетінқоғамда да маңыздылығынтүсіну арқылы ғанаұғуға болады. Мемлекетпен құқыққа маркстік көзқарастың жалпы жүйесіндегі пролетариаттың диктатурасы идеясыныңфундаментальды мінезі коммунизніңосы бағытынқарастырушылардың оған осылай баға беруінен пайда болды.
Маркс өзінің әлеуметтік билігіндеашқан жаңалықтардыңжүрегі ретіндеосы идеяны айтады. Таптық күрес міндеттітүрде пролетариатдиктатурасының орталық рөлі оның бірнеше мәрте Маркс пен Энгельстің шығармаларында атаулы дәлелдейді. Екеуі де идеяны өздерінің теориялықжәне тәжірибе әрекеттеріндеқолданып, оған бет бұрып отырған. Маркс пен Энгельс үшін пролетариатдиктатурасыныңбір мысалы:Париж коммунасыболады.Олар оныхалық әдісімен халықты басқарушы жүйені құраушы ретінде бағалады. Бірақ жаңабилік жүйесінұйымдастыру Париж коммунасытүсінігінде мемлекетің демократиялыққұқықтыққұрылымы жүйесінежат жақтар болады. Маркс көзқарасы бойыншабір кезде заң шығару және атқару қызметін жүзеге асыратын Коммунапарламаеттік емес жұмыс істеушікорпарациясыныңүлгісі яғни комунада биліктіңбөліну принципі жүзеге асады. Ал бұл халық әдісімен халықты басқаруды құқықтық нысанынжоятын билік тіңмонополиялануына алап келеді.Заңшығару жәнеатқару билі гінбір органғабіріктіру кеңестіңбольшевистікконцепциясыныңнегізін құрды.
Маркс пен Энгельс қоғамдық биліктіңқоғамның басқаруқызметі екендігін көрсетті. Мысалы қоғамдық биліктің алдында тұрған өзгерістердің жалпы коммунистік формацияның дамуынатәуелді етіп қойды.Буржуазияүстемдігінқұлату актісі ашатынтарихи дәуірдіМаркс3 сатығабөліп қарайды:
- коммунистік қоғамның алғашқы сатысы капитализмненсоциолизмге көшу.
- коммунистік қоғамныңалғашқы фазасы.
- коммунизмніңең жоғарғыфазасысаяси жобабойыншакопитализмнен социализмгеөту белгіленгенаралықта мемлекет пролетариатдиктатурасының,оның әлеуметтікбилігініңқұралы болуы тиіс және әрі қарайжүріп жатқантаптық күреспенқұратылғанғаптардыңқарсыласыменжеке меншікті түбіріменжоюменсоциолистікқоғамды құруменқамтамасыз етілетінмәселелердішешумен ерекшеленеді.
Коммунистікформацияныңбір іншісатысында көрініс өзгеше өндіріс құрамдары жеке меншіктен шыққанжәне барлыққоғамғатиесілі, таптық эксплутациясы жоқ,сол себепті таптыңкүрес те керекемес,бірақ бұл сактыдамемлекет сақталады. Ал Маркстыңкоммунизмніңең жоғарғы сатысындағысаяси аспектігекелсек,мунда мемлекеттіңтолық түрдежолы болуы болжанады.Мемлекеттің осындай ой- өрісінжалғастыра отырыпЭнгельс мемлекеттіңпайда болуымен
Энгельс мемлекеттің пайда болуымен жойылуысұрағы бойынша өзінің және Маркстың приципиальдыпозициясынқұрады . Сонымен мемлекет өмір бақи өмір сүрмейді.Мемлекет пен мемлекеттік билік туралы түсінігі болжанғанқоғамдар болған. Қоғам ның тараптарға бөлінуі негізіндепайда болған экономиканыңбелгілі бір даму сатысындамемлекет қажеттілік ретінде пайда болды.Бір жақындағы келе жатқанөндірістің даму сатысындатаптардың өмір сүруі текқажетсіз емес,сонымен қатар өндіріске тұсау болады.Топтар қалай қажетті түрде пайда болса,солай қажетті түрде жойылады.Өндірушілер асоциацияныңеркіндігі мен теңдігінегізінде өндірісті жаңалап құрғанқоғам мемлекеттікмашинаны өз орнына, яғниерте мұражайдағы ұрлықпенғана балтаның қасына жібереді.Бүгінгі бұл қорытынды мен болжаудыреали стік деп. санамайды. Тарихи ең даналы және бейтарап, мұғалім – ол мемлекет пен құқықтуралы Маркстік ілімді дәуірге бөлу бойынша өте қатаң сыннан өткізді. Осы емтиханның онша жағымдыбағасы нәтижесінде Багін аталған ілімніңмаңыздылығына жаңа баға берілуде.
