- Жазадан босатудың ұғымы.
Жазаныөтеумерзіміненбұрыншарттытүрдебосату.
Соттәжірибесі көрсеткендей,жазаданшартты түрдемерзіміненбұрын босатылғандардыңқайталамалықылмысжасауыжазанытолықөтепшыққандарғақарағандаедәуіртөмен.Мұныңөзі,жазаданшарттытүрде мерзіміненбұрынбосатудыңқысқамерзімішіндеқылмыстықжазаныңалғақойғанмақсаттарынажетуінетиісті көмегінтигізетінінкөрсетеді.
Жазаданшарттытүрдемерзімінен бұрынбосатудеп сотталғанадамдыүлгілімінез-құлқы жәнееңбекке,оқуғаадалкөзқараснегізіндеүкімбойынша тағайындалғанжазаны өтеуденмерзіміненбұрынбосатып,оғансынақмерзіміішіндежаңаданқылмысжасамаушартынқоюдыайтамыз.
Қылмыстықкодекстің70- бабынасәйкес:
- Егер соттүзеужұмыстарын,әскериқызметбойыншашектеу,басбостандығын шектеу,тәртіптікәскерибөлімдеұстаунемесе басбостандығынанайыружазасынөтепжүрген адамөзініңтүзелуіүшінсоттағайындағанжазанытолықөтеудіқажететпейді.деп таныса,ол мерзімненбұрыншарттытүрдебосатылуымүмкін.Бұлорайдаадамқосымшажазатурінөтеудентолықнемесеішінара босатылуымүмкін.
- Сот мерзіміненбұрыншарттытүрдебосатудықолданаотырып,сотталғанадамғаосыКодекстің63- бабының5-бөлігіндекөзделгенміндеттерді жүктеуімүмкін,олбұлардыжазаныңөтелмейқалғанбөлігіішіндеорындауғатиіс.
- Жазадан шарттытүрде мерзіміненбұрын босатусотталғанадам:
а)кішігірімжәнеорташаауырлықтағықылмысүшін тағайындалғанжазамерзіміненкеміндежартысын;
б) ауырқылмысүшінтағайындалғанжазамерзімініңкеміндеүштенекісін;
в)асаауыр қылмысыүшінтағайындалғанжазамерзімініңкеміндетөрттенүшін;сондай –ақбұрын жазаданмерзіміненбұрыншарттытүрдебосатылғанадамғаегермерзіміненбұрыншарттытүрде босатуосыбаптың7- бөлігіндекөзделгеннегіздербойыншажойылғанболса, тағайындалғанжаза мерзімініңкеміндетөрттенүшіннақты өтегенненкейін қолданылуымүмкін.
- Бас бостандығынан айыруға соталушының нақты өтеумерзімі 6- айданкемболмауы керек.
- Сот тағайындағанөмірбойыбас бостандығынанайыружазасынөтепжүргенадам,егер сотолбұлжазаныоданәріөтеуді қажететпейдідеп танысажәнекемінде25- жылбасбостандығынанайыруды ісжүзіндеөтесе,мерзіміненбұрын шартты түрдебосатылуымүмкін.
- Мерзімінен бұрын-шарттытүрдебосатылған адамныңмінез-құлқынабақылаужасауды оған мамандырылғанөкілеттімемлекеторган,аләскериқызметшілержөнінде-әскерибөлімдермен мекемелердіңкомандованиесіжүзегеасырады.
- Мерзімінен бұрын-шарттытүрдебосатуқолданылғанадам,егер жазаныңқалғанөтелмегенбөлігіішінде;
а) өзінеәкімшілікжазасысалынғанқоғамдықтәртіптібұзсанемесеоғанмерзімненбұрыншарттытүрде босатудықолданукезінде сотжүктеген міндеттерді орындаудан әдеміжалтарса, сотосыбаптың6- бөлігіндеаталған органдардыңұсынуыбойыншамерзіміненбұрыншарттытүрдебосатудың күшінжоюжәнежазаныңөтелмейқалғанбөлігінорындаутуралықаулыетеалады;
б) қылмыс абайсызда жасалса,жаңақылмысқажаза тағайындаукезінде мерзіміненбұрын-шарттытүрдебосатудыңкүшін жоюнемесе онысақтаутуралымәселенісотшешеді;
в) қылмысқасақанажасалса,сотоғаносы Кодекстің60- бабындакөзделгенЕрежелербойыншажаза тағайындайды.Егерсотмерзімінен бұрын-шарттытүрдебосатудыңкүшінжойса,абайсыздақылмысжасағанжағдайдадажазаосы ережелербойыншатағайындалды.
- Жаза өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босату.
Жазаныңөтелмеген бөлігіннеғұрлымжеңілжаза түріменауыстыру.
Жазаныңөтелмегенбөлігін жеңілірек жазаменауыстырудыңжазаданшартты түрде мерзімінен бұрынбосатудыңайырмашылығыоныңшартсыз,түпкілікті босатылуындаболыптабылады. Жазаныңөтелмегенбөлігін жеңілірекжазамен ауыстырудың негізіболыпжазаданшарттытүрде мерзіміненбұрын босатудағысияқты сотталған адамның үлгісімінез-құлқыжәнееңбекке,оқуғадегенадал көзқарасесепкеалынады.Соттәжірибесінде түзелужолынданақтытүскенадамдарғағанажазаныауыстыруқолданылады.Мұндайжағдайда жазаның алғақойғанмақсатына түпкілікті жетужеңілірекжазаныөтеуарқылы — ақжүзеге асырылады. Жазаныңөтелмеген бөлігінжеңілірекжазамен ауыстырусотталғанадамғамына негіздердеқолданылуымүмкін;
- Кішігірім немесе орташа ауырлықтағықылмысүшінбасбостандығынанайыружазасынөтеп жүргенадамға сотоныңжазасынөтеужөніндегі мінез-құлқынескереотырып,жазаныңөтелмей қалғанбөлігіноныңжеңілтүріменауыстыраалады.Бұлорайдаадам жазаныңқосымша түрінөтеудентолықнемесе ішінарабосатылуымүмкін.
- Жазаның өтелмегенбөлігіоныңнеғұрлымжеңілтүрінсотталған адамжазамерзімініңкемдегендеүштенбірбөлігіннақтыөтегеннен кейінауыстырылуымүмкін.
- Жазаның өтелмегенбөлігін ауыстырукезіндесотосыКодекстің39- бабында аталғанжазатүрлерінесәйкес,осыКодекс теәрбіржазатүріүшін көзделгеншетежазаныңкез-келгеннеғұрлым жеңілтүрінтаңдапалумүмкін.(ҚК71-бабы)
Жазаныңөтелмегенбөлігі жеңілірекжазаменауыстырылуқолданылғансотталғанадамдысот қосымша жазадантолық немесеішінарабосатуыда,босатпауы дамүмкін.Бұлмәселе нақты жағдайларға қарапшешіледі.Егержеңілірекжазамен ауыстырылғанретте,қосымшажазаодангөрі қатаңырақболса,мұндай реттесотталғанадамміндеттітүрдеқосымшажазаданда босатылуықажет.Жазажеңілірекжазаменауыстырылуы қолданылғанадам жазаныңөтелмегенбөлігі ішіндеқылмысістесе,сотмұндайжағдайдакінәліадамғаҚК60-бабынасәйкесүкімдердің жиынтығы бойыншаөтелмей қалған жазанысоңғыжазағақосады.
Жүктіәйелдердің және жас балаларыбарәйелдердіңжазаныөтеуінкейінгеқалдыру.
- Жаза өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босатудың негіздері мен тәртіптері.
Жүктіәйелдердіңжәнежас балаларыбарәйелдердің жазаныөтеуінкейінге қалдыруҚылмыстық кодекстің72- бабында қаралғанжәнебұлсоттағайындағанжазаныөтеуденбосатудыңбіртүрі болыптабылады. Заңдажазаныңқайсытүрінөтеудікейінгеқалдырутуралыайтылмаған.Бірақ,заңның мәтінінезерсалсақ,жүктіәйелдердіжәнебалаларыбарәйелдердібас бостандығынанайыружазасынөтеуін кейінгеқалдыратынынаңғармы.Заңғасәйкесжекеадамға қарсыауыржәнеасаауырқылмысыүшінбесжылданастаммерзімгебас бостандығынанайыруға сотталғанәйелдерді қоспағанда,сотталғанжүктіәйелдердіжәне 8-жасқатолмағанбалаларыбарәйелдердісоттиісіншебіржылғадейінгінемесебала8 жасқатолғанға дейінгімерзімгежазасынөтеуденбосатумүмкін.Демек, жазаның бұлтүрінөтеуденбосатутекқана жекеадамғақарсыауырнемесе асаауырқылмыстардыңбасқа қылмыстарды істегенжүктіәйелдер мен8 жасқа толмағанбалаларыбар әйелдерге, егер олар5жылдан астаммерзімгебас бостандығынанайыруға сотталғанболсанам аса асааурқылмысыүшін5-жылданастаммерзімгебас бостандығынанайыруғасотталғанболса,қолданылады. Заңғасәйкесжекеадамғақарсыаурнемесеасааурқылмысыүшін5- жылданастаммерзімгебас бостандығынанайыруғасотталғанәйелдерге72-бапқолданылмайды.Осығанбайланысты жекеадамғақарсыаурнемесе асаауырқылмыстыңтүсінігінанықтауқажет.Жекеадамғақарсықылмыстардепадамныңөмірін жасын,денсаулығыназиянкелтіретінқасақанаістелгеніс-әрекеттержатады.БұғанқылмыстықкодекстіңЕрекшебөлімінің1-тарауындағыжекеадамғақарсықылмыстар,сондай-ақ басқатарауларғатеррорлықакт,бандитизмсияқтыадамөмірінеқастандықжасайтынқылмыстаржатады.Осы жекеадамғақарсықылмыстардыңбәрінемес,тек қанаауырнемесеасаауыртүріністегендерге жәнесолүшін5-жылдан артықбасбостандығынанайыруға сотталғандарғажазаныңбұлтүрінқолдануғаболмайды.
- Төтенше мән-жайлардыңсалдарынанжазаданбосату жәнежазаныөтеудікейінгеқалдыру.
- Айыптау үкімімен орындаудыңмерзімінескеругебайланыстыжазаданбосату.Ескерудіңшарттары жәнемерзімдері.
Рақымшылықнемесекешірімактісінегізіндеқылмыстықпен жазаданбосату.
Сотталғандықтанарылу жәнеоныжою
Төтеншемән-жайлардыңсалдарынан жазаданбосатуменжазаныөтеудікейінгеқалдыру.
- Кішігірім жәнеорташа ауырлықтағықылмысыүшінсотталғанадамды,егержазаныөтеуөртнемесекездейсоқапат, отбасыныңеңбеккежарамдыжалғызмүшесініңауырнауқастануынемесеқайтысболуынемесе басқадатөтеншемән-жайлардың салдарынансотталғанадамнемесеоныңотбасыүшіноның жазасынөтеуіаса ауырзардапқаәкеліпсоқтыруымүмкінболса,сотжазадан босатуымүмкін.
- Ауыр немесеасаауырқылмысыүшінбасбостандығынанайыруға сотталғанадамныңжазасынөтеуінсотосыбаптың1-бөлігіндеаталғаннегіздерболғанжағдайдаүшайғадейінгімерзімгекейінгеқалдыраалады.(74-бап,1-2 бөліктері)
Жазаданбосатудыңбұлтүрітекқана жаңаҚылмыстықкодекс текөрсетілген.Бұрынғықылмыстық заңдажазаданбосатудың бұлтүрі болмағанеді. Заңғасәйкестөтеншемән-жайларғаөртнемесекездейсоқапат,отбасылықеңбеккеқабілеттіжалғызмүшесініңауыр
Науқасқадушарболуы,немесееңбеккеқабілеттіотбасыныңжалғызмүшесініңқайтыс болуынемесе басқадатөтеншемән жайлардыңорыналунегізболады.Басқадайтөтеншемән жайлардынақты жағдайларғабайланыстысотанықтайды. Көрсетілген негіздерденбасқасотсотталғанадамменоныңотбасыүшіноныңжазасынөтеуіаса ауырзардапқаәкеліп соқтыруымүмкінболатын жайттарды анықтаған кездедежазадан босатуменжазаныөтеудікейінгеқалдырумәселесіншешеді.Төтеншемән-жайлардыңсалдарынанжазаданбосатуауырнемесеасаауыремесқылмысістегендергеқолданылады.Төтеншемән-жайлардың салдарынанауырнемесеасаауырқылмыс істегендерүшінбас бостандығынанайыруғасотталғанадамныңжазасын өтеуінсотүшайғадейінкейінгеқалдыраалады
- Жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл жаза түрімен ауыстыру.
Айыптауүкімінорындаудыңмерзіміескеруінебайланыстыжазадан босату.
Айыптауүкімібелгілі бірсебаптерменорындалмайқалуыдамүмкін.Мұндайжағдайлардаоныорындаудыңмерзіміескереді.Мерзіміескіргенайыптауүкіміорындалмайды.Алкінәліадамдарқылмыстықжазаданбосатылады.
Айыптауүкімініңорындалмайқалуыныңсебептерісантүрлімысалы,сотқызметкерлерінің салақтығынан,үкімніңтиістіорганға орындаушыға жіберілмейқалуы,қылмыстыістіңжоғалуы,үкімді орындаудыжүзегеасыратынорганныңұқыпсыздығынан оныңорындалмайқалуынемесесотталғанадамныңжазаөтеумекемелерінежіберілмейқалуысияқтымәселелердентуындайды.Көпжағдайларайыптауүкімі сотталғанадамныңжазасынөтеуден бойтасалап,жалтаруынанорындалмайқалады.
Айыптауүкіміекітүрліжағдайдыңжиынтығынегізіндеорындалмайды.
Біріншісі,заңдабелгіленгеннақтымерзімніңөтуінебайланысты:
Екнішісі,осыкөрсетілгенмерзімішіндесотталған адамжазаныөтеуденбұлтармаса.
Қылмыстықкодекстің75,76-бабыайыптауүкімін орындаудыңмерзімінескеруіжөніндебелгілі бір мезгілбелгіленген.
Егерайыптауүкімізаңдыкүшінеенгенкүнненбастап мынамезгілдердеорындалмағанболса,сотталғанадамжазадан босатылады.
а)кішігірімауырлықтағықылмысүшінсотталғандар- 3жыл
б)орташаауырлықтағықылмысүшін сотталғандар-6 жыл
в)ауырқылмысыүшінсотталғандар10 – жыл
г) асаауырқылмысыүшінсотталғандар 15-жыл
Қылмыстықкодекстің осыбабыныңталабына сәйкесайыптауүкімініңескірумерзіміістелген қылмыстыңнемесеоныңсанкциясындабелгіленген жазаныңауырлығынақарайемес,үкімібойыншанақтытағайындалғанжазаныңауырлығынақарай белгіленеді.Айыптауүкімініңескірумерзіміегерсотталғанадамжазаныөтеуденбұлтартсаүзіледі.Мұндайрреттеескірумерзімісотталғанадамныңжазаныөтеугеайыбынмойындапөзікелгеняұсталғанкүнненбастапбайта жаңғыртылдысотталғанадамныңжазаныөтеуден жалтаруыкезіне қарайөткенескіру мерзімі есептелугетиіс.Бұлорайдаайыптауүкіміегер оныңшығарылғануақыттанбастап 25- жыл өтсежәнеескірумерзіміжаңақылмысжасауарқылыүзілмегенболса,орындалмауыкерек.Жазаныөтеуден бұлтарудыңөзікінәлініңістеген қылмысынантиістіқорытындышығармағандығын,жазаның алғақойғанмақсаттарынмойындамағандығынкөрсетеді. Солсебептідемұндайадамдардыңтағайындалғанжазанынақтытүрдеөтеуіжөнболады.