ҚОҒАМДЫҚ ТӘРТІПКЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАР ЖӘНЕ ЕРКІНДІК

Еркіндік дегеніміз – адамдардың өз қалауымен және өз түсініктері бойынша істеуіне болатын істерді атқаруға сыртқы кедергілердің болмауы.

Біріншіден, адам белгілі бір әрекетті істесем бе, әлде істемесем бе деп тұрса және соны ойластыруға оның уақыты болмаса, онда әрекет, не сол әрекеттен бас тартуол адамның сол сәттегі қабылдаған әрекетінің салдарлары ол үшін жақсы бола ма немесе болмай ма деген көзқарасымен қажетті байланыста.

Екіншіден, адам бір әрекетті істеу керек пе, әлде істемеу керек пе дегенді ойластырғанда, ол ең алдымен оны істеу менің өзіме жақсы ма, әлде жаман ба-осыны ойлайды.

Үшіншіден, қандай да болмасын ойластыруда, яғни қарама-қарсы тілектердіңауысу тізбегінде, ең соңғы тілектібіз ырық деуіміз керек.

Төртіншіден,ойластырылып барып істелген әрекет өз еркіменболған және соның арқасында қалап алынғанәрекет деп қаралуы керек.

Бесіншіден, еркіндікті былай деп анықтауға болады: еркіндік әрекет етуге ешбір кедергі жоқ деген сөз, егер ондай кедергілерәрекет етуші субъектініңөз табиғатында немесе ішкі қасиеттерінде болмаса. Мысалы, былай дейміз: су өзен арқасымен еркін ағады, немесе ағу еркіндігі бар, себебі ол бағытта оған ешқандай кедергі жоқ, бірақ арнаға көлденең ағуға оныңеркіндігі жоқ, себебі жағалар оған кедергі болады.

Алтыншыдан, ешнәрсенің бастауы өзінде емес, барлық нәрсе басқа бір сыртқы тікелей агенттің әрекетінен болады.

Жетіншіден, өзінің салдарын туғызуүшін ешқандай қосымша нәрселердікерек қылмайтын себептерді – жеткілікті себептер дейміз. Ол тағыда қажетті себеп. Себебі, егер жеткілікті себеп өз салдарын туғызуға қосымша ықпалды қажет етсе, ол жеткіліксіз себепболады. Бірақ жеткілікті себеп өз салдарын туғызбай қоймайтын болса, онда ол қажетті де себеп болады, себебі салдарын міндетті түрде туғызатын себеп оның қажеттілігін де туғызады. Бұдан шығатын қорытынды-туғызылған нәрсеқажетті түрде туған, себебі туған нәрсенің бәрі жеткілікті себептен туған, әйтпесе ол пайда болмаған еді.

Қылмыстық тікелей объектісі – қоғамдық тәртіп, ал қосымша объектісі – адамның денсаулығы, ар-намысы немесе меншігі болып табылады.

Осы қылмыстың жәбірленушісі кез-келген адамболуы мүмкін. Қылмыстық кодекстің 257-бабының 2-тармағының “а” тармақшасында бұзалықылықтан жәбір көретіндердің тізімі: өкімет өкілі, қоамдық тәртіпті бұзуға тыйым салушы өзге де адамдар деп тура көрсетілген. Өкімет өкіліне қоғамдық тәртіптібұзушылықты тыюға құзіретті барлық лауазым адамдары жатады.

Объективтік жағынан бұзақылық қоғамды анық құрметтемеуін білдіретін, азаматтарға қарсы күш қолданумен не оны қолданамын депқорқытумен, сол сияқты бөтенніңмүлкін жоюмен немесе бүлдірумен не ерекше арсздықпенерекшеленетін әдепсіз іс-әрекет жасаумен ұштасқан қоғамдық тәртіпті тым өрескел бұзушылық әрекеттер арқылы сипатталады.

Бұзақылықтың мақсаты қоғамдық тәртіптіөрескел бұза отырып, жәбірленушіге күш көрсету, қорқыту, оның бойына қорқыныш туғызу, мүлкін жою, бүлдіру болып табылады.

Отбасында, пәтерде туған-туысқандарын, таныстарын балағаттау, ұру, денесіне жарақат түсіружәне жеке бастың араздығынан, жәбірленушінің теріс қылығынан болғаносыған ұқсас әрекеттер жеке адамды қарсы қылмыс жасағаны үшін жауапкершлік көрсетілген Қк-тің баптарының саралануы тиіс. Егер мұндай әрекеттер қоғамдық тәртіпті өрескел бұзумен ұласса және қоғамды көпе-көрінеуқұрметтемеушілікті білдірсе, онда кінәлінің әрекеті бұзақылық ретінде сараланады.