Маркс пен Энгельстің саясат, заң,мемлекет туралы көзқарастарынаыңғайдың қалайшаөзгеруіне қарамастанбұл түсініктер әлемнің құқықтық ой-тарихынамәңгі бақи кіреді.Олармаңызды әлеуметтік рөлдіатқарған және әлі де атқарады. Марксизмі әр жақта қарастырмай XIX-XXғ.ғ.саяси және руханиөмірдің шынайы көрінісін көру мүмкін емес.
- Дж. Остиннің құқық туралы ілімі
Қазіргі таңдағы юридикалықпозитивизмнің пайда болуынөткен ғасырдыңбір інші жартысына жатқызады және он XIXғ. 20ж.Лондонуниверситетінің Юриспруденция кафедрасын бір іншіДж. Остиннің /1790-1859/ ағылшын құқықтанушышығармашылығыменбайланыстырады. Осында ол өзінің Определениепредмета юриспруденциидәрістер циклінде атақты тетесі И. Бентамның құқын ол егемен бұйрығыунитаристік тезистік әрі қарай дамытыпон ашық мағынамен түсіндіріп берді.
Остиннің өлгеннен кейін жария етілген еңбегі “Лекция о юриспруденции или философия позитивного закона” көрнекті ағылшын філософ-позитивист Дж. Ст. Мильдің жазбасымен шықты. Сонымен ағылшын құқықтанушының шығармасында оның дәуірінің унитаризмі зерттеу методологиялық тәсілдері мен құқықтың эмприкалық қасиеттеріне басымнегізделген позитивизм бір ікті құқықты эмприкалық тануды құқықпенқұқықтанупроблематикасын талқылаудатабиғи құқық дәстүріне тән құқықтыңәлеуметтік саяси бейнесінен он моральды бағалаудан алшақ таза юридикалық критерилернегізінде жүргізу болжанды.
Нәтижесінде құқық жанаматүрде анықталған және жеңіл қарап өтілетін ережелер,қағидаттар және типологиялық бөліністержиынтығы ретіндекөрініс табады. Егер И. Бентам түсінігі бойыншақұқықты егеменмен оның қол астындағы белгілі біртұлғалар класыныңтәртібін реттеу үшіншығарылған және мақұлданғанқұбылыс ретінде түсіну керек десе, Остин бойыншамұндай егемендіберілген саясиқоғамдабағыныштылар үшін ресми емес шын мәніндеегемен болатын жағдайға орай тек тұлға ретінде ғана емес, мекеме ретінде де ескер туге болады.Осыған сай құқықтың қайнаркөзіегеменді билік, ал егеменді билік пен құқықтыңдұрысорындалынуының аса маңызды күші ретінде көпшіліктің бағыну дағдысы болады.
Остин бойынша позитивті заңдар қатарына мысалға бұл қаулығазаң атауынберсе де оккупациялық әскери билік қаулыларын қосуғанегіз жоқ. Остиннің конструкциясы бойынша егемен барлық билікжиналған мекеме ретінде, ал құқық нормасы – биліктік күштеунормасы немесе Остиннің өз сөзіменайтқандабасқа сананы жанныңүстінен билоік етуші, оның басқару мақсатында,өзге саналы жанменбекітілген ережеретіндекөрініс табады.Нәтижесінде норма егерқажеттік биліктік мүмкіндіктерді иеленуші біреу зиян келтіру қауіпіастында оған міндеттеукүшін берсезаңды мінезге ие болады.
Жеке тұлғаның құқықтарынтанумен негіздеу қағидаттарыжәне табиғи құқықтыңэлементтерден Остинқатаң түрде бас тартан,бұл тұрғыданолжас кезінде Геттенген мен Берлин де заңдыжетекшіліктерінде оқыған. Гуто мен Савиньи позицияларына жақын еді . Остин өздерініңмұғалімдері мен құқықтыңтарихи тамырана баға беругеқатысты пікірлеріненайырылды, себебі көпшілікунитаристер секілді ол құқықтытарихтан тыс зертеу тұрғысын қолдады.
Құқықты талқылау ментүсінуді заңдыпозитивтіыңғайдың негізін заңол- заң формуласын жақсы ашады.Тарихи тұрғыда позитиви стік ыңғай санасуғакелетін неғұрлым саналы құқықпенсалыстыру үшінбейне болып табылатын мемлекетпен байланысты заңшығарушылық массив бір екенін мойындайтынмүмкіндікке шыдамды қарайтынәрбір құрылымға негативті қарайды.Осындай жақтырмаушылықтыол табиғи және айырылмасқұқықтарға тарады.Заң ол заң формуласын қолданудыңерекшелігін ақтайтын басқамаңызды дәйекол оның шарте ретінде мемлекеттің үлесін ғимаратындағы көп жақты тасжәне күнделікті құқықтыққатынастыңайырмас атрибутысекілді дұрыс ұйымдастырылғанадамжатақханасындағыдұрыс қатынас.Әрине құқық аумағы мен юриспруденция пәнінталқылау барысындаОстин сот тар менсудьялардың құқық шығармашылықрөлі туралысұрақтарды түртіпкетуге мүмкіндік болмады.Ол сотшешімдері егер олар егемен құқықбөлігі ретіндетанылса ғанақұқық бөлігі бола алады.
Қоғамдағы басқарушы тұлғалартобы мен бір басқарушыныңбұйрығымен табиғат құқығын байланыстыраотырып Остин осылайшабарлық биліктіңқұқық шығармашылығынлигитациялайды. XX ғ.Англиядан тыс жерлердебұл концепція неғұрлымдемоератияға қайшы,гуманды еместәртіптер мен пайдаланылды.
- Р. Иерингтің құқық пен мемлекет туралы ілімдер.
XIX ғ. 2 ж. Еуропа концепциясының аса көрнекті өкілі неміс құқықтанушысы Рудольф фон Иеринг болды. “Дух Римского правана различных ступенях его развития”, “Цель права” және “Борьба за право” еңбектері арқылы танылды. Оның шығармаларына біртекті баға беру қиын, себебі оның “түрлі саяси-құқықтық теорія негізіндешығармашылығын екі кезеңге бөледі” 1-сі XIX ғ. 30 ж. дейінгі кезең. Бұл уақытта ол өзінің ісі түсініктердібілімнің негізгі ісітүсініктерден білімнің қайнар көздерін көрген, жалпы түсініктерден арнайы құжаттық тәртіпті шығарып алу деп юриспруденция түсініктері тұғырынқұқық ғылымындағыбұл бағытты ұстанғандар түсініктер өлшендіжәне олар өмірге жаңа түсініктер әкеледідеп. санады. Құқықтанудағыбұл бағыттан Иеринг қол үзеді.
Оның көзқарастарының екінші эволюциясыөткен 100ж. 501 ж.ортасынан басталады. Ол қызығушылықтар юриспруденциясын қалыптастырудан бастайды.Енді ол логика культіюрист–теоретик үшін керек емесидеясынан дем алады,себебі құқықтануматематика емес,онда периоритет берілмеуі тиіс.Құқықтанудыңобьектісі логика емес, адамдардың шынайы қызығушылықтары мен өмірлік құндылықтары. Иеринг көңілді құқықтың логикалық және психологиялықаспектілеріне емесоның әлеуметтік–прагматикалықунитаристіксәттерінекөбірекаудара бастады.
- Ницшенің саяси-құқықтық ілімі
Фридрих Вильгельм Ницше /1844 — 1905/философия және саяси ғұрыптықілімнің тарихында ерекше орын алатын ілім. Саясат сұрақтары мемлекет және құқық туралы ойларын оның мынадай “Грек мемлекеті”, “Билікке еріктілік”, “Заратустра осылай айтты”, “Мейрімділік пен қастандықтыңжағына қарай”, “Mоральдық қалыптасу” және т.б. еңбектерінде көре аламыз.
Оның концепциясы бойынша мемлекет, құқық, заңшығарушылық, саясат қызметтік құрал, мәдениеттің құралы ретінде көрсетіп, күш мен еріктілік масштабындағы пайда болуы, қалыптасудың үлкен бөлігі, күш ұғымымен біздің физиктер құдай және бейбітшілік өмірді құрды, бірақ оған толықтыру ретінде: ішкі орта яғни билікке еріп билікке ұмтылу және би лікті пайдалану, биліктік шығармашылық інстинкт және т.б. Күшпен ерікті жинау биліктік кеңейту арнасы құрылым көрінісі сонымен қатар әлеуметтік және саяси-құқыұтық ретінде көрінеді. Сонымен билікке еріп – аффектініңпимитивті құрылымы яғни бұйрық аффектісі, Ницшеннің ілімінде билікке еріктілік деп. жазды. Ол өзінің жаңа кіріспелік қағидатта рол көрсете отырап моральдық құндылықтардың орнына табиғи құндылықтарды алды. Моральдық табиғилығы әлеуметтану орнына билеудің үлгісі мен құрылымын алды. Қоғам орнына мәдени комплекс оның қызығушылық мәні ретінде көрінеді, өзін білу теориясы аффектісінің пе,рспективалық Ілімі деп. айтты, метафизикалық және дін іліміне қайтып келудің ( тәрбиелеу ментаңдап алу ретінде) дамудың прогрессивті сипатының көрінісін ол дұрыс деп. есептеді, Ницше пікірінше: құндылық – биліктің ең үлкенкөлемі және әр адаи он өз бюойында қалыптастыра алады. Адамшылық құрал емес, ол-мақсат, көптеген ұлы тұлғалар Цезар, Наполеонсияқтылар олардың аз ғана уақытта даму мен қалыптасуы мұрагерлік сапамен.
Ницше бойынша билікке ұмтылысты мақсаты деп. ойлайды. Ницше барлық әлеуметтік-саяси тарихта билікке күрестің екі түрін көрсетті: күштілердің күресі және әлсіздердің күресі деп. бөлді. Аристократиялық билікке күрес Ницшенің ойынша өмірге күрес, құралдардың билікке күресі, құлау інстинкті, жайға ұмтылудың көтерілудің инстинктісі деді. Жоғары мәдениет аристократиялық билік мәдениеттің тууына әкеледі, мораль – билік құлдырауының құралы, әлсіздерге өнегелі ойлардың және жоғарыларға бағынушылықтың сипати деді.
Ницше пікірінше адамзаттың тарихы соңғы мыңжылдықта яғни аристократиялықтан қазіргі қоғамға дейін, салауатты өмірдің соңындағы әлсіздер санының жеңуі, күштілердің жеңіліп, туылуын айқындады. байта келудің идеясы ол бұрын болғанның және болашақта болатындардың ауысуы және Ницше жаңа аристократия құрылымының үлгісін көрсету үшін ежелгі аристократиялық биліккеНазар аударады, өзінің өткен тактовкасын әлеуметтік-саяси бағдарлама ретінде жоспарлайды. Оның әртүрлі аристократиялық концепциялар негізін жоғары мәдениет, жоғары адамдар түрлерінің даму құралдарды қажет туї, еріксіз еңбектен, физикалық еңбектен өмір сүру үшін күрестен туындайды.