Республикадатұратынхалықтыңкөпшілігіүшінжалақыкірістіңнегізгібөлігіболыптабылады.Сондықтаноныкөтеруадамдардыңқалыптытұрмысдеңгейінқамтамасызетуүшінасамаңызды.Нарықтықэкономикағабағдарландырылған жалақынымемлекеттікнормалаудыңжаңажүйесіеңбекресурстарынтиімдіпайдаланумақсатындажәнеқызметкерлердіңеңбек белсенділігінарттыру менматериалдықынталандырудыңмеханизмінәзірлеудіңбастапқыбазасыболыптабылады.
Нарықтыққатынастаржағдайындаеңбеккеақытөлеудереспубликаазаматтарынәлеуметтікқорғаудың құқықтықнегіздеріағымдағызаңдармен нақтыайқындалған.Мемлекетталапынанкөзделгенең негізгікепілдік – олқызметкерлердіңзаңдардабелгіленгенеңтөменгіжалақымөлшеріненкемемесеңбегінеақыалуқұқығы.Бұлкепілдікұйымдық-құқықтық,меншікнысанынажәневедомстволықбағыныштылығынақарамастанбарлықкәсіпорындарменұйымдардажұмысістейтінқызметкерлергетаратылады.
Жалақыдегеніміз – жекееңбекшартыныңнегізіндеорындалғанеңбекүшін оныңкүрделілігіне,саныменсапасынасәйкесжұмысберушітөлеугеміндеттісыйақы(табыс).
Еңбеккеақытөлеудіқұқықтықреттеуекіәдіспен:орталықтандырылғанжәнежергіліктіәдіспенжүзегеасырылады.Жалақыныреттеудіңмемлекеттікорталықтандырылғанәдісіқызметкерлертобыныңбіліктілігінжіктеудіңразрядаралықтарифтіккоэффиценттерін,барлыққызметкерлердіңеңбегінеақытөлеудіңБіріңғайтарифтіккестесін,жалақытарифтеріненгізуарқылыжүргізіледі.Еңбеккеақытөлеудіңорталықтандырылғанәдісімемлекеттікбюджеттенқаржыландырылатынұйымдар менкәсіпорындардақолданылады.
Еңбеккеақытөлеужүйесі – жұмсалғанеңбекпенесептелгенжалақыарасындағыарақатынастыбелгілеужүйесі.Жалақыныңнегізгіжүйелеріне –мерзімдіжәнекесімдіжүйежатады.Өндірістееңбеккеақытөлеудіңөзге дежүйелерібелгіленуімүмкін.Ақытөлеуеңбектіңжекежәне(немесе)ұжымдықнәтижелеріүшінжүргізілуімүмкін.
Кепілдік төлемдер мен өтемдердің тәртібі
Еңбектуралызаңдардақызметкерлергекепілдіктерберуменөтемақылартөлеуреттерібелгіленген.
Заңдардадәлелдідептанылғансебептергебайланыстықызметкержұмысістемегенуақытқатөленетінақылардыкепілдіктердейді.
Қызметкердіңмемлекеттікміндеттердіорындауыкезіндегікепілдіктер.Жұмысберушіқызметкердіоныңжұмыс орнын(қызметін)сақтайотырып,Еңбекзаңдарының80-бабынегізіндемемлекеттікжәнеқоғамдықміндеттердіорындауүшінжұмыстанбосатаалады.
Мемлекеттікжәнеқоғамдықміндеттердіорындауына:қызметкердіңсайлау,сайлануқұқығынжүзегеасыруы;мемлекеттік,кәсіподақжәнебасқада қоғамдық,саясиұйымдарға шақыратынсезьдерге,конференцияларға,пленумдарғаделегатесебіндеқатысу,прокуратуражәнесотқакуәгер,жәбірленуші,сарапшы,маман,аудармашы,айғақшыт.с.сретіндешақырубойыншабару,сайланбалыкәсіподақ органдарыныңмүшелері өзмүшелерінің мүдделерінкөздепқоғамдықміндеттердіорындауүшінкәсіподақ оқуына,сезьдерге,конференцияларғаделегатретіндеқатысуынжатқызуғаболады.
Медициналықтексеругежіберілгенқызметкерлергеберілетінкепілдіктер.Мерзімдімедециналықтексеруденөтукезіндежұмыс берушініңесебіненосындайтексеруденөтугеміндеттіқызметкерлергеоныңжұмысорнысақталып,орташажалақысымөлшеріндекепілдікақылартөленеді(Ет-ның81-бабы)
Біліктілігінарттыруға жәнеқайтадаярлауғажіберілетінқызметкерлергеарналғанкепілдіктер.Өндірістенқол үзіп,біліктілігінарттыруғажәнеқайтадаярлауғажіберілгенқызметкерлердіңжұмысорнысақталып,оларғаорташажалақы мөлшеріндекепілақытөленедіСондай-ақжұмысберушіөзмүддесінкөздепкадрлардаярлауүшінөз қаражатыесебіненқызметкердіоқытуғанемесеоқуғажіберугеқұқылы.
Өтемақылар – жұмысрежиміменеңбекжағдайларына,жұмыстыорындағанкездегіқызметкерлердіңшеккеншығындарыныңорнынтолтыруғабайланыстыақшалайтөлемдер.
Қызметтікіссапарларкезіндегіөтемақылар.Қызметтікіссапар – қызметкердіңұйымбасшысыныңөкімібойыншаеңбекміндеттемелерінөзініңтұрақтыжұмысорнынантыс жердеорындауүшінбелгілібірмерзімге сапарыболыптабылады.Қызметтікіссапарларғажіберілетінқызметкерлерге:
- іссапарда болғануақытыүшінтәулікақылар;
- тағайындалған жергебарып – қайтужолыбойыншашығындры;
- тұрғын уй – жайжалдаужөніндегішығындарытөленеді.(Ет 3-ның83 бабы)
Қызметкердіұйымменбіргебасқа жердегіжұмысқаауыстырукезіндеөтемақылар.
Қызметкердіұйымменбіргебасқажердегіжұмысқаауыстыруқолданылыпжүргенәкімшілік – аймақтықбөлінісбойыншабасқаелдімекенге көшугебайланыстыболсамынадайөтемақылартөленеді.