Қылмыстық іс бойынша қойылатын азаматтық талап өзінің мәнісі бойынша азаматтық істер бойыншақойылатын талап ұғымына сәйкес болып табылады. Ал, азаматтық істер бойыншақойылатын талаптардың мынадай түрлері болады:
- өндіру туралы талап;
- құқықтық қатынастарды тану (анықтау) туралы талап;
- құқықтық қатынастарды өзгерту немесе жою (тоқтату) туралы талап.
Қылмыстық істер бойынша қойылатын талаптар негізінен өндіру талабына жатады. Яғни, бұл талаптардың мәні тікелей қылмыспен келтірілген мүліктік зиянды, сондай-ақ қылмыстыңсалдарынан болған шығыстарды өтеттіру болып табылады. Сонымен қатар, зардап шеккен тұлға қылмыспен келтірілген моральдық зиян үшін де өндіру талабын қоюға құқылы.
Азаматтық талап қою.
Есі кіресілі-шығасылыадамдардың қылмысы немесе ҚР қылмыстық Кодексте көзделген әрекет нәтижесінде зиян шеккен адамдар неоның өкілі қылмыстық іс қозғалған кезден бастап, бірақ сот ттергеуі басталғанға дейін кез-келген уақытта азаматтық талап қоюға құқылы. Азаматтық талап жазбаша нысандаберіледі. Талапты қандайқылымыстық іс боынша, кім, кімге қандай негіз және қандай мөлшерде азаматтық талап қойылатындығы көрсетледі, сондай-ақ зиянды өтеу үшіннақтылы ақша соммасын немесе мүлікті өндірутуралы өтінішжазылады. Азаматтық талаптың негізінжне талаптың мөлшеріннақтылау қажет болған кезде ол адамқосымша азаматтық талапқоюға қөқылы. Айыпталушы ретінде жауапқа тартылатынадамдардың анықталмауықылмыстық істе азаматтық талапқоюға бөгет болмайды. Қылмыстық процестеазаматтық талапқоймаған адамның сондай-ақталабын сот қарамайқараған адам аны азаматтық сот ісін жүргізутәртібімен қоюға құқылы.Қылмыстық ізге түсу иммунитетінің болуына байланыстыайыпкер ретіндежауапқа тартуға болмайтынадамдарғаазаматтық талап азаматтық сот ісін жүргізу тәртібіменқойылуы мүмкін. ҚІЖҚ-нің 62-баптың 2-бөлігінде көзделген жағдайда қылмыстық істе прокурор азаматтық талап қоюға құқылы.
Азаматтық талапкер деп тану.
Егер қылмыстық материалдарынанақыл есінен айырылған адам қылмысы арқылы немесе ҚР Қылмыстық Кодексіндетыйым салынған әрекетімен азаматқы немесе заңды тұлғағазиян келтірген депқаралса, анықтаушы, тергеуші, прокурор немесе сот оларға немесе олардың өкілдеріне азаматтық талап қою құқығыбар екенің түсіндіреді. Талап қойған жеке немесе заңды тұлға ҚІЖҚ-нің77-бабының1-бөлігі белгіленген тәртіппеназаматтық талапкер деп тану құқығы хабарланады және ҚІЖҚ-нің 77-бабының 4-бөлігінде көзделген құқықтарытүсіндіріледі. Азаматтық талап қою үшінҚІЖҚ-ң 154-бабындакөзделген негіздер болмағанжағдайда талап қойғаназаматқа немесе заңды тұлғағаазаматтық талапкер деп тануданбас тартуы мүмкін,бұл дәлелді қаулы шығарып, оған шағымыдану құқығытүсіндіріледі. Қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізусатысында тұлғаны азаматтық талапкер дептанудан бас тартуооны сотта сот тергеуібасталғанға дейін азаматтық талап қою және азаматтық талапкер деп тану туралы өтініш білдіру құқығынан айырмайды.
Қылмыстық іске қойылған азаматтық талаптықарау кезінде зиянды өтеу негіздемелері, шарттары, көлемі және әдісі азаматтық, еңбек және басқы заңдардың нормаларына сәйкес белгіленеді. ҚР бекіткен халықаралық шарттардакөзделген жағдайдахалықаралық құқық нормалар мен шет мемлекеттің заңдары қолданылады.
Азаматтық талапкер өзі қойған азаматтық талаптан бас тартуға құқылы. Азаматтық талапкердің қылмыстықіс бойынша сотқа дейінгііс жүргізу сатысында талаптан бас тарту туралы өтініші жазбаша туралы беріліп, қылмыстық іске қоса тіркеледі. Егер азаматтық талапкерді талаптан бас тартуы сот отырысында білдірілсе, онда ол сот отырысының хаттамасына еңгзіледі. Талаптан бас тартуды анықтаушы, тергеуші немесе прокурор қылмыстық іс бойынша тергеу жүргізудің кез келген сәтінде қабылдайды, бұл туралы қаулы шығарылады. Талаптан бас тартуды сот қаулы шығара отырып, сотты іс қараудың кез келген сәтінде,бірақ сот үкім шығару үшін кеңесу бөлмесіне кеткенге дейін қабылдай алады.Талаптан бас тартуды (қабылдау ол бойынша іс жүргіздітоқтатуға әкеп соғады)қабылдағанға дейінқылмыстық процесті жүргізуші орган азаматтық талапкерге ҚІЖҚ-ң 168-быбының 4-бөлімінде белгіленген бас тартуды салдарын түсіндіруге міндетті.
Қылмыстық процесті жүргізетін орган, егер азаматтық талапкердің талаптан бас тартуы заңғақайшы келсе немесе кімнің де болсынқұқығын және заңменқорғалатын мүдделерін бұзатын болса онда бас тартуды қабылдамайды, бұл туралы дәлелді қыулы шығарады.
Азаматтық талап бойынша шешім шығару.
Айыптау үкімі шығарылғанда немесе медециналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы қаулы шығарылғанда, сот азаматтық талаптытолық немесе ішінәра қанағаттандырады не оны қанағаттандырудан бас тартады. Азаматтық талап толық немесе ішінара қанағаттандырылған жағдайларда сот үкімдеүкімніңазаматтық талапбөлігінде ерікті түрде орындау үшін арналған мерзімн көрсетеді. Мәжбүрлеп орындау атқарушы іс жүргіз талабы заңдарда белгіленген тәртіппен жүргізіледі. Азаматтық талап бойынша жан-жақты есепті қылмыстық істі тергеуді кейінге қалдырмайжүргізу мүмкін болмаған кездесот азаматтық талапкердіңталабын қанағаттандыру құқығын, танып,оның мөлшерітуралы мәселеніазаматтық сот ісін жүргізутәртібі мен соттық қарауына бере алады. Белгілі бірақтау үкімі шығарылған кезде, сонымен қатар медециналық мәжбүрлеу шараларын қолдану жөніндегі істі тоқтату құқығықаулы шығарғанда сот:-егер қылмыс оқиғасы немесе ҚР Қылмыстық Кодекспен тиым салынған әрекет анықтамасыне сотталушы адамның немесе медециналық сипаттағымәжбүрлеу шараларын қолдану туралы мәселесі шешімінадамның қылмыс жасауға немесе ҚР Қылмыстық Кодекспен тиым салынған әрпекетке қатысқаны дәлелденбесе, азаматтық талапты қанағаттандырудан бас тартады.
- сотталушы қылмыс құрамының болмауына байланысты ақталған жағдайда не өзі жасаан әрекеттің сипатына және өзінің жай-күйіне қарай қоғам үшін зиян келтіргіштік және мәжбүрлеп емдеуге мұқтаж адам емес адамға медециналық сипаттағымәжбүрлеу шараларын қолдануға негіздердіңболмауына байланысты іс тоқтатылғанда талаптықарамайды. ҚІЖҚ-ң37-бабынывң 1-бөлімінің 3,4,5,7,8- тармақтарында және 38-бабыныда көрсетілген негіздер бойыншаіс тоқтатылған кезде сот азаматтық талаптықарамайды. Егер осы баптардың 4- бөлігінің 2-тармағында және 5-бөлігінде көзделгеннегіздер бойынша қылмыстық іс сотқа дейінгі іс жүргізусатысында тоқтатылса, азамат немесе заңды тұлға не олардың өкілдері азаматтық сот ісін жүргізу тәртібі мен талап қоюға құқылы.
Азаматтық талапты қамтамасыз ету. Қылмыс арқылы моральдық немесе мүліктік зиян келтірілгені туралы деректер қойған кезде қылмыстық ізге түсу органы азаматтық талаптықамтамасыз ету шараларынқоладануға міндетті. Егер мұндай шаралар қабылданбаған болса, сот үкім аңдыкүшіне енгенге дейіноны қамтамасыз етушараларын қолдануға құқылы. Сот үкімнің және қаулысыныңазаматтық талап бөлідігінде орыныдалуы.
Сот азаматтық талаптықанағаттандырған кезде үкім, сондай-ақ медециналықсипаттағы мәжбүрлеу шарасын қолдану туралы қаулы азаматтық талапбөлігінде атқарушылылық іс жүргізу туралы заңдарда көзделген тәртіппен орындалады.