Қызметтік өкілеттітеріс (заңсыз) пайдалануқызметтікқылмыстардың неғұрлым кең тараған түрі.Ол көптеген жағдайларда лауазымды адамның қылмыстық әрекетінің бастамасы,басқа ауыр қылмыстар жасаудың тәсілі де болып табылады.Бұл қылмыстың мәні мынада, лауазымды тұлғаөзініңқызметтік өкілетін қызметтік мүддеге қарама-қайшы қылмыстықжолмен пайдалана отырып азаматтардың немесе ұйымдардыңқұқықтары менн заңды мүдделерін, неқоғамныңнемесе мемлекеттіңзаң мен қорғалатын мүдделерінеелеулі түрде нұқсан келтіреді.
Мемлекеттік аппараттыңқалыпты, заңды қызметіне қол сұғу осы қылмыстың обьектісі болып табылады. Осыған байланысты, егер қызметтік өкілетті теріс пайдалануды мемлекеттік органда,жергіліктіөзін-өзібасқаруорганында, сондай-ақ ҚРҚарулы Күштерінде,ҚР басқа даәскерқұрамдарында және әскери құрамдарда лауазымға ие адамдар жасаған жағдайларда ғана аталған қылмыс және 13-тараудакөзделген өзге де қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілік туындайды.Мемлекеттік немесежергіліктіөзін-өзі басқару органдары болып табылмайтын коммерциялық жәнеөзге де ұйымдардағықызметтік өкілетті теріс пайдаланған тұлғалар ҚК-тің228- бабыбойынша осындайіс-әрекеттеріүшін қылмыстық қудалау тәртібі туралы осы бапқа ескертпелерді ескереотырып жауып беруге жатады.
Қызметтік өкілетті теріс пайдаланудың теріспайдаланудың обьективтіжақтарыныңміндетті белгілері мыналар болып табылады:лауазымды адамныңөзініңқызметтік өкілетінпайдалануы;лауазымдыадамныңқызметмүдделерінеқайшыкелетінбелгілібір іс-әрекетжасауы:егер осы іс-әрекет азаматардыңнемесе ұйымдардыңқұқықтары мензаңдымүдделеріне,не қоғамдық немесе мемлекеттік заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі түрде нұқсанкелтірсе.
- Қызмет өкілеттігін теріс пайдалану
Биліктінемесеқызметтік өкілетті асырапайдалану(308-бап)
Биліктінемесемемлекеттікөкілеттіасырапайдалану қызметтік өкілетті теріс пайдаланудыңайрықшатүрлерініңбірі болып табылады.Қылмыстыңбұл түрінің қызметі теріс пайдалануда,керісінше, әрекет құқық пен өкілеттіңосышеңберіненашықтан-ашық асып кетеді.
Талданып отырған қылмыс белгілерін анықтау үшін осы лауазымды тұлғағаберілген өкілеттік көлемін нақты айқындап алукерек.
Кінәлілауазымды тұлға қаралыпотырғанқылмыстыжасайотырып,солардың шегіненасыпкететін құқықтар менөкілеттерзаңдармен жәнемынадай заңдықактілермен айқындалады: қаулылармен,өкімдермен,бұйрықтармен нұсқаулықтармен,жарлықтармен, нұсқамалармен және т.б.
Обьективті жағынан алғанда бұл қылмыс міндетті түрдеболуыкерек.Деп саналатын 3 белгімен сипатталады:лауазымды тұлғаныңоған заңмен берілген құқығы менөкілетініңшегінен ашықтан-ашық асып кететін іс-әрекеттер жасауы;осы баптакелтірілген заңбұзушылық үріндегіқоғамға қауіпті зардаптар;тұлғаныңөкілеттік шегінен асуы менжасалған зардаптарарасында себепті
Параалу(311-бап)
Қоғамымызға парақорлққандай зиянкелтіріпотырғаныбелгілі.Бұллауазымдықылмыстардыңөтеқауіптітүріболыптабылады. Оныңқауіптілігіпайдақорлықниетпен жасалынатын қылмыстарменараласып,қосылыпжасалуында (көбіне ұрлықпен). Парақорлықмемлекеттік аппарат қызметініңдұрысжұмыс істеуінебөгетжасайдыжәнеолардыңбеделін кетіруге,өкімет жәнеатқаруоргандарыныңқызметінде әділдікқағидасынбұзуғаәкеліпсоқтырады.
Парақоркөптегенлауазымдытұлғалардың адал екеніненкүмәнтуғызып,масқаралауарқылысенімсіздіккелтіріпқанақоймай,жалпымемлекетке,конституциядағыазаматтардыңмүдделеріменқұқықтарыншектеуге,заңдылыққағидаларыныңбұрмалануыжәнеҚР нарықтық реформаларыныңдұрысжүргізілуінтежейді.
Парақорлықтыңұғымыүш қылмысқұрамыментүсіндіріледі.Параалу(311-бап);параберу(312-бап);парақорлыққаделдалболу.
Лауазымдыадамныңөзінемеседелдаларқылыпараберушініңнемесеоның өкіліболғанадамныңпайдасынажасағаніс-әрекеті (әрекетсіздік) лауазымдыадамныңқызметтікөкілеттігінекіретінболса,не ол қызметтік жағдайынабайланысты осындайіс-әрекетке(әрекетсіздікке)мүмкіндікжасаса,содай-ақ жалпы қамқоршылығы немесеқызметі бойыншажолберсе – ол Заңғасәйкеспараалудептанылады.
Пара алудың обьектісімемлекеттікақпараттың дұрысқызметі,беделіболыптабылады.
- Билікті немесе қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану
Қылмыстыңқажетті белгілерінің біріпараныңзатыболыптабылады.
Паразаты болып табылатындар:ақша,бағалықағаз,материалдықигіліктер,өтеусіз төлемдер,төленетін қызметтітегінкөрсету,қымбатзаттар ментехника, антикварлық,жекеколлекциялар заттар жәнедемүлеккеқұқықберетінжеңілдіктер(құрылыс жүргізу,қалпына келтіру,жөндеужұмыстары,жол жүрубилеті, жеңілдік арқылы қарыз алу және т.б.)
Пара беру(312-бап)
ЖаңаҚылмыстық кодекстебұл қылмыстыңмазмұны ашып көрсетілмеген.Заңда лауазымды адамға тікелейнемеседелдал арқылы параберу депқанакөрсетілген.(312-бап)
Обьективтікжағынан параберу:
- лауазымды адамғапаразатын немесемүліксипатындағы өзге де пайдаберу;
- пара затын адам тікелейөзінемеседелдаларқылыбереді;
- лауазымды адамөзқызметін пара берушінің мүддесінебелгілібірәрекетті істеуге немесеістемеугепайдалануы арқылы сипатталады.
Параберунемесе тапсыруәдістеріқылмыстыңқұрамы үшін маңызды емес.Параоныалушыныңтура өзіненемесеоның келісімімен жақын туыстарына берілуімүмкін. Олістелінбегенжұмысқапочтаарқылы айлық түріндеберілуімүмкін. Пара берудің жасырылған нысандары бар.Олар:заңсызсыйлықберу,алдын ала ойластырылып пара алушығакартадан елеулі ақшасоммасын ұтылу; пара алушыға бағалы, құндызаттарды өте арзанбағағасату және тағы басқалар.
Кейбір кезде пара – пара алушыға тегін қызмет түрінде көрсетіледі.Параалушығатуристік,санаториялықжолдамаларберілуі,кемеге,поезға,ұшаққабасқа да көлікқұралдарынажүруінебилет беруін-сот практикасы параберудепқарастырады.
Лауазымды тұлғаға материалдық мазмұндағы емес пайда келтіру қарастырылып отырған қылмыс құрамынқұрамайды.Мысалы:оныменжыныстыққатынаста болу;лауазымдытұлғаныңсұрауы бойынша,ол туралымадақтау үндеу таратунемесе оныңжұмысытуралыбаспасөзбетіндежақсыпікірлержариялаупараберуретінде сараланбауыкерек.
Параберу формальдық қылмысқұрамыболып табылады.Лауазымдытұлғапараалғанкезденбастап,яғниберушінің мүддесіүшінбелгілібір әрекет істелгені неістелмегенінеқарамастан қылмыс аяқталды депсаналады.
Субективтікжағынанпараберу тікелей қасақаналықарқылы істеледі.Яғни кінәлінің лауазымдыадамғапара затын беруге немесетапсыруғақұқыжоқекенін жәнеоның мүддесіүшінлауазымдытұлғасезеді жәнесоны тілейді.Пара берудің ниеті сан алуан болуы мүмкін.Олар кінәлі адамның заңсыз түрде жекеөзінеғанаемес, сонымен қатар туыстарының жақын туыстарының, пара беруші ісейтін ұйым немесе мекеме мүдделерін қамтамасз етугеұмтылуыарқылы көрінеді.
Параберу субьектісібоп 16 жасқа жеткен есі дұрыс тұлғатанылады.
Парақорлыққаделдал болу (313-бап)
Бұл қылмыс үшін жауапкершілік Қылмыстықкодекстің313-бабындакөрсетілген.
Осықылмыстың обьективтіжағыпарақорлыққа делдалболу,яғнипараалушығажәнепараберушіге пара алу мен беру туралы олардың арасындағы келісімгеқолжеткізуге немесе іскеасыруғажәрдемдесу болып табылады.Парақорлықтың делдалыретінде кінәлібоп табылу үшін параберушіден немесеалушыда сыйақы алғанына қарамастан танылады.
Делдалдықпара берумен алудыжалғастыратын ерекшетүрі –жекеқылмыс құрамына бөлінген.Бұлпара беру мен алудыңкелісім немесенақты әрекеттерменжетістіккежету арқылы, делдал өзініңбастамасымен емес, пара беруші мен алушының сұрауы немесе тапсырмасы арқылы тікелей пара береді.