Буржуазияшыл құқықтың пайда болуы және оның ХІХ-ХХ ғасырлардың басындағы дамуы

БуржуазияшылқұқықтыңтарихыРим құқығырецепцияларынан, Италиядағықалалық құқықнормаларынан, Англиядағы “әділеттік соттар” пайдаболуынанбасталады.

Европалықкоституциялардыңкөпшілігі АнглияменФранцияныңтәжрибесінде сыналғанинституттардықамтиды: король, екі палата, “халықтың” сайлаудақатысуқұқығы, Министрлер кабинетініңтөменгіпалата алдындажауаптылығы, судьялар ауыспаушылығы,жоғарғыпалаталарбарлық жердекорольментағайындалатынынемесе мұралықмүшелерденқұралатыны. Жоғарғы палаталардыңүстемдігіәдетке (кіреді) айналады.

Дегенмен,парламенттің ролітөмендеу тенденциясынайтып та өтукерек.

Бұныңсебептерікелесіде: 1. министрлеркабинетініңкүшеюі, парламенттер “орындаушы” машиналарға айналуы. 2. Парламент өзінің заңөткізуқабілеттігінжоғалтуы: дауысберукезіндешешушідауысберетін көпшіліктіңөкіліжарыссөздіаяқтаутуралы ұсыныскіріткенненкейін, заңжобасыныңталқылауы басталмай, немеседереуаяқталып, палатадауысберугеөтеді. Алшешімі белгілі:заңөткізілмейді. Үкіметтерпарламенттентысқаулышығаратын құқыққаиеболды. Осыныңбарлығыдепутаттардыңпарламенттік жарыссөздерге немқұрайдылықпенқарауынаәкепсоғады, уақытыныңкөбіндепутатмәжілісзалдантысөткізеді: әңгімемен, тамақтанумен. Өздерініңкәсіптікбілімдері, тәжрібесіарқасындаүкіметтіңжоғарғымекемелеріндегі шінеуніктер тапсырылғансаламенкөбінше азтанысминистрлердіөздерінебағындырып алады. Аләрекетжасамақшыболғанминистр инстанциялардың және жауапкершіліктен қашқандардыңкөпшілік болғанына байланысты, шабандықпенсозылушылыққашарасыз кездеседі.Сайлаужуйесіндесөзсізмүліктікцензталабы 1 орындатұрады.

1.Англиядақұқықтыңдамуыескіфеодалдық құқықтардыжаңабуржуазияшылқатынастарға лайықтандыружолыменкеткенеді.

 Қәзіргедейінқолданыпжатқанбіртұтас прецеденттікқұқықпайдаболды. Онықолдану тәртібікелесіережелерге негізделеді:

-жоғарғысотшешімдерітөмендегісоттарүшінміндетті ;

-біринстанциялысоттарөзаракөпайырмашылығыбаршешімдердішығаруға жолберілмейді;

-жоғарғысоттартөменгісоттардыңшешімдері менбайлаулыемес.

Бұлжүйеөзініңконсервативтілігінеқарамай,үлкенартықшылыққа ие: судьяларғашешімшығаратынкездекең ыхтиярлықмүмкіндігінберіп, құқыққолдануын иілгішетті.

2 Французбуржуазияшылреволюциясыескі феодалдыққұқықтытүбіненбұзды.Бұныңмақсатыфранцуздеревнясындафеодалдыққатнастардыбұзу, цехтармен гильдияларды жою,саудаменөндірісалдындағы бөгеттердіалыптастауеді.Әсіресеескіқылмыстыққұқықжүйесі өзгертілді. 1781 жылықұрылтайжиналысымен қабылданғанқылмыстықкодекс келесі принцптергенегізделгенеді: қылмыстық заң адамгершіліктіболуытиіс; заңдакөрсетілмеген қылмысжоқ; жазақылмысқасәйкесжәнеанық белгіленуітиіс; өлімжазасынқолданужағдайлардыңсанынкемейту; денемүшесінзақымдаушылықтыалыптастау.

Сот және сот ісін жүргізуде де өзгерістер көп болды: присяжнойлар соты енгізілді, айыптаушы нысанда өткізілетін процесс жарыссөз (состязательный) процеспен ауыстырылды,айыпсыздық презумпциясыт.б. кіргізілді.

1804 жылыНаполеон өзінің азаматтық кодексін әрекетке енгізді. Өзінің үш бөлігіндеол тұлға, заттар, міндеттер жөніндегі біржуазияшылФранцияның мүліктік қатынастары жөнге салынатын нормалардан тұрды. Негізінде ол Рим құқығы мен франциялық жай құқықтардан ( күтюмдерден)құралды.

Кодекстіңанықтілі, кемелзаңдытерминологиясыонызамандаскодекстерденжоғарыболуына, азаматтардыңтеңдігінмойындағаныүшіндүниеніңбарлықжағындағыазаматтыққұқықжиынтықтарынегізіндежатуынбелгіледі.

1808 жылықылмыстық – іс-жургізу,ал1810 жылы-қылмыстықкодекстеренгізілді. Оларды Ф.Энгельс “буржуазияшыл қылмыстық құқығының классикалықүлгісі”деп есептеген.

Меншік құқығы Наполеонкодексінде келесі көріністе анықталған: меншік бұл заттарға иелену және қарау құқығы (қарау- бұл заттыңтағдыдрын шешуге- сатуға, жоюға, кепілдікберуге- құқылы болу).

Заттар қозғалмалы және қозғалмайтындарғабөлінген.

Меншік құқығы тек басқа ие мүдделерінезиян келтіретін әрекеттерге тыйым салған. Мысалы: көршісіне зиян алып келетін құрылыс жасауға (өзеннің төменгі ағысында диірмен алдынан плотина құруға).

Франциялық кодексте бітімдер қатаң орындалуыталап етілген (соғыс, опат, қарыз кейінге қалдырылуын мүмкін етсе де одан толық босатпайтын болған).

Англия құқығы да дәл осыпринципты қолдайды (17 ғасыр орталарынан бастап).

1804 жылыкодекспенақсүйектік некепринципыорналасып(шіркеунекесі қажетті емес деп танылып), отбасының басы еркек боп қалады. Некені кейбір ерекше жағдайларда бұзурұқсат етілетін болған (зинақорлық болған жағдайда, мысалы).

Әке өзінің балаларын материалдықжағдайына сай бағады. Некесіз туған балалар анасына алимент төлейтін етіледі. Англия құқығында некесіз туған балаларды асырап алу мойындалмаған.

Наполеон кодексі бойынша заңды мұрагерлерретінде барлығынан бұрын балалар, немерелер тән алынады. Тек олар болмаған жағдайда ғанажанама туыстар (аға-іні,қарындастар)тәналынады.

Генералдық штаттар депуттары алдына 1789 жылы қойылған мәселердің бірі қылмыстық құқық реформасы еді. Реформакелесі мәселелерді шешіуікерек еді:барлық азаматтар қылмыстық заң алдында теңдігін, жаза шаралардың жеңілдетілуін, жаза қылмыскердің жақындарына, отбасына таратылмауын, жазалардың анық белгіленуін. Бүл талаптарды Қүрылтай жиналысы 1791 жылы кодексінде шешпекші болды. Сонымен кодекс судьялардың ықтиярлығын заңның анық көрсетпесімен шектеп, өлім жазасын азап көрсетумен орындауды жойды.