Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев (1845-1904) өзі өмір сүрген дәуірдің тынысы – тіршілігін, қоғамдық өмірін, халықтың мұң – мұқтажын,әлеуметтік иеңсіздіктіжырлады. Әсіресе Абайдың қара сөздеріні мәні тереңде жатты. Әсіресе Абайдыңқара сөздерініңмән тереңде жатты. Солардың кейбірінен үзінді келтірейік.
Отыз төртінші сөзден
Адам баласына адам баласының бәрі-дос. Не үшін десең, дүниеде келгенде туысың, өсуін, тоюың, ашығуың, қайғың, қазаң,дене бітімің,шыққан жерің,бармақ жерің бәрі бірдей, ахиретке қарай елеуің, көрге кіруің, шіруің, махшардасұралуың бәрі бірдей, екі дүниенің қайғысына, пәлесіне хаупің, екі дүниенің жақсылығына рахатың бәрі бірдей екен. Бескүндік өміріңбар ма, жоқ па? Біріңе-бірің қонақ екенің, өзің дүниеге де қонақ екенсің, біреудің білгендігінебілместігін таластырып, біреудің бағына, малына күндестік қылып, я көрсеқызарлық қылып көз алартыспай лаяық па?
Абай билердіңтөтенше съезіне жетпіс алты баптантұратын жаңа заң ережелерін ұсынады және осы билер съезінің төрағасы болып сайланады. Оның төрағалығыменөткен бұл съезде әдет – ғұрып нормаларының негізі сақталған Ереже қабылданады. Бірақ Абайдың бұл реформалық талаптары патша өкіметінің отыршыл әкімшілігінен қолдау таппайды.
Бұл кезде қазақ даласының 1868 жылы 21 қазанда қолқойылған “Орал, Торғай, Ақмола және Семей облыстарын басқару жөніндегі Уақытша Ереже”үстемдік етіп тұрған ді. Аталған ереже негізінде Ресей өкіметі Қазақтардың дәстүрлі заңжүйесін бұзып, қазақтың тұрмыс-тіршілігіменүйлеспейтін заң жобасын жасады.
Отаршыл әкімшілік енгізген ережелер мен тәртіптерболыстық пен билік мансапқа ғана қызмет етті.
Сонымен, Абай шығармаларында әр топтың өкілдері, олардың әр қилы мінездері мен қасиеттеріүнемі бой көтеріп отырады.
Ұлы Абайдың қоғам, замана, адам болмысын, оның қасиеттері кейінгі ұрпаққа қалдырған аса зор рухани қазына болып табылады.