ҚазақстанРеспубликасыКонституциясының27-бабында:некемен отбасы, анаменәкежәнебаламемлекеттіңқорғауындаболады .
- Балаларына қамқорлық жасаужәне олардытәрбиелеу атаананыңтабиғиқұқығыәріпарызы.
- Кәмелетке толған еңбеккеқабілеттібалалареңбеккежарамсызата –анасынақамқорлықжасауғаміндетті-3делінген.Бұлкөрсетілгенқағидалархалықаралыққұқықтыңосымәселелержөніндегінегізгіережелеріне сәйкестендірілген.Адамқұқығы жөніндегі1948жылғыЖалпығабірдейДекларацияда,Азаматтықжәнесаясиқұқықтартуралы1966 жылғыхалықаралық фактіде отбасықоғамыныңтабиғи негізгіұясыжәнеолмемлекетпенқоғамтарапынанқорғау құқығынаиедеп белгіленген.1989 жылы20-қарашада қабылданған“Балақұқытарыжөніндегі”конвенсиядадабалалардыңазаматтық жәнесаяси -әлеуметтікқұқықтарыныңқорғалуынаерекшемәнберілген.ҚР — даотбасы жәнекәмелетке толмағандаржөніндегіхалықаралыққұқықнормаларынқастерлейотырып,осымәселелергебайланыстыпайдаболатынқоғамдыққатынастардықылмыстыққұқықтықжолменқорғауғаерекшемәнбереді.
1997 жылықабылданғанжаңаҚылмыстық кодекстіңЕрекшебөлімінің2-тарауыотбасыжәне кәмелетке толмағандарғақарсықылмыстарүшінжауаптылықбелгіленген.Бұлтараудаосытұрғыдағықылмыстарғаарналғаннақтықылмыстардыңмынадайтүрлерікөрсетілген:кәмелеткетолмағанадамды қылмыстықіскетарту(131-бап);кәмелеткетолмағанадамдықоғамғақарсыіс-әрекеттержасауға тарту(132-бап);кәмелеткетолмағандардысаудаға салу(133-бап);баланыауыстыру(134-бап) балаасырап алуқұпиясынжарияету(135-бап);балаларыннемесееңбеккежарамысызата-анасынасырауғаарналғанқаражаттытөлеуденәдейіжалтару(136-бап);кәмелеткетолмағанбаланытәрбиелеужөніндегіміндеттердіорындамау(137-бап) ;балалардың өмірі менденсаулығықауіпсіздігінқамтамасызетужөніндегіміндеттердітиісіншеорындамау(138-бап);қамқоршынемесеқорғаншықұқықтарынтеріс пайдалану(139-бап)еңбеккежарамсыз жұбайын(зайыбын)асырауданәдейіжалтару(140-бап).Осытопқажататын қылмыстардыңобьектісіата-аналарменбалалардыңарасындағыотбасылыққатынастар,сондай-ақ кәмелеткетолмағандардыңденебітімі, интелектуальдық,рухани,адамгершіліктұрғысынан дұрысдамып,қалыптасужағдайларыболып табылады.Енді осытопқаергенқылмысқұрамдарының әр-қайсысындажеке – жекеталдаужасапөтейік
Отбасынажәнекәмелеткетолмағандарға қарсықылмыстардыңжекеқұрамдары.
Кәмелеткетолмағанадамдықылмыстықіскетарту(131-бап)
Кәмелеткетолмағанадамды18 жасқатолғанадамныңқылмыстықіскетарту жекеқылмысқұрамыретінде қарастырылады.
Қылмыстыңтікелейобьектісікәмелетке толмағандардыңбірқалыптыдамуыжәнеоларғадұрыстәрбиеберу шарттарыболыптабылады.
Қылмыстыңжәбірленушісі18-гетолмағанадам,яғникәмелеткетолмағандар.
Қылмысобьективтікжағынаналғандаәр түрліәдістер (тәсілдер) қолданаотырыпкәмелеткетолмағанадамдықылмыстық іскетартуарқылыжүзегеасырылады.
Кәмелеткетолмағанадамды қылмыстықіскетартудеп18-ге толмағандарғақылмыстықтікелейорындаушынемесеөзге де көмектесушіболуға жігерлендіруге,ынтасын, шешімін қоздыруғабағытталғаніс-әрекеттердіайтамыз.Қылмыстықіскетартудыңәдісізаңдатікелейкөрсетілмеген,бірақоләртүрліжолменжүзегеасырылуымүмкін.Бұләрекетпсихикалық әдістердіқолдануарқылы(қорқыту,уәдеберу, алдау)немесе басқа да тәсілдердіқолдану арқылыжүзегеасырылады.Кәмелетке толмағанадамдардыүрейлендірунемесеолардыбасқабірқолайсыз жағдайларғақалдыратынәрекеттержасаймын деген әрекеттерарқылы,олардыңпсихикалықсанасынаәсер етулерқорқытудептабылады.Қорқытуауызша,жазбаша,телефонарқылыденеқимылынкөрсетуарқылыжүзегеасырылуымүмкінжәнемұндай жәнемұндайқорқытуларжәбірленушініңтікелейөзіненемесеоныңтанысадамдарынабілдіруіхақ.
Субьектініңболашақтакәмелеткетолмағандарғабелгілі біржәрдем көрсетуге оқуғатүсіруге,жұмысқатұрғызуғанемесеоларғабасқадайигіліктер жасауғаміндеттемелералуы)уәде берудептанылады.
Кәмелетке толмағандарүшінмәнібармәліметтердінемесемән-жайлардықасақанаайтпаунемесеоларжөніндеүнқатпау арқылыоларды жаңылыстырыпқоғамға қауіптііс-әрекетті істеугетартуды алдаудептүсінгенжөн.Мысалы,ересекадамкәмелеткетолмаған адамғакөршіүйденөзінетиістіжүктіжолбойына жеткізуді өтінеді,нәтижесіндеол бөтенніңмүлкінұрлауға көмектескеннінбірақбіледі.Кәмелеткетолмағанадамдыбасқада тәсілдерменқылмысжасауға тартуға,олардыиландыру,сатыпалу,олардызұлымдық,қара ниеттііс-әрекеттердіістеуге жігерлендіру, бопсалау,материалдықтәуелділікжағдайынпайдаланыпқалут.с.с.әрекеттержатады.
Жоғарыдакөрсетілгентәсілдердіқолданғаныменкәмелеткетолмағандарқылмыстықіс-әрекеткебаруғақарсылық білдірсе,ондакінәлініңіс-әрекетікәмелеткетолмағанадамдықылмыстықіскетартуға оқталғандықретіндесараланады.
Қылмысформальдыққұрамғажатады.Жәнеолкәмелеткетолмағандардықылмысқатартқануақыттан(яғни18-гетолмаған адамныңоғанкеліскенсәтіненбастап) аяқталған дептабылады.ҚК131- бабының1-тармағыбойыншаоншаауыремес,ауырлығыорташақылмыстардыістеугекәмелеткетолмағандардытартқаныүшінғанажауаптылықкөзделген.СубьективтікжағынанҚК131-бабындакөзделгенқылмыс текқанатікелей қасақаналықпеністеледі.Кінәлі адамәр түрлітәсілдердіқолданаотырып жасы18-гетолмағаныөзінеанықадамдықылмыстықіскетартқанынсезеді,біледіжәнесоныжүзегеасырудытілепәртүрліәрекетжасайды.Қылмыстықниетжәнемақсат әр түрлі (кек)алу, қызғаныш,пайдакүнемдік,басқада зұлымдылықниеттер болуымүмкін.Бұлардыңіс-әрекеттісаралауғаәсеріболмайды,бірақжазатағайындағандаесепкеалынады.
Қылмыстыңсубьектісізаңдатураатап көрсетілгендейкәмелеткетолмағанадамдықылмыстықіскетартқанжасы18-гетолғанадам.Кәмелеткетолмағанадамныңекіншібіркәмелеткетолмағанадамдықылмыстық іскетартудыбұлқылмысқұрамынажатпайды.,
Ата-анасы,педагогнекәмелеткетолмағанадамды тәрбиелеужөніндегі міндеттерөзінезаңменжүктелгенөзгеадамжасағаннақсоләрекетосықылмыстыңауырлататынтүріболаптабылады.(ҚК131-бабының20-тармағы). Көрсетілген адамдардың кәметелке толмағанадамдар жөніндегіқұқықтықжағдайынпайдаланып, осыісәрекеттердіістеуіқылмыстыңқоғамғақауіпттігінедәуірұлғайтады.Ата-аналардыанықтау ҚРнекежәнеотбасытуралы1998 жылы17-желтоқсандақабылданғанЗаңынасәйкесшешіледі.
Педагогдептәрбиенемесеоқу поцессімен айналысатынадамдартанылады.Педагогтіқылмыстыңсубьектісідептануүшіноныңжұмыс істейтіноқу орындарыныңтүрі( жоғарыоқуорындары,мемлекеттікнемесемемлекеттікемес),нысаны( күндізгі,сырттайкешкі) ешқандайәсеретпейді.
Кәмелеткетолмағанадамдытәрбиелеужөніндегі міндеттерөзіне жүктелгенөзгедеадамдарға қорғаншы,қамқоршы,асырапалғаната-аналар,мектепкедейінгібалалар мекемелерініңтәрбиешілері,бұларданбасқазаңментәрбиелеуміндеті тікелейжүктелген – жақынтуыстары,ағасы немесеапасы,әжесінемесеатасыжатады.
Кәмелеткетолмағандардысаудағасалу(133- бап)
Кәмелеткетолмағанадамдысаудаға салуүшінжауаптылықҚРаумағындақолданылғанқылмыстықзаңдардамүлдем көрсетімеген еді.Қазақжеріндемұндайқұбылыскеңесөкіметі орныққанғадейінмүлдемболмағанқазіргіжағдайдакейбіржерлердекәмелеткетолмағандар“зат”,“товар”ретіндепайдаланылып,қылмыскерлергепайдатабудыңкөзінеайналды.ДүниежүзіндеорыналыпотырғаносындайкелеңсізқұбылыстарғасәйкесҚРҚылмыстықкодексінің133-бабындаосы тұрғыдағыіс-әрекеткеқылмыстықжауаптылықбелгіленген.
Қылмыстыңтікелейобьектісі- кәмелетке толмағандардың мүддесі,олардыңдұрысдаму, жетілу,білімалу,тәрбиеленужағдайлары.
Қылмысобьективтікжағынанкәмелетке толмағанадамдысатыпалунекәмелеткетолмағанадамғақатыстыоны біреугеберунемесеоныиемденутүріндеөзге мәмілелержасауарқылыжүзегеасырады.
Кәмелеткетолмағанадамдыбелгілікелісімдіақы алып (ақшалай,заттай, қозғалатыннемесеқозғалмайтын мүлік)басқағаберу, сатунемесесатыпалудеп танылады.
Кәмелеткетолмағанадамдыайырбастау(үйге ,көлікке,басқатауарларға), сыйғаберу(мысалы, шетелгетұрақты өтіпкетугебайланыстыкөрсеткенкөмегіүшіннемесешын достықтыңбелгісіретіндетегінберу) ;қарызыннемесебасқадай міндеттемелерінөтеуүшін беру;басқабіреуге уақытшапайдалануғажалғаберуөзге мәмілелержасаудептанылады. Қылмыс жәбірленушінісаудағасалужөніндегімәмілегеқол жеткізілгенжәне кәмелеткетолмағанадамдыбасқабіреугеберген уақыттанбастапаяқталғандептанылады.
Субьективтікжағынан қылмыс кәмелетке толмағандардысаудағасалутек қанатікелейқасақаналықпен істеледі.Бұлжердеосықылмыстыістеугекінәліболыпадамдысатқанжәнесатыпалған жақтар,сондай-ақосындайәрекеттергебағытталғанөзге де мәмілелержасауға қатысқандар( жәбірленушінізаңсызбіреугебергеннемесе оны иемденгенадамдар)табылады.Өйткеніоларөздерініңіс-әрекеттерініңқоғамғақауіптілігін,заңғақайшылығынсезедіжәнеосы әрекеттердіістеудітікелейді.
Қылмыстыңсубьектісі16-ғатолғанкез-келгенесідұрыс кәмелетке толмағандардысаудағасалуғақатысқанадамдар.
Қылмыстықкодекстің133-бабының1-тармағыдакөрсетілгенәрекеттерді:
а)біріншірет ;
б)екіжәнеодан дакөпкәмелеткетолмағандарғақатысты;
в)адамдартобыныңалдыналасөзбайласуыбойыншанемесеұйымдасқантоппен;
г)адамныңөзініңқызметтікжағдайын пайдаланып;
д)кәмелеткетолмағанадамдыҚРтысжергезаңсызәкеткен меннемесеоныҚРзаңсызәкелуімен;
е)кәмелеткетолмағанадамдықылмысжасауғанемесеқоғамғақарсыөзгеде ісәрекеттержасауғатартумақсатында;
ж)кәмелеткетолмағанадамныңмүшелеріннемесетінінауыстырып салуүшіналумақсатындажасалса-ондаоларосықылмысқұрамының ауырлататынтүрлеріболыптабылады.
Осыбаптыңбіріншінемесеекінші тармақтарындакөзделгенкәмелеткетолмағанадамныңөліміненемесеөзгеауырзардаптарғаабайсыздаәкепсоққанәрекеттеркөрсетілгенқылмысқұрамыныңасаауырлататынтүрінежатады.
Бұлжердекәмелеткетолмағанбірадамныңөлуітуралысөзболыпотыр. Өзгедеауырзардаптарға,-жәбірленушігеорта,ауырденежарақатынкелтіру,кәмелеткетолмағанадамныңкінәлініңзаңсызәрекетінебайланыстыөзін-өзіөлтіру,олардыңжұқпалыаурумензақымдануы,мүгедекболыпқалуы сияқтыларжатады.ҚК133-бабының3- тармағындакөрсетілгенқылмысқұрамыныңсубьективтікжағынанәрекетіқасақаналық, алоданболатынзардапабайсыздықпенжүзегеасырылады.