- Мемлекет және құқық жайлы Ф. Аквинскийдің ілімдері
Еуропадағы Орта ғасырлардағы саяси ойлар жалпы алғанда кем дегенде бір ортақ сипатқа ие болатын: олар түгел рим-католик шіркеуіне бағынышты болған. Сондықтан сол кездегі феодалдық қоғамның көзқарасына басым ықпал еткен күш – ол христиан діні. Ғасырлар бойы зайырлы феодалдар мен рим-католик ширкеу арасында үзіліссіз күрес жүргізілген.
Фома Аквинат (Аквинский, 1226 – 1274 ж.) — әйгілі философ. Оның философиясы христиан әлемінде “католицизмның жалғыз шын философиясы” деп саналады. Фоманың пікірінше басқарудыњ ең дұрысы монархия, ал ең жаманы тирания.
Цицеронның мемлекетке берген түсініктемесі жайлы Августин оның шіркеу анықтамасы болуға келісетінін айтқан. Адамдардың одағы тек әділдікпен ұштасса ғана құқыққа негізделеді. Оның бағасы римдіктер бойынша бір құдайды байқамайтындықтан әділдікті де байқамайды, сол себепті олар шынайы халық пен шынайы мемлекет емес. Басқару нысандарын Августин жоғары билікке жүктелетін міндеттерге сай бөлді. Олардың ішіндегі ең маңыздылары моральдық және діни міндеттер, яғни құдайға және адамға адал құрмет көрсету міндеттері. Осы позициядан ол антика философтарының термнндеріне жаңа талқылау береді. Ол әділетсіз басқарушыны әділетсіз халық секілді –тиран, ал әділетсіз аристократиялық –клира атады. Құқықты байқамайтын мемлекет, оның бағасы бойынша өлі мемлекет. Егер мемлекетке әділдікпен діеге құрмет сақталмаса, онда билік лауазымы мен деңгейі басқару нысаны секілді оларға бағынуға тұрарлықтай болады.
Шіркеудің мемлекеттен жоғарлығы идеясын ұстана отырып Августинннің шіркеуді адам билігібағындыратын жетілмегендікті шыдауға міндетті тұтқынға теңейді, бірақ мемлекеттің шіркеуді қуатандыру құқығын және шіркеудің эртиктермен жеке діндерге қарсы күресіне қол сұғуын заңды деп таниды. Христиан мінеттеріне христиан басқарушысына қарастыға үйір және саяси жануар ойые үлгіге алды. Адамдарда бастапқы мезеттен бірігуге және мемлекетте өмір сүрген ынта бар, себебі инживид жалғыз өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыра алмайды. Ал мемлекетті құру поцедурасының құдайымен әлемді құру процедурасына сайма-сай. Жарату кезінде алғаш заттар пайда болды. Одан кейін олардың ішін ара бөлініп қойылған әлемдік тәртіп шекарасында атқаратын функцияларына сай дифференциясы болады. Монарх қаракетті құдай белсенділігіне ұқсас. Әлемді басқармасы бұрын құдай оның ішіне құрылымдық ұйастықты енгізді. Сол секілді монархта алғашқыда мемлекетті құрады. Содан барын оны басқарады.
Мемлекеттену мақсаты жарты ізгілік лайықты саналы өмір жағадайын қамтамасыз ету.Аквинат ойы бойынша бұл мақсаттың жүзеге асуы феодалды сословиеклік иерархияны сақтауды, саясат аумағынан көпестер мен диқаншыларды, қолөнершілерді шығарып тастауды, өзегімен мемлекетті білдіретін құаймен жазылған парыз басшыларға бағынуды сақтауды қарастырады.
Таптық және феодалдық құрылымдарды схоластика әдісімен қорғау қиындықтар туғызады. Барлық билік құдайдан тезисін логикалық талқылау мемлекеттік басқаруда ақсүйек феодалдардың шексіз құқығынның мүмкіндігін қарастырады, бұл тезисті рим католиктік шіркеудің саяси амбицияларына қарсы қолдануға мүмкінік береді. Рухани биліктің ақсүйектер билігінен жоғары тұрғанын және мемлекет істеріне клираның қол сұғуына сай қондыманы икемдеу үшін аквиат мемлекеттік биліктің келесі үш моментінің айырмашылағын айтады: мәннің нысанның қолданудың айырмашылығы.
Билік мәні ол басқару мен бағыну қатарының тәртібі, мұнда адамзат иерархиясының үстінгі сатынысына орналасқан тұлғалар еркі төменгі сатыдағы халықты қозғалады. Бұл тәртіп құдаймен белгіленген осыған орай өзінің негізінде билік дініне нұсқау. Сол себепті ол ауыспайтын жақсылық, ізгілік . бірақ оның пайда болуы әдістері , оның әртүрді нысандағы құрылымы кейде әділетсіз жаман болуы мүмкін. Аквиат билікті қолдануына теріс пайдаланудан теріс табады дейді. Яғни мемлекеттік үшінші және екінші элементтері кей сәттерде діни мөрден айырылған. Бұл егер басшы билікке бұрыс, жөнгімен келсе немесе әділетсіз билесе пайда болады. Біріншісі де, екіншісіде құдай өсиеттері. Христос еркін білдіруші жердегі жалғыз билік ретіндегі рим – католиктік шіркеуінің талаптарын бұзудың нәтижесі. Қаншалықты басқарушы құдай еркінен ауытқыса, қаншалықты олар шіркеуге қарсыласса, сондай дәрежеде азамат бұл әрекеттерге қарсылық білдіреде алады. Құдай заңдары мен мораль негіздеріне қарсы билік ететін басшы, мысалы, адамдардың руханиөмірінеқол нұсқа немесе оларға аса ауыр салық салатын болса, ол басшы тиранға айналады. Тиран тек өзінің пайдасынг ойлайтындықтан, заң мен әділеттікті байқамайтындықтан халық көтерілісі оны тақтан тайдыра алады. Бірақ тираниямен күресте қолдану мүмкін шегі туралы сұрақты шешуде соңғы сөз шіркеуге, папстваға беріледі. Аквиант тиранияны монархиядан бөлек қарады. Ол монархияны басқарудың үздік нысаны деді. Ол монархиялық басқарудың құрылымының 2 түрін бөліп қарастырды. 1-шісі абсолютті монархия және 2-шісі саяси монархия. Біріншіге қарағанда, Аквиант бойынша екіншісі бірқатар артықшылыққа ие. Бұнда салмақты рөлді ірі феодалдар атқарды. Басшылар билігі бұнда зағңға тәуелді және оның шегінен шықпайды. Аквиант заң категориясын саяси рәсімделген қоғамға тән әркелкі құбылыстарды түсіндіру үшін қоланды. Ол заңның ерекше теориясын қалыптастырды. Аквинский бойынша барлық заңдар өзара субординация жібімен байланған. Заңдар пирамидасын мәңгі заңдар бастайды- әмбебап заңдар, дүниені басқаратын жалпы діни сана қағидаттары. Мәңгі заң құдайдың ілімінде, ол оған тең ол өз бетімен өмір сүреді және өзге заңдар одан өндірілген.
Фома Аквинский – папа билігінің жанталасқан қорғаушысы. Әсіресе ерекше түрде ол еретиктерге қарсы шықты, биліктегілерді олардан құтылуға шақырды. Уақытша өмір қажетіліктерін қанағаттандыру үшін қажет ақшаны жасанды етіп басқа қылмыстан мәңгілік өмір үшін қажетті дінді бұзу қылмысы аса ауыр қылмыс болып саналады. Осыған сәйкес, егер зиялы басқарушылар ақшаны жасаушыладрды әділетті түрде өлім жазасына кессе, онда еретиктерді өлімжазасына кесу әділетті болады.
Фома Аквинскийдің еңбегі періште дәрігері деген титулын рим –католик шіркеуімен бағаланады. 1323 жылы оны қасиеттілер қатарына енгізсе, 1879 жылы Фоманың схоластикалық жүйесін 13 Лев папасымен католицизмнің жалғыз ғана ақиқатты философиясы деп жариялады. Бұл неотомизмге бастау салды.
- Марсилий Падуанскийдің саяси–құқықтық ілімі.
XII-XIII ғ.ғ. Батыс Еуропада өндірістік күштер тез өсе бастады. Ол аймақ елдеріндегі ішкі нарықтың құрылуын тездетті, қалалар мен оның ішіндегі өнеркәсіптің белсенді дамуын тездетеді, саудамен қарыс қатынасты бірталай жасартты. Көрпестер мен банкирлер, кәсіпкерлер , ұстахана иелері, цехтық корпарация бсашылары, дәулетті қолөнершілер және т.б. құрылған қоғамдық топ заңды түрде қалыптаса бастады. Бұл қоғамдық топ әр түрлі феодалдардың өз еріктілерін қамтамасыз ете алатын орталықтандырылған мықты басқарушылығы бар мемлекеттегі қарапайым тәртіпті бұзатын әр-түрлі қайшылықтарды жойғысы келіп тұрады. Бұл қажеттіліктерді қанағаттандыруды ол патша билігімен байланыстырды, сөйтіп оны қолдап жақындаса бастады. Бюргерліктің осы бастамасына ең жақсы деген негіздеменің бірін Марсилий Падуанскийберді /1275-1343/
Өзінің “Дүние қорғаушысы” деген кең шығармасында Марсилий Падуанский дүниенің бүкіл қасіреттері мен бақытсыздығы үшін жауапкершілікті шіркеуге салады. Егер де шіркеушілер тек қана адамдардың рухани өмірі сферасында айналысса бұл қасіреттерді жоюға болады. Шіркеу мемлекеттен арылуы тиіс, сөйтіп зиялы саяси билікке бағынуы керек.
Марсилий Падуанскийдің есептеуінше бұл билік пен оны өкілдік ететін мемлекет адамзат тұрғылығының нысандарын біртіндеп күрделену процес інде пайда болады. Ең алдымен жанұялар жалпы жақсылық үшін және жалпы келісіммен руларға бірігеді, сосын дәл сол жолмен сол мақсатта қалаларға бірігеді. Соңғы кезеңде оны құрайтын бүкіл тұлғалардыңжалпы келісімі мен олардың жалпы қолайлылығында негізделетін мемлекет пайда болады. Мемлекеттің табиғаты мен пайда болуының осы сипаты шамасында Аристотельдік идеалардың іздерін оңай байқаса болады.
Марсилий Падуанский әрбір биліктің ақиқатты қайнар көзі – халық деген батылдық тезисті ұстанады, халықтан зиялы билік те, рухани биліке шығады, бірақ та тек қана халық егемендіктің белгсі және жоғарғы заң шығармасы.
Бірақ М.Падуанский халық деп мемлекеттің бүкіл тұрғылықты халық емес, оның ең жақсы билікке сай бөлігін түсінді. XIV ғ.адам теңсіздігінің таиғи фактілігінің қаншама тереңдігі туралы М.Падуанскидің қоғам мүшелерін екі категорияға бөлгендігі туралы факт дәлелін ұсынды.
Жоғарғы-әскери адамдар, шырақшылар қызмет етеді, төмендегілер – саудагерлер мен жер иеленушілер және қо өнершілер өз жеке мүделерін қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік билік ең алдымен заң шығару арқылы іске асады. Заңдар – ол нақты жазамен қорытатын немесе нақты мадақтауға сөз беретін бұйрықтың мазмұны. Осы арқылы мемлекет заңдары арғы дүниедегі жазамен мадақтауды ұсынатын құдай заңдарынана ерекшеленеді. Юридикалық заңдарды шығару құқығына халық ие…