Қазақстан Республикасының1 – бабындаең қымбат қазынаадам және адманың өмірі,құқықтары мен бостандықтарыдепбелгіленген. Қазақстан Республикасы Констиуцияға сәйкес құқықтары менбостандықтарытанылады және оларға кепілдік беріледі. Адам құқықтары мен бостандықтары әркімгетумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардын ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге деноромативтік құқықтық актілердің мазмұны менқолданылуы осыған қарай анықталады делінген Конституцияның1, 2 -тармағында. Яғни “Республиканың азаматыөзінің азаматтығына орайқұқықтарға ие болып міндеттер атқарады” (Конституцияның 12-бабының 3- тармағы). Адамның және азаматтыңөз құқықтары мен бостандықтарынжүзеге асыруы басқаадамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, коституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс (5-тармақ).
Конституцияның ІІ бөлімі адам және азамат, оның құқығы,бостандықтары менміндеттеріне тікелей арналған. Заңға сәйкес республиканың кез келгеназаматының нәсіліне, ұлтына, тіліне, әлеуметтік тегіне,дінге көзқарасына тағы басқа дабелігелерінеқарамастан құқықтары мен бостандықтартеңдігіне кепілдікберіледі(14- баптың2 -тармағы). Конституциядаадам және азаматтық туралы арнайы тарау бар.Азаматтық құқықпенбостандыққа: саяси құқытар мен бостандаққа;эконоикалық және әлеуметтікқұқықтарға Қазақстан Республикасы Конституциясында ерекшемән беріледі. Конституцяда жария етілгеназаматтардың осындайқұқықтары мен бостандықтарын қорғаудықылмыстық заң өзініңбасты міндеттерініңбірі деп санайды (1-бап).
Азаматардың саяси, әлеуметтік және басқа да құқықтарына қарсы қылмыстықжауаптылық нормалары Қылмыстық кодекстің төртінші тарауында көрсетілген. Бұл қылмыстық заң нормаларын азаматтардың конституциялықосы құқықтары мен бостандықтарынқорғауда аса маңызды рөлатқарады.
Айтылып отырған қылмыстыңтоптық обьектісі болып азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтары саналады.
Қылмыстардың осы тобы қылмыстың тікелей обьектісінесәйкес және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының мәніне қараймынадай негізгі топтарға бөінеді:
Саяси құқытары мен бостандықтарға қарсы қылмыстар: азаматтардың тең құқылығын бұзу (141-бап);сайлау құқығын жүзеге асыруға немесесайлау комиссияларының жұмысына кедергі жасау (146-бап); сайлау құжаттарын, референдум құжататтарын бұрмалау немеседауыстарды қате есептеу (147 бап); журналистіңзаңды кәсіптік қызметінекедергікелтіру (155-бап),жиналыс, митинг, бой көрсету, шеру өткізуге, пикет жасауға неесе оларға қатысуғакедергі жасау (151 бап); ереуілге қатысуға немесеереуілге қатысуға бас тартуға мәжбүрлеу (153 бап); қоғамдық бірлестіктердің қызметіне кедергі жасау (150 бап).
- Азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қол сұғатын қылмыстар
Адамның және азаматтыңәлеуметтік – экономикалық құқықтары мен бостандықтарынақарсы қылмыстар: еңбек туралы заңдарды бұзу (148- бап); еңбекті қорғау ережелерін бұзу (152-бап).
Жеке құқықтары мен бостандықтарға қарсы қылмыстар: жеке өмірге қол сұғушылықты бұзу (142-бап); хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта, телеграф хабарларының немесе өзге хабарлар құпиясын заңсызбұзу (143-бап); дәрігерлік құпияны жарияету (144-бап); тұрғын үйге қол сұғылмаушылықтыбұзу (145-бап); ар-ұждан және діни наным бостандығы құқығын жүзеге асыруға кедергі жасау (149-бап).
Қылмыстың тікелей обьектісі Қазақстан Республикасының Констуциясының 14-бабының 1 – тармағында көрсетілген тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттарбойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды деген қағидаболып табылады.
Қылмыстың қосымша тікелей обьектісі адамдардың денсаулығы немесебостандығы болуы мүмкін. Қылмыстың жәбірленуішісі конституциялықтең құқықтылығы заңсыз бұзылған Қазақстан Республикасының азаматтары, сондай-ақ шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада азаматтарүшін, сондай-ақ міндеттер атқарады (12-баптың 4-тармағы).
- Бұл қылмыстардың түрлері
Қылмыс обьектісі жағынан адамның (азаматтың) құқықтары менбостандықтарын тегі, әлеуметтік, лауазымдық немесе мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі,ұлты, тілі, дінеге көзқарасы, сенімі, тұрғылықтыжері, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығы себептерменнемесеөзге кез келген жағдайларбойынша тікелей немесе жанамашектеу арқылы жүзеге асырылады.Көрсетілген құқықтары мен бостандықтарды тікелей шектеу депазаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарынашықтүрде оның белгілі бірұлтқа, дінге, нәсілге жататындығына немесе басқадай белгілерінебайланысты бұзу. Көрсетілген белгілер бойыншажанама түрде шектеугеазаматтардың жалақысын кеміту, мамандығынемесе тиісті кәсібі бойыншаеңбек етуіне жол бермеу, көрсетілген белгілер бойынша оларды үнемі мінеу, сынау, олардың өз ойларын, пікірлерін айтуына жол бермеу, көрсетілген пікірлер бойынша олардыүнемі мінеу, сынау оларды өз ойыларын немесепікірлерін айтуынажол бермеу немесебасқадай түрдегі әр түрлі кемсітулер жатады.
Қылмыс құрамы формальдық. Ол осы заңда белгіленгентең құқықтылықтар мен бостандықтардытікелей немесе жанамашектеу орын алған уақыттан бастап аяқталған деп танылады.
Субьективтік жағынан алғандаапталған қылмыс тек тікелейқасақаналықпеністеледі. Кінәлі адам азаматтық (адамның) конституциялық тең құқықтарынбұзатынысезеді және дезаңда көрсетілген белгілер бойынша оны жүзеге асыруды тілейді. Қылмыстық ниет адамның құқығын, ұлтына,дініне, немесе басқадай белгілерінебайланысты олардың конституциялық тең құқықтылығын бұзу болып табылады.
Қылмыстың субьектісі 16-ғатолған кез-келген адам. Адам өзінің қызмет бабын пайдалана отырып немесе қоғамдық бірлестіктің жетекшісі осыәрекеттерді жасаса,онда олар осы қылмыстың аурлататын түрі бойынша жауаптылыққатартылады (ҚК-тің 141- бабының2-тармағы) . Көрсетілген ауырлататынқылмыс құрамының субьекітісі — арнаулы (лауазымды адам немесе қоғамдық бірлестіктің жетекшісі) . Олардың түсінігі Қылмыстық кодекстің 228 және 307-баптырының ескертулерінде берілген.