ЖАЗАНЫ АТҚАРУШЫ ОРГАНДАР МЕН МЕКЕМЕЛЕР ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ, МІНДЕТТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ

Қылмыстық жазаны атқарушы органдардың негізгі міндеттері сотталған адамдарды түзеу, жазаны атқарумен өтеудің тәртібі мен жағдайларын дұрыс ұйымдастыру болғандықтан, олар қылмыс тылық пен күрес жүргізумен айналысатын мемлекеттің басқа да органдарымен байланыста жұмыс істейді. Қылмыстылықпен күресуді қызметінің негізгі түрі ретінде танитын ішкі істер , тергеу, прокротура , сот органдарымен қылмыстық атқару мекемелерінің қызметі тығыз байланысты. Бұл байланыстар қыл мыстық атқару заңының көптеген баптарынан байқалады.

  • Қылмыстылықпен күрес жүргзу мәселесі бойынша ғана емес, ашылған қылмыстық істі аяғына дейін жүргізу мәселесі бойынша да қылмыстық атқару мекемлерінің басқа мемлекеттік органдармен байланысы айқындала түседі. Қылмыс жасаған адмның ең алдымен ішкі істер органдарында , тергеу қарамағында , соңында сот үкімі арқылы тағайындалған жазаны өтеуге түзеу мекемесіне жіберілуі , мұның барлығы қылмыстылықпен күресетін органдардың тізбекті түрде жұмыс істейтінін білдіреді. Бұл жайында жекелегеноргандардың қызметі келесі органдардың қызметіне байланысты болады және ол юайланыстар былай анықталады:Біріншіден- қылмыстық –атқару органдарының сот –тергеу , прокротура органдармен байланыстары-ол жаза атқару кезеңінде анықталады қажет ететін мәселе туындағандықтан түзеу мекемесінің сотталған адаммен жұмыс істеген милиция , тергеу органдарына сұраныстар жасауыменанықталады.

Екіншіден- жаза өтеу барысында сотталушының мінез-құлқының өзгеруіне байланысты , алдағы уақытта жаза түрін ауыстыру туралы сот органдарына хабарлама жасалады.

Үшіншіден –аталған органдардың барлығының ртақ қызметі –қылмыскерлермен жұмыс істеу болғандықтан, бір-бірінің қызметіне көмектесу болғандықтан, бір-бірінің қызметіне көмектесу үшін , мәліметтер беру жұмыстары да орын алады.

Төртіншіден- аталған органдардың қызметініңөзара байланыстығы сот және прокротура органдарының қадағалау жасауымен көрінед.

-Мұндай өзара байланыстар қылмыстылықпен күрес жүргізетін органдардың қызметін толық, тиімді , әрі мағыналы етіп көрсету.

-Қылмыстық –атқару органдармен мекемелерінің жұмысы сот органдармен тығыз байланысты. Сот сотталушыға жаза тағайындалғанда , қылмыстық қоғамға қауіп тілік дәрежесіне және сотталған адамның жеке баына , мінез-құлқына , қоғамға деген көзқарасына қарай отырып жаза түрін және мерзімін тағайындайды. Сонымен бірге , соттар жаза та ғайындау кезнде жазаның сотталушыға оң әсер ете алатындай жағдайн ескереді. Себебі, соттың әділсіз жаза тағайындауы, яғни , негізгі ауыр немесе тым жеңіл жазаны белгілеуі , сондай-ақ жаза тағайындау кезінде сотталушының жеке басы ерекшелігмен жасаған қылмысының қоғамтға қауіптілік дәрежесіне мән бермейді,мұның бәрі кейінгі уақыттарда түзеу мекемелерінің сотталтғандарды тәрбиелеу жұмыстарына теріс әсер етуі күмәнсіз.

-Сотталған адамдардың тәрбиелеу жұмыстарын жүргізу кезінде ол адамның кінәсін мойындайтын және жазаның түріме қолданылуна келісетіндігін , сонымен қатар әділ жазаға тартылғанын мойындаутындығы анықтау маңызды жайт.

-Кейбір жаза түрлері сотталғандарға тәрбиелеу ісін дұрыс жүргізу және сырт қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін, жабық түрде жұмыс істеді қамтамасыз етеді. Бас бостандығынан айыру колониялары тәрізді мекемелерде сотталғандардың құқықтарымен бостандықтарына нұсқан келмеуіүшін , оларға сырттан мемлекеттік қадағалауды жүргізу қажеттілігі туындайды. Мемлекеттік немесе қоғамдық бақылау тек бас бостандығынан айыру орындарына ғана емес, сонымен бірге бас бостандығынан айыру мен байланысты емес басқа да жаза түрлеріне жүргізіледі. Әйтсе де түзеу колонияларына мемлекеттік немесе қоғамдық бақылауды орнату маңызды болып табылады.

-Кез келген саладағы жұмыстардың дұрыс әрі тиімді атқарылуы, ол кезде сырттан қадағалауды болуына байланысты. Бөтен тараптардан қадағалау болған кезде заң нормаларының бұзылуы азаяды немесе заңдылық қағидасының көрініс алуына мүмкіншілік туындайды.

-Түзеу мекемелерінің жұмыстарына бақылаудығ болуы, онда қызмет ететін адамдардың өз міндеттерін толық және дұрыс орындалуына итермелейді. Яғни , түзеу мекемелерімен органдары әкімшілігі қызметккерлерінің жұмыстарында салықтық, селолық, сотталғандарға деген қатыгездік орын алмайды.

-Бақылау, жаза өтеу орындарындағы сотталғандардың құқықтық тұрғыдан қорғалуына , заңды мүдделерінің сақталуна жағдай жасайды.

  1. Қамау және бостандығынан айыру мекмелерінде болуы

 Бақылаудың болуы, түзеу мекемелерінің қызметтерін де құқықтық тұрғыдан қорғауға ыңғайлы. Олардың да заңды мүдделері мен құқықтары өз әкімшіліктері тарапынан бұзылуы мүмкін.

-Түзеу мекемелерінің қызметі,қоғамның бір саласын білдіретіндіктен, ол да қоғам тәрізді үнемі даму үстінде болады. Оларға әр жақты бақылаудың болуы, қылмыстық атқаружүесіндегі кемшіліктерді ашып оны алдағы уақыттарда жетілдіру туралы пікірлерді тудырады.

-Жазаны атқарушы мекемелердің қызметкерлері заңда немесе өзге де номативтік актілерде көрсетілгендей міндеттерді атқарады. Түзеу мекемелерінің қызметкерлері жазаны атқарушы мекемелердегі тәртіптің бұзылмауын қадағалайды және сотталған адамдар мен өзгеде түзеумекемелерінде қызмет жасайтын адамдардың жеке басы қауіпсіздігін бақылауға міндетті. Олар оперативтік –іздестіру , қылмыстық іс жүргізу әрекеттерін атқарады және заңды немесе режим тәртібін бұзған құқық бұзушыларға жазалау шараларын қолдана алады. Түзеу мекеммесінің қызметкерлері жаза өтеудің белгіленген тәртібін сақтау мақсатында , түзеу мекемелерінің аумағында және оған жақын жерлерде тінту жүргізеді, сонымен бірге сотталған адамдардың жеке заттарымен өзін тінтіп олардан алынған тыйым салынған заттарды жоюға немесе сақтауға өткізуге құұқылы. Түзеу мекемесінің әкімшілігі қызметкерлері жазаның толық атқарылуы мақсатында қолданылады. Осы салады олар сотталған адамның маскүнемдік немесе наркотикалық заттарды тайдалануын әшкерелеу және мәжбүрлі емдеу шараларын қоолдану мақсатында медициналық тексеру жүргізуге боолады. Мұнан басқа олар сотталғандарды міндеті дене еңбегіне тартуға ,оларға әкімшілік шаралар қолдануға, колонияда тәртіп бұзушылықтар , яғни жаппай тәртіпсіздік немесе бағынбаушылық орын алғанда күш немесе қару қолдануға құқылы. Түзеу мекемелерінің әкімшілігінің қызметкерлері өздерінің заңды мүдделерімен құқықтарын қорғау мақсатында сотқа шағымдана алады.

-Қылмыстық –атқару жүйесі қызметкерлерінің міндеттерінің бірі –ол ҚР –ның қай аумағында жүр се де құқық бұзушылқ пен зілзала уақиғаларға немесе мемлекетпен қоғам қауіпсіздігіне қарсы жағдайларға кездескенде қылмыскерлермен сотталған адамдардыңжазадан бұлтару немесе қашу әрекеттерін байқаған жағдайда , мүмкіншілігі бар шараларды қолданып, ол туралы ең жақын тұрған құқық қорғау органына хабарлауға міндеттілігі.

-Жаза өтеу орындарын бақылаушы органдармен мемлекеттік үкіметтің басқару органдары лауазымды адамдарының түзеу мекемелерінде болуға құқығы бар . Олар мұндай жабық түрде жұмыс атқаратын түзеу мекемлерінде болғанда, сотталған адамдармен кездесу өткізуге, олардың өтініштерімен шағымдарын тыңдауға , түзеу мекемесі қызметін тексеруге сондай-ақ қажетті құжаттармен танысуға , түзеу мекемесі әкімшілігінің шығарған қаулылары мен қателіктерді жою үшін ұсынытар жасауға шартты түрде ерте босатуға болатын сотталғандарды анықтап , оларды босату туралы мақұлдама беруге құқылы.

-Түзеу мекемелеріне тек қана мемлекеттік орғандардың лауазымды адамдары ғана емес , ондай-ақ қоғамдық ұйымдардың өкілдері, баспасөз ақпарат құралдарының тілшілері де кіре алады. Жазаөтеу мекемелеріне қызметі бойынша тікелей бақылау жасайтын органдардың лауазымды адамдары рұқсатсыз кіре алады. Демек, бұл моңызды адамдар келгендігін хабарласымен оны әкімшіліктің адамдары келіп қарсы алып оның сұранымдарын қанағаттандыруға міндетті. ҚР Президентінің, ҚР Прьемер Министрлігінің, ҚР Парламенті депутаттарының сондай-ақ тиісті облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, республика астанасы әкімдерінің, ҚР Бас прокуроры мен оған бағынышты прокурорлардың және қылмыстық атқару жүйесінің жоғарғы лауазымды адамдарының түзеу мекемесіне рұқсатсыз кіруге құқы бар.

  • Басқа адамдардың тек түзеу мекемесі бастығының немесе қылмыстық атқару жүйесінің жоғары тұрған органының арнаулы рұқсатымен ғана кіруге мүмкіншілігі бар.
  • Жергілікті прокурорлар түзеу мекемелерінде бола отырып, сотталған адамдарға сұрақтар қоюға, сотталғандардың жеке ісімен танысуға, түзеу мекемесі әкімшілігінің шығарған бұйрықтары мен өкімдеріне наразылық білдіруге және заңсыз жазалау шараларына тартылған сотталғандарды босатуға құқылы. Прокурор заңсыз жазалау шараларына тартылған яғни айып изоляторында, жеке адамдық камераларында отырған сотталғандарды босатып қана қоймай, түзеу мекемесінің әкімшілігі қызметкерлеріне түсіндірме беруді талап ете алады.
  • Прокурордың шығарған қаулыларын жазаны атқарушы мекемелер орындауға міндетті болып табылады.
  • Жергілікті теледидар , ақпарат құралдарының тілшілері және өзге де адамдар мекме әкімшілігінің немесе қылмыстық атқару жүйесінің жоғары тұрған органдарының арнаулы рұқсатымен ғана жазаны атқарушы мекемелерге кіре алады.
  • Сотталған адамдарды кино, фото және бейнекөріністерге түсіру, олармен әңгімелесу сотталғандардың өз келісіміне қарай жүргізіледі. Ал сотталғандардың қауіпсіздігімен оларды күзету үшін арналған түзеу мекемесі аумағындағы объектілерді кино, бейнекөріністер мен фотаға түсіру түзеу мекемесінің әкімшілігі рұқсат бергеннен кейін орындалады. Рұқсат жазбаша түрде беріледі.
  • Сонымен қатар, түзеу мекемесі әкімшілігінің рұқсатымен түзеу орындарына сотталғандардың туыстарымен заңды қорғаушылар, діни уәкілдері , әр түрлі адам құқығын қорғаумен айналысатын ұйымдардың өкілдері, қайырымдылық қорларының және түзеу мекемесінің жұмыстарына көмек көрсеткісі келетін ұйымдардың қызметкерлері қоғамдық бірлестіктің өкілдері кіре алады.
  • Жалпы , бас бостандығынан айыру жазасын атқарушы мекемелер жұмыстарын мемлекет пен қоғам назарынан тыс жүргізу үшін жабық ұстамайды. Түзеу мекемелерінің жабық түрде жұмыс істтеуі- ол отталған адамдарды саяси, моралдық тұрғыдан емес, тек сол адамның өзін ғана қғамнан аластау мақсатына байланысты